۱۴ مهر ۱۳۹۹

عشایرکشور از محرومیت مطلق تا پیشرفت و تعالی

انقلاب شکوهمند اسلامی در سال ۵۷؛ که سبب فروپاشی نظام وابسته و ستم شاهی و برپایی نظام جمهوری اسلامی گردید؛ هماینک در چهل سالگی خود واقع گردیده؛ چهل سالی که از فرازونشیبهای مختلف در برابر انواع تهاجمات و تهدیدات مستقیم و غیر مستقیم انبوه دشمنان خارجی و داخلی و همچنین حوادث طبیعی سختی قرارگرفت. به نحویی که آرزوی واهی نابودی آنرا داشته و دارند و علیرغم همه مشکلات و نارسایی ها؛ انبوهی از دستاوردهای بی نظیر و اعجاز گونهای را در حوزه های مختلف رقم زده است که غالبا نتیجه تجربیات و روحیه جهادی دفاع مقدس و بسیجی بوده است؛ بگونه ای که قابل مقایسه با کل مدت دوران پیش از انقلاب نبوده و در کمتر کشوری در جهان نیز میتوان چنین رشد شتابانی را مشاهده کرد.

گزارش حاضر خلاصه ای از” دستاوردهای ۴۰ ساله انقلاب اسلامی در خصوص روستاها؛ عشایر و سازندگی ” با عنایت به توضیحات زیر می باشد :

• تلاش شده است تمامی اطلاعات از منابع معتبر استخراج شود. لذا بسیاری از اطلاعاتی که در منابع درج نشده؛ طبعا در این گزارش نیز نیامده است.
• بسیاری از اقدامات انجام شده توسط نهادهای منطقه ای و محلی و اقدامات غیر رسمی و خیرین بومی در این گزارش درج نشده است که ضرورت دارد در یک پژوهش جامع استخراج گردد.
• در این گزارش به جزییات خیلی از زیر بخشها (مانند کارگاههای کوچک صنایع دستی؛ امور فرهنگی؛ خدماتی و مرمت انهار و استخرها و کانال آبیاری؛ حفر چاههای آب و کد پستی؛ سند دار شدن املاک و .‌‌..‌) پرداخته نشده است.
• در دوسال اول بعد از انقلاب به علت تغییر نظام و ادارات؛ روند احداثات عمرانی تقریبا متوقف بوده و در طول هشت سال جنگ تحمیلی نیز شیب عمرانی بعلت آسیبهای وارده منفی بوده است و در برخی دوره ها نیز بعلت رویکرد برخی دولتهای سیاسی کار؛ کارکرد فعالیتهای عمرانی و خدمات روستایی ضعیف بوده است. گرچه عمر انقلاب به ظاهر چهل سال را دارد ولی عملا در نیمی از زمان فوق، فعالیت عمرانی و خدماتی وجود داشته و به عبارتی این حجم انبوه را باید محصول نیمی از عمر انقلاب اسلامی ( یعنی حدود بیست سال ) به حساب آورد.
• بعضا در برخی از حوزه ها اشکالاتی بر کیفیت و چگونگی طرحها (مثل طرح معماری واحدهای مسکونی روستایی و …) وجود داشته است؛ که جای تأمل دارد و لازم است در دوران گذر از چهل سالگی؛ صاحب نظران بدون تعصب؛ کاستی های موجود را احصاء کرده و در دهه آینده که دهه تکامل و تعالی و بالندگی نظام جمهوری اسلامی است؛ از ضعفها کاسته شده و به سمت مطلوبیتها در نظام برنامه ریزی و طرح ریزی تلاش شود.
• مراسم چهارده مهرماه ۱۳۹۷ در روستای گلحصار واقع در شرق پالایشگاه نفت تهران با انعکاس اهم دستاوردهای چهل ساله در حوزه های روستا، عشایر و سازندگی توسط برخی از صاحب نظران خدوم؛ بایستی نقطه شروعی باشد برای جلسات و محافل تخصصی؛ تا ضمن بیان رشدهای تصاعدی، نجومی و شتابان، انشاءالله چراغ فروزان راه آینده درخشان سازمانها و نهادهای روستایی و عشایری و مدیران وکارشناسان مربوطه قرارگیرد تا بزودی شاهد صدرنشینی جهانی در عرصه های مختلف کشور باشیم.

 امام خمینی (ر ه ):

«ناچاریم که به ملت متوجه بشویم برای سازندگی، برای اینکه ترمیم کنیم این خرابی‌هایی را که در طول مدت حکومت جائر پهلوی در مملکت ما حاصل شده است» (صحیفه امام(ره)، ج ۸، ص ۱۸۰).

«امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادرهای خودتان کمک کنید و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود» (صحیفه امام (ره)، ج ۸، ص ۱۸۰).

«بحمدالله با کمک همه اقشار و عشایر محترم ایران این پیروزی تا این جا حاصل شد. این عشایر ما در اطراف ایران پشتوانه‌های استقلال ایران بودند. شما عشایر پشتوانه این مملکت بودید و انشاالله هستید. پشتوانه مملکت ما ایلات و عشایر بودند … عشایر ایران یکی از پشتوانه‌های بزرگ کشور بودند. عشایر ایران در زمان سابق یکی از پشتیبان‌های کشور بودند که به واسطه سلطه این رژیم و دستیاری اجانب اینها را یکی بعد از دیگری تضعیف کردند».

امام خامنه‌ای :

«روستا پشتوانه تولید، حیات، غذا و موجودیت کشور است و در برابر این حقیقت باید به این سؤال جدی پاسخ داد که بر اساس چه استدلالی زندگی در روستا نباید به روانی و خوشی شهر از جهت برخورداری از امکاناتی مانند مدرسه، ارتباطات، آب، راه و آسایش زندگی باشد و چرا شهرها به دلیل بزرگ‌تر بودن، مصرفی بودن و تولیدی نبودن، باید در برخورداری از زندگی راحت‌تر، جلوتر از روستا باشد» (۲۰/ ۱۱/ ۱۳۷۶ ، دیدار وزیر و شورای معاونین وزارت جهاد سازندگی و مدیران عامل شرکت‌های بزرگ تابعه با مقام معظم رهبری).

«صنایع بخش کشاورزی، یکی از بخش‌های راهبردی است که در همه کشورها به آن کمک ویژه می شود و دولت باید به بخش کشاورزی مساعدت ویژه ای داشته باشد. راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در روستاهاست» (۵/۶/۱۳۹۳ ، دیدار رئیس جمهور و هیات دولت با مقام معظم رهبری به مناسبت هفته دولت).

«عزیزان من! برادران و خواهران! شما امتحان خوبی دادید؛ پیوستگی خودتان و پشتیبانی خودتان را از اسلام و انقلاب، ثابت کردید. در کشور ما، عشایر مایه‌ عزت و افتخارند. من در یک جمعی گفتم: بعضی از کشورها از اختلاف قومیت‌ها در میان ملتشان، احساس بیم می‌کنند و می‌ترسند؛ ولی ما از عشایرمان احساس خرسندی و خوشبختی می‌کنیم! چرا؟ چون عشایر ما-در هر نقطه‌ای که هستند- پاسدار ملیت، پاسدار دین، طرفدار روحانیون و علاقه‌مند به مبانی اسلامی و سنت‌های بومی این کشور بوده‌اند».

مقدمه

انقلاب اسلامی را باید سرآغاز تحولات بزرگ و بنیادین در ایران، منطقه، جهان اسلام و جهان غیراسلام دانست. رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) از انقلاب اسلامی با عناوینی چون «معجزه قرن» و «انفجار نور» یاد کرده و همین کلمات برای توصیف عظمت و بزرگی انقلاب اسلامی کفایت می‌کند. هرچه از زمان پیروزی انقلاب اسلامی فاصله گرفته شود، اهمیت پرداختن به موضوع دستاوردهای انقلاب اسلامی و اهمیت تبیین دستاوردها و پیش‌رفت‌های جمهوری اسلامی بیش‌تر می‌شود. یکی از اهداف راهبردی دشمنان در جنگ نرم علیه انقلاب و جمهوری اسلامی، ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و به‌ویژه در نسل جوان نسبت به آینده از طریق سیاه‌نمایی، بزرگ کردن مشکلات، زیر سؤال بردن و یا کم‌ارزش جلوه دادن دستاوردهای انقلاب و ناکارآمد نشان دادن نظام دینی است. دشمنان تلاش می‌کنند تا از طریق قدرت رسانه‌ای خود، جلوی درک واقعیات انقلاب اسلامی و دستاوردهای ارزشمند جمهوری اسلامی از سوی جوانان ایرانی را گرفته و با نوعی واقعیت‌پنداری برای آنان، در پشتوانه‌های مردمی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی خلل وارد سازند.

در چنین شرایطی، اهمیت تبیین دستاوردهای انقلاب و جمهوری اسلامی به‌عنوان یک وظیفه آشکار می‌گردد. یکی از حوزه‌های مهم تأثیرگذار در شرایط اقتصادی- اجتماعی کشور که پس از انقلاب نگاه و توجهی خاص و ویژه به آن شده است حوزه روستا و عشایر غیور ایران زمین است.

بررسی ها نشان می دهد رژیم پهلوی در دهه ۴۰ شمسی با استراتژی نادرست خود که تحت عنوان اصلاحات ارضی از آن یاد می‌شد، باعث بیمار شدن اقتصاد ایران و به خصوص اقتصاد روستایی و عشایری شده بود. برنامه های عمرانی رژیم شاه، بدون توجه درست به اقتصاد پویای کشاورزی و دامداری روستاها و عشایر و به جای گام نهادن در ارتقاء کیفیات و کمیات زندگی روستاییان و عشایر در جهت تشویق آن‌ها به ماندن در روستاها و بهره‌وری بیشتر، بر صنایع وابسته بویژه صنایع مربوط به کالاهای مصرفی اتکا داشت و نتیجه آن عدم توازنی فزاینده بین بخش کشاورزی و بخش‌های دیگر اقتصادی بود به گونه ای که در بخش کشاورزی، تولید محصولات کشاورزی از ۲۹ درصد تولید ناخالص ملی در سال ۱۳۳۹ به ۹ درصد در سال ۱۳۵۶، یک سال قبل از فروپاشی حکومت پهلوی، تنزل یافت. در بخش صنعت نیز با توجه به بیگانگی صنایع مورد حمایت حکومت پهلوی با اقتصاد ملی و عدم توجه به نیازهای داخلی کشور، وابستگی اقتصاد کشور به غرب روز به روز افزوده شد. با اجرای استراتژی‌های نادرست رژیم پهلوی، بخش کشاورزی فراموش شد و بیشترین سرمایه گذاری و امکانات کشور در بخش صنعت و صنایع متکی به واردات صورت گرفت که همین امر باعث فاصله گرفتن امکانات شهری و روستایی بود که پیامد آن فقر روزافزون روستاییان و عشایر و مهاجرت روزافزون آنها به شهرها بود.

قبل از انقلاب روستاها نقاط فراموش شده ای در کشور بودند و عملا نقشی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور نداشتند و بر اثر سیاست های غلط رژیم پهلوی روستایی بودن معادل بی فرهنگی و بی ارزشی بود. درواقع به واسطه عدم توجه و سیاست ها و روش های نادرست در آن زمان، روستاها تجسم عینی فلاکت و بدبختی و عقب ماندگی بودند و از فقر امکانات و زیرساخت ها در ابتدائی‌ترین شکل آن رنج می بردند. اما امروزه درسایه انقلاب شکوهمند اسلامی و برکات نظام مقدس جمهوری اسلامی، وضع روستاها به هیچ وجه قابل مقایسه با شرایط قبل از انقلاب نیست و پیشرفت های نجومی و چشمگیری در این عرصه ها ایجاد شده است.

در چنین شرایطی انقلاب اسلامی با اهداف مهمی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و … که شاه بیت آن توجه به قشر نیازمند جامعه بویژه مردم محروم روستا و عشایر، تامین استقلال اقتصادی، رفع بیکاری و تامین اجتماعی بود، به پیروزی رسید. انقلاب اسلامی در سال‌های اولیه به برنامه ریزی برای تحقق اهدافی که اشاره شد، پرداخت. در سال‌های بعد انقلاب اسلامی اهدافی از جمله رشد و توسعه پایدار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با توجه ویژه به بخش کشاورزی و دامداری که کانون اصلی آن‌ها  عشایر بودند، تربیت نیروی انسانی، استفاده بهینه از منابع طبیعی کشور، تلاش در جهت تحقق عدالت اجتماعی دنبال شد و توانست در پایان برنامه‌های پیش بینی شده، به رشد قابل توجهی در برنامه‌های توسعه خود دست یابد.

اکنون ایران اسلامی، با درایت رهبر معظم انقلاب اسلامی و با کوشش دولتمردان، کارشناسان اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نخبگان کشور سعی دارد با پرداختن به «چشم انداز ۲۰ ساله»، کشور را به جایگاه اول در منطقه ارتقا دهد. بررسی شرایط و اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیربنایی و … روستاها و عشایر در دهه منتهی به سال ۵۷ و مقایسه آن با چهار دهه پس از انقلاب گویای بسیاری از حقایق است. بی تردید دستیابی به عمق و گستره آثار و برکات انقلاب اسلامی در حوزه روستا و عشایر زمانی بیش از پیش ممکن می‌شود که مقایسه‌ای بین شرایط کشور قبل و بعد از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ صورت پذیرد تا گوشه‌ای از دستاوردها و برکات انقلاب اسلامی درک گردد.

لذا در این نوشتار تلاش می‌شود در سه بخش روستا، عشایر و بخش مشترک روستا و عشایر با مروری به مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی و پیشرفت‌های جمهوری اسلامی در ابعاد مختلف بخش روستایی و عشایری ایران، به این وظیفه عمل گردد.

در جغرافیای سیاسی اجتماعی، عشایر به مردمانی اطلاق می شود که دارای ساختار اجتماعی قبیله ای و عشیره ای، اتکای معاش بر دامداری و شیوه زندگی شبانی مبتنی بر رمه گردانی در زیست بوم ییلاق و قشلاق می باشند.

جامعه عشایری ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب کشور همواره نقشی انکارناپذیر را در حوزه سیاست و اقتصاد کل کشور ایفا کرده است و با توجه به نقش غیر قابل اغماض این جامعه، دولت‌های گذشته هیچگاه نتوانستند این قشر غیور و مولد را به حاشیه برانند؛ اما وجود ضعف های متعدد در این دولت ها باعث شده بود که ساماندهی مناسب و قابل توجهی نیز تا بعد از انقلاب اسلامی در زمینه امور مربوط به عشایر صورت نگیرد و همه ارگانهایی که در این زمینه شروع به فعالیت کرده بودند نیز دچار ضعفها و کاستی هایی بودند که بدون دستیابی به نتایج مفید و قابل توجه، با دیگر ارگانها جایگزین می شدند.

عشاير ايران به مثابه جامعه سوم كه داراي وجوه زيستي متمايزي با دو جامعه شهري و روستایي كشور است، نه تنها در وجه دروني داراي ساختار ويژه مديريتي و رهبري بوده بلكه از گذشته دور دولت‌هاي مركزي و حتي حكام محلي آن‌ها نيز براي اعمال حاكميت خود بر اين جامعه، ساز و كار اداري و تشكيلاتي ويژه‌اي را تدارك مي‌ديده‌اند.

پس از انقلاب اسلامی نگاه و توجه ویژه ای به این جامعه تأثیرگذار شده است و تلاش شده در جهت ارتقاء هویتی، رفاهی، و کارایی آن گام هایی اساسی برداشته شود.

بررسی وضعیت جمعیت عشایرکشور در چند دهه گذشته نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور در مقایسه با جمعیت کل کشور است. بر اساس اطلاعات منابع تاریخی، درسال ۱۲۴۵ ه. ش. حدود ۳۸٫۶ درصد جمعیت کشور، عشایری بوده است که این نسبت در سال ۱۳۴۵ به ۹٫۶ درصد کاهش پیدا کرده است.

بر اساس آخرین سرشماری رسمی عشایر کشور که توسط مرکز آمار ایران صورت گرفته است نسبت جمعیت عشایر کشور به کل جمعیت به ۱٫۶۸ درصد کاهش پیدا کرده است که این امر نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور است.[۱]

جمعیت  عشایر کشور حدود ۱۱۸۶۸۳۰ نفر در قالب ۲۱۲ هزار و ۷۷۲ خانوار، ۱۰۴ ايل، ۵۵۲ طايفه مستقل و ۱۹۸۴۰ رده ايلي است[۲].

الف) زیرساختی و فیزیکی

برخورداری از زیرساخت‌ها و تأسیسات

برخورداری از آب آشامیدنی بهداشتی

• با تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال ۱۳۹۶، ۷۲ درصد عشایر کشور از آب آشامیدنی بهداشتی بهره‌مند شده‌اند[۳].

برخورداری از برق

• تا پایان سال ۱۳۹۶، ۶۴ درصد عشایر کشور از نعمت برق برخوردار شده‌اند[۴].

دسترسی به مخابرات

• با تلاش‌های مجدانه دولت جمهوری اسلامی ۷۶ درصد عشایر کشور تا پایان سال ۱۳۹۶ به مخابرات دسترسی یافته‌اند[۵].

برخورداری از راه‌های دسترسی

• تا پایان سال ۱۳۹۶ و با تلاش‌های پیگیرانه دولت جمهوری اسلامی ۹۶ درصد عشایر کشور از راه‌های دسترسی مناسب جهت کوچ برخوردار شده‌اند[۶].

برخورداری از غسالخانه

• تا پایان سال ۱۳۹۶، ۸٫۵ درصد جمعیت عشایر به غسالخانه‌های تجهیزشده و مناسب دسترسی یافته‌اند[۷].

برخورداری از خدمات مذهبی، فرهنگی، آموزشی، ورزشی

برخورداری از مراکز آموزشی[۸]

• ۹۱ درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال ۱۳۹۶ از مراکز آموزش ابتدایی بهره‌مند شده‌اند.
• ۳۹ درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال ۱۳۹۶ از مراکز آموزش راهنمایی بهره‌مند شده‌اند.
• ۲۱ درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال ۱۳۹۶ از مراکز آموزش متوسطه بهره‌مند شده‌اند.
• ۶ درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال ۱۳۹۶ از مراکز آموزش پیش‌دانشگاهی بهره‌مند شده‌اند.

برخورداری از مراکز مذهبی، فرهنگی و ورزشی[۹]

• با تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال ۱۳۹۶، ۳۷ درصد عشایر کشور از مراکز مذهبی برخوردار شده‌اند.
• امروز و به برکت انقلاب اسلامی ۲٫۷ درصد عشایر کشور از کتابخانه برخوردارند.
• به یمن انقلاب اسلامی ایران تا پایان سال ۱۳۹۶، ۶٫۵ درصد عشایر کشور از مراکز ورزشی برخوردارند.

مسکن و اسکان عشایر

طرح اسکان اختیاری در مقابل طرح اسکان اجباری رضاشاه

• پیش از انقلاب طرح اسکان اجباری عشایر با عنوان تخت قاپو در ایران توسط رضا شاه صورت پذیرفت که تأثیرات بسیار منفی بر ساختار عشایر ایران و عملکرد آن‌ها در چرخه اجتماعی و اقتصادی کشور برجای گذاشت؛ اما در سالهای بعد از انقلاب با تغییر رویکردها اسکان اختیاری عشایر مد نظر قرار گرفت. پس از انقلاب اسلامی اسکان عشایر کوچنده کاملا اختیاری و تنها با درخواست خودشان صورت می‌گیرد[۱۰].

ارائه خدمات تشویقی جهت اسکان اختیاری

• ایجاد بستر و زمینه اسکان اختیاری عشایر و ارائه خدمات متعدد در قالب طرح عملیات اجرایی عشایر از افتخارات نظام اسلامی است. طرح عملیات اجرایی اسکان از جمله طرح‌های مهمی است که پس از انقلاب در ارتباط با عشایر پی‌گیری شده است. هدف این طرح، اجرای عملیات عمرانی و زیربنایی اسکان در کانون‌های توسعه عشایری و تجهیز این کانون ها به خدماتی از قبیل راه، آب، برق و آماده‌سازی سایت اسکان در مناطق عشایری کشور است[۱۱].
• با اجرای طرح عملیات اجرایی اسکان عشایر، اهدافی چون جلوگیری از مهاجرت به حاشیه شهرها توسط عشایری که تمایل به کوچ نداشته و داوطلب اسکان هستند، ارتقای میزان تولیدات و توانمندی‌های اقتصادی عشایر، افزایش کیفیت زندگی و رفاه خانوار عشایری و ایجاد تنوع در تولید و کاهش فشار بر مراتع محقق شده است[۱۲].

در جدول زیر، بخشی از فعالیت‌های انجام شده در قالب  طرح عملیات اجرایی اسکان ارائه شده است.

جدول ۴: فعالیت‌های انجام شده در قالب  طرح عملیات اجرایی اسکان

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

• پس از انقلاب اسلامی یکی از گام‌های مؤثر در جهت اسکان اختیاری عشایر در کشور، الگوسازی اسکان اختیاری عشایر با ایجاد کانون های توسعه می باشد که برای نمونه می توان به ایجاد کانون توسعه شهسوار در فاصله ۲۵ کیلومتری سمیرم و ۱۳۰ کیلومتری اصفهان اشاره کرد. کانون توسعه شهسوار یکی از بزرگترین کانون های اسکان عشایر در کشور به شمار می آید.[۱۳]

ارائه تسهیلات و خدمات به کوچندگان

طرح ارائه خدمات پشتیبانی به کوچندگان

• پس از انقلاب اسلامی و در راستای تسهیل زندگی و ارتقاء کیفیت زیستی عشایر طرح ارائه خدمات پشتیبانی به کوچندگان اجرا شده است.این طرح با هدف ارایه خدماتی از قبیل راه سازی، تأمین آب شرب و همچنین ارائه خدمات زیرساختی تولیدی به عشایر کوچنده کشور در مناطق ییلاقی و قشلاقی و در مسیر کوچ عشایر اجرا می‌شود[۱۴].

جدول ۵: فعالیت‌های انجام شده در قالب طرح ارائه خدمات پشتيباني به كوچندگان

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی های نو

• اجرای طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی‌های نو از دیگر خدمات جمهوری اسلامی ایران برای عشایر بوده است. با اجرای این طرح، ضمن تامین سوخت مورد نیاز عشایر، از بوته‌کنی و قطع درختان جلوگیری می‌شود و حفظ منابع طبیعی و نیز افزایش سطح رفاه خانوارهای عشایری را به دنبال خواهد داشت.

جدول ۶: طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی‌های نو در مناطق عشایری

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

• تا پایان سال ۱۳۹۶، ۹۳ مركز سوخت فسيلي برای دسترسی آسان‌تر عشایر ایجاد شده‌است[۱۵].

بهداشت عشایر

• راه اندازی خانه بهداشت عشایری و استخدام و تربیت بهورز عشایری در قالب طرح تحول سلامت و نوسازی شبکه بهداشتی کشور از اقدامات اثرگذار جمهوری اسلامی در ارتقا سلامت و بهداشت عشایر می باشد که در زمان های قبل از انقلاب خبری از آن نبود[۱۶]. به عنوان نمونه انتخاب، آموزش و به کارگیری ٢٠ بهورز شامل ۱۹ نفر زن و یک نفر مرد برای فعالیت در ١٩ خانه بهداشت عشایری استان فارس، به عنوان استانی که بیشترین تعداد عشایر را داراست. حدود ۱۰۰ هزار نفر عشایر از جمعیت عشایری استان فارس از خدمات این بهورزان برخوردار هستند[۱۷].
• راه‌اندازی بالغ بر ۷۰ خانه بهداشت عشایری از سال ۱۳۹۵، برای اولین بار مطابق آیین نامه ساماندهی عشایر مصوب هیات دولت[۱۸].
• اجرای طرح ارتقاي سطح سلامت دانش‌آموزان عشاير با توزيع جعبه‌ كمك‌هاي اوليه در بين مدارس عشاير، تغذیه رايگان و … [۱۹]
• ارائه مراقبت های ویژه برای زنان باردار، مراقبت های کودکان، مراقبت های سالمندان، مراقبت های میانسالان ، مراقبت های نوجوانان و جوانان، بهداشت محیط و حرفه ای، واکسیناسیون و خدمات مجاز درمانی و خدمات و مراقبت های نظام شبکه و خدماتی که در خانه بهداشت ها توسط بهورز عشایری برای اولین بار در کشور اتفاق افتاده است[۲۰].
• تا پایان سال ۱۳۹۶، ۶۰ درصد جمعیت عشایر کشور از خدمات خانه بهداشت برخوردار شده‌اند[۲۱].

خدمات دامداری عشایر

• عشایر ایران با دارا بودن بالغ بر ۲۴ میلیون واحد دامی (۲۸ درصد دام سبک و ۴ درصد دام سنگین کشور)، بیش از ۲۰ درصد گوشت قرمز را تولید کرده و نقش بارزی در سایر تولیدات دامی نیز دارند[۲۲].
• با توجه به سیاست‌های حمایتی جمهوری اسلامی ایران، عشایر حدود ۳۸ درصد مراتع خوب کشور را در اختیار دارند و در عرصه‌ای حدود ۵۹ درصد مساحت کشور پراکنده هستند[۲۳].
• از ابتکارات جمهوری اسلامی ایران نسبت به عشایر، اجرای طرح پرواربندی دام عشایر با اصلاح و افزایش بهره‌وری زنجیره تولید است.

ایجاد تعادل نسبی بین دام و مرتع، کنترل قیمت دام مازاد عشایر، جلوگیری از زیان ناشی از فروش اجباری دام به واسطه ها، ایجاد اشتغال متناسب با شیوه زندگی و منطبق با منابع درآمدی خانوارهای عشایری، تغذیه صحیح دام و افزایش راندمان آنها، کاهش هزینه های ثابت سرمایه گذاری در امر پرواربندی، ترویج تغذیه علمی و صحیح دام و استفاده از مواد کنستانتره ای، افزایش ضریب تبدیل علوفه به گوشت و کمک به اقتصاد خانوارهای عشایری، از مزایا و دستاوردهای این طرح به شمار می رود[۲۴].

تولیدات عشایر

• با پشتیبانی از عشایر، علاوه بر فعال و تولیدکننده بودن عشایر ایران اسلامی، زمینه ایجاد تعداد زیادی شغل در خارج از جامعه عشایری در زمینه‌های صنعتی، بازرگانی و خدمات پشتیبانی فراهم گردیده است[۲۵]. این جامعه همچنین ۵ درصد تولیدات کشاورزی و باغی کشور را تأمین و به بازار عرضه می‌کند[۲۶].

جدول ۷: مقدار توليد شير، پشم،‌ مو و كرك

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،

سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

ب) فرهنگی_معنوی

• دولت جمهوری اسلامی ایران در راستای ارتقاء توانمندی‌های فرهنگی- مذهبی عشایر ایران اقدام به تهیه «طرح ویژه ارائه خدمات فرهنگی و مذهبی به جامعه عشایری» نموده است[۲۷].

این طرح با مشارکت ۱۸ دستگاه، نهاد و سازمان مسئول و مؤثر در امور فرهنگی و مذهبی عشایر و با اهداف زیر تهیه شد:

–  محرومیت زدایی، توسعه متوازن، ساماندهي و ارتقای كيفيت زندگي و تعالی فرهنگی و معنوی عشایر

–  پاسداری از ارزش‌های اصیل و مواریث فرهنگی و معنوی، حفظ هويت ايراني – اسلامي وشناساندن و معرفی پتانسیل‌ها و توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه عشايری.

–  ارتقای شاخص‌های فرهنگی و مذهبی در جامعه عشایری حداقل به سطح وضعیت آن شاخص در مناطق روستایی

–  نظام مند نمودن فرآیند شناخت، برنامه‌ریزی، ساماندهی و اجرای خدمات فرهنگی و مذهبی برای عشایر با شناسایی و احصای وظایف و مسئولیت‌ها و خدمات قابل ارایه دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی

آموزش و سواد عشایر

• تعداد استان‌هايي كه قبل از انقلاب در آنها آموزش و پرورش عشايري وجود داشت ۸ استان بود در سال ۱۳۸۴ به ۲۱ استان رسيده است و ۱۶۳ درصد رشد را نشان مي‌دهد[۲۸].
• علي‌رغم اينكه جمعيت عشايري بعد از انقلاب اسلامي ايران رو به كاهش است اما تعداد دانش‌آموزان عشايري روند صعودي داشته است[۲۹].
• قبل از انقلاب اسلامي تعداد کل دانش‌آموزان عشایری‌ ۷۸ هزار و ۹۸۷ دانش‌آموز بوده است. این تعداد پس از انقلاب و تا سال ۱۳۸۴ به ۱۸۰ هزار و ۳۵۶ نفر رسیده است که رشدی ۱۲۸ درصدی را نشان می‌دهد[۳۰].
• قبل از انقلاب ۲۴ هزار و ۸۳۷ دانش‌آموز عشايري را دختران تشكيل مي‌دادند حال آن‌که پس از انقلاب و تا سال ۱۳۸۴ تعداد دانش‌آموزان دختر عشايري با ۷۸ هزار ۵۵۳ نفر ، ۲۱۶ درصد رشد را نسبت به تعداد دانش‌آموز عشايري قبل از انقلاب اسلامي ايران نشان مي‌دهد[۳۱].

جدول ۸: مقایسه تعداد دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی قبل و بعد از انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۸۴[۳۲]

• در حالیکه پیش از انقلاب سطح سواد عشایر تنها ۰۸/۰ درصد بوده است[۳۳]، به واسطه تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های گسترده پس از انقلاب در جهت ارتقاء سطح سواد عشایر، بر مبنای سرشماری اجتماعی- اقتصادی عشایر کوچنده کشور که در سال ۱۳۸۷ صورت پذیرفته، ۶۳ درصد از جمعیت ۶ سال به بالای عشایر با سواد هستند[۳۴].
• قبل از انقلاب در جامعه عشایری تنها يك هزار و ۸۹۹ واحد آموزشگاهي عشايري وجود داشته است اما پس از انقلاب اسلامی تعداد كل آموزشگاه‌ها تا سال ۱۳۸۴ به ۶ هزار و ۱۰۰ واحد رسيده است كه ۲۲۱ درصد رشد را نشان مي‌دهد[۳۵].
• قبل از انقلاب اسلامی تعداد کلاس‌های عشایری شامل ۳ هزار و ۴۲۳ بوده است که پس از انقلاب اسلامی كلاسهاي عشايري به ۱۱ هزار و ۶۲۰ كلاس افزايش پيدا كرده است كه رشدی ۲۳۹ درصدی را نشان مي‌د‌هد[۳۶].
• قبل از انقلاب تنها يك واحد شبانه‌روزي عشایری وجود داشت كه در شيراز مستقر بود اما پس از انقلاب اسلامی و تا سال ۱۳۸۴ تعداد مدارس شبانه‌روزي عشايري از يك واحد در استان فارس به ۱۳۲ واحد رسيده است كه رشد ۱۳۲ برابری را نشان مي‌دهد[۳۷].
• قبل از انقلاب و تا سال ۱۳۵۷ تعداد ۳ هزار و ۶۱۶ نيروي انساني در بخش آموزش عشایری در ۸ استان عشايري فعاليت مي‌كردند. پس از انقلاب اسلامی و تا سال ۱۳۸۴ تعداد نيروي انساني عشاير نيز به ۱۴ هزار نفر افزايش پيدا كرده است كه ۲۸۵ درصد رشد را نسبت به تعداد معلمان قبل از انقلاب اسلامي ايران نشان مي‌دهد[۳۸].
• قبل از انقلاب اسلامي موضوعي به نام آموزش و پرورش پيش‌دبستاني و دوره‌هاي يك ماهه آمادگي در مناطق دوزبانه نداشتيم اما طي سال های ابتدایی دهه ۸۰، ۲۸ هزار كودك ۵ ساله تحت آموزش پيش‌دبستاني قرار گرفتند[۳۹].
• در حوزه برنامه‌ريزي آموزشي نيروي انساني و درسي نيز پيشرفتهاي بسيار خوبي در مقایسه با قبل از انقلاب حاصل آمده است. در دوره‌هاي آموزشي نيمه‌حضوري بازماندگان از تحصيل دوره راهنمايي ۴ هزار نفر از سال ۱۳۸۱تا ۱۳۸۴ تحت پوشش قرار گرفته‌‌اند و ۲۴۰ ساعت نيز دروس رياضي، زبان، علوم و عربي را به طور عمومي آموزش ديده و بر اين اساس به صورت خودآموز آموزش دیدند[۴۰].
• طی سال‌های ابتدایی دهه ۸۰، يك هزار و ۶۰۰ نفر از فارغ‌التحصيلان مدارس عشايري گزينش شدند و در مراكز تربيت معلم آموزش ديدند و پس از آن درمناطق خود تدريس مي‌كنند[۴۱].
• در حوزه فرهنگي و هنري، پس از انقلاب، برنامه‌هايي مانند بر پايي مسابقات فرهنگي و هنري به منظور تقويت بنيه مذهبي و اعتقادي دانش‌آموزان عشايري، مسابقات نماز، پرسش مهر، برگزاري ارودهاي كشوري و غيره برای دانش‌آموزان در نظر گرفته و اجرا شده است[۴۲].
• پس از انقلاب اسلامی طرح‌هایی شامل: طرح پوشش تحصيلي به نام طرح آموزش همگاني با تلاش همگاني دردوره ابتدايي، طرح كتابخانه‌هاي سيار كه راه‌اندازي ۲ هزار كتابخانه سيار با ۷۵ هزار جلد كتاب، طرح نظارت باليني و كلينیكي دانش‌آموزان عشاير، طرح فناوري سيار، طرح ميز و نيمكت تاشو در میان عشایر اجرا شده است[۴۳].
• از طرح‌های مهم اجرا شده برای مدارس عشایری، طرح “فاوا” است. طرح فاوا به معني فن‌آوري اطلاعات و ارتباطات است كه برای آن يك مدل ارائه شده است. اين مدل به عنوان مدل فناوري اطلاعات و ارتباطات در مدارس عشايري در دو بخش مدارس ثابت و مدارس سيار اجرا مي‌شود. در اين طرح يك كانكس كه قابليت حمل دارد داراي يك مربي و ۹ رایانه است كه طي برنامه‌اي تعيين شده در ۱۸ مرحله آموزش‌هايي را به دانش‌آموزان مي‌دهد[۴۴].
• پس از انقلاب طرح توسعه تحقيقات كه در آن جايگاه تحقيقات و پژوهش در عشاير مشخص شده و تعدادي زيادي پايان نامه و كتاب در مورد عشاير جمع‌آوري شده است مورد نظر قرار گرفته و در هر استان يك گنج‌خانه آموزش و پرورش عشايري داير شده است[۴۵].
• امروز به برکت انقلاب اسلامی امکان ادامه تحصیل دانش‌آموزان عشایری در مراکز آموزش عالی فراهم است و تعداد قابل توجهی از عشایر ایران دانشجو و یا فارغ التحصیل رشته‌های دانشگاهی هستند. برمبنای سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال ۱۳۸۷، تعداد ۱۵۴۸۲ نفر دانشجو و تعداد ۱۲۸۷۲ نفر فارغ‌التحصیل رشته‌های مختلف دانشگاهی از میان جمعیت عشایری کشور هستند[۴۶].

جدول ۹: دانشجويان و فارغ‌التحصيلان عشایر دوره‌هاي عالي بر حسب جنس، گروه‌هاي عمده رشته تحصيلي و دوره تحصيلي

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

• دولت جمهوری اسلامی ایران به منظور ارتقاء کمی و کیفی سطح دانش و مهارت عشایر اقدام به تهیه «برنامه ویژه ارتقاء سطح دانش، سواد و مهارت جامعه عشایری» نموده است[۴۷].

این «برنامه جامع» با پیگیری و هماهنگی «دبیرخانه شورایعالی عشایر» و با مشارکت دستگاه‌های اجرایی شامل وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، جهادکشاورزی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان برنامه و بودجه کشور در قالب ۴ طرح با اهداف کمی و کیفی و برنامه عملیاتی پنج ساله سعی در ارتقاء سطح دانش، سواد و مهارت جامعه عشایری دارد.

حفاظت از مرزها توسط عشایر

• با حمایت و پشتیبانی نظام، عشایر نقش مهمی را در تأمین امنیت کشور به خصوص در مناطق مرزی و دورافتاده به عهده دارند[۴۸].
• تقدیم بیش از ده هزار شهید والامقام و دارابودن بیشترین تعداد شهدا (به نسبت جمعیت)، نشان از شجاعت، ولایتمداری، عشق به میهن و سلحشوری جامعه عشایری کشور دارد[۴۹].

صنایع دستی عشایر

شرایط خاص زندگی اجتماعی و فرهنگی عشایر، اشتغال زنان به امر تولید صنایع دستی از گذشته‌های دور و … باعث شده صنایع دستی به عنوان یک بخش مکمل در کنار دامداری نقش مهمی در ایجاد اشتغال زنان داشته باشد.

از جمله مهمترین صنایع دستی این جامعه می توان به محصولات دست بافی چون قالی، قالیچه، گلیم، زیلو، ورنی، جاجیم، خورجین، توبره، چوقا، کلاه، دستکش، جوراب، گیوه و پاپوش، پلاس و … اشاره کرد[۵۰].

• امروزه با برنامه ریزی های صورت گرفته پس از انقلاب، عشایر هنرمند و مولد ایران حدود ۴۸٫۱ میلیون مترمربع صنایع دستی کشور را، با همه ارزش های تاریخی و فرهنگی که این صنایع دارند، تولید می‌کنند[۵۱]. در این ارتباط عشایر ایران ۳۵ درصد صنایع دستی کشور را تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کنند[۵۲].
• تشکیل«کارگروه توسعه گردشگری و صنایع دستی عشایر» از دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه عشایر است. این تشکل با اهداف شناسایی و معرفی ظرفیت‌ها و جاذبه‌های گردشگری مناطق عشایری، حمایت از تولید و توسعه صنایع‌دستی، تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها و منابع درآمدی و افزایش سطح اشتغال خانوارهای عشایری، شفاف‌سازی وظایف و هم‌افزایی دستگاه‌های اجرایی ذیربط در موضوع گردشگری و صنایع‌دستی عشایری، در سال ۱۳۹۵ تشکیل شده است[۵۳].

جدول ۱۰: صنايع دستي خانوارهاي عشايري  بر حسب مقدار توليد و فروش صنايع دستي بر حسب استان (عشاير دوره ييلاقي)

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

ادامه جدول ۱۰: صنايع دستي خانوارهاي عشايري  بر حسب مقدار توليد و فروش صنايع دستي بر حسب استان  (عشاير دوره ييلاقي)

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

جدول ۱۱: صنايع دستي خانوارهاي عشايري  بر حسب مقدار توليد و فروش صنايع دستي بر حسب استان  (عشاير دوره قشلاقي)

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

ادامه جدول ۱۱: صنايع دستي خانوارهاي عشايري  بر حسب مقدار توليد و فروش صنايع دستي بر حسب استان  (عشاير دوره قشلاقي)

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران، سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

مشارکت‌های سیاسی و اجتماعی عشایر

• حضور پرشمار عشایر در جبهه های دفاع مقدس و تقدیم هزاران شهید و جانباز از نقطه های درخشان انقلاب اسلامی در دمیدن روح حماسه و ایمان و ایثار در روستاهای کشور بود.[۵۴]
• حضور پرشور و پرشمار عشایر در صحنه های مشارکت سیاسی از جمله انتخابات های مختلف همانند شهرنشینان به عنوان یک شهروند با حقوق برابر؛ این در حالی است که در سال های قبل از انقلاب  عشایر فراموش شده بودند و در روندهای اجتماعی- سیاسی مشارکت فعالی نداشتند.
• مشارکت همه  عشایر در انتخابات به عنوان یک کنشگر واقعی و اهتمام نظام به این امر حتی با ارسال صندوق رای با بالگرد به دوردسترین روستاها؛ این درحالی است که در معدود انتخابات برگزار شده در زمان قبل از انقلاب، عمدتا رئیس ایل و عشیره و یا خان روستا تعیین می کرد که روستائیان و عشایر به چه کسی رای دهند.
• حضور چشمگیر عشایر در راهپیمایی های مناسبتی مختلف از جمله راهپیمایی ۲۲ بهمن که نشان از پیوندهای عمیق بین مردم روستائی و انقلاب و نظام اسلامی می باشد.
• فراهم شدن زمینه گردش نخبگان و مردمی شدن حکومت در سال های بعد از انقلاب به گونه ای که بسیاری از مسئولین کشور افتخار به روستایی بودن دارند.
• جامعه عشایری کشور به عنوان اولین مدافعان نظام اسلامی در جریان جنگ تحمیلی، با دارا بودن کمتر از ۲ درصد جمعیت کشور با تقدیم ۱۰۰۰۰ نفر شهید به نظام مقدس اسلامی، سهم ۵ درصدی را برای خود در تاریخ انقلاب به ثبت رساده است.

زیرساخت نهادی و انسانی

از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی در راستای بهبود شرایط روستاهای کشور و ساماندهی وضعیت زندگی عشایر ایجاد نهادهای خدمت‌رسان و مدیریتی بوده است که در طول این چهل سال هرکدام به واسطه رسالت‌ها، اهداف و وظایف تعریف شده گام‌هایی بسیار ارزنده در راستای ارتقاء سطح کمی و کیفی روستاها و عشایر برداشته اند. به برکت انقلاب اسلامی و با هدف کمک به روستاییان و عشایر، نهادهای زیر جهت خدمت‌رسانی تشکیل شده‌اند:

الف- زیرساخت‌های مدیریت روستایی

شوراهای اسلامی روستا

تعریف: «شوراهای اسلامی روستا، شوراهایی هستند که در روستاهای ایران با رأی مردم همان حوزه انتخاب می شوند».

• تاکید بر شوراها در قانون اساسی و تشکیل شوراهای اسلامی روستایی طی سال‌های بعد از انقلاب اسلامی برای اولین بار در تاریخ کشور نماد مردم سالاری دینی می باشد. این درحالی است که با وجود تصویب قانون شورای ده در زمان رژیم سابق، این قانون هیچگاه عملیاتی نشد [۵۵].

تأسیس دهیاری

تعریف: « دهیاری مهم­ترين و جديدترين نهادي است که در عرصه مديريت روستايي ايران شکل گرفته است و به لحاظ جايگاه همتراز با نهاد شهرداري در شهرها مي باشد و مديريت اين نهاد بر عهده شخصي به نام دهيار است. اين نهاد عمومي غيردولتي به منظور اداره امور روستا به صورت خودكفا و با شخصيت حقوقي مستقل در هر روستا تأسيس گرديده است. طبق ماده واحده قانون مذكور (مصوب۱۴/۴/۱۳۷۷) به وزارت كشور اجازه داده مي شود به منظور ادره امور روستاها، سازماني به نام دهياري با توجه به موقعيت محل با درخواست اهالي و به صورت خودكفا با شخصيت حقوقي مستقل در اين روستاها تأسيس نمايد. اين سازمان­ها نهادهاي عمومي غيردولتي محسوب مي­گردند. تأسيس دهياري­ها به هيچ وجه مانع از اقدامات و كمك­هاي دولت در جهت رسيدگي به عمران و آبادي روستاهاي مذكور نخواهد شد …[۵۶]».

• تاسیس شوراها و دهیاری ها در کشور و تبدیل نظام ارباب رعیتی روستاها به نظام مردم سالاری دینی طی سالهای بعد از انقلاب از افتخارات جمهوری اسلامی میباشد[۵۷].
• تا سال ۱۳۹۶ تعداد ۳۷۰۴۷ دهیاری در روستاهای کشور راه‌اندازی شده و ۸۵ درصد جامعه روستایی از خدمات این نهاد بهره‌مند شده‌اند. که از این تعداد دهیار، ۱۵۲۳ نفر از آن‌ها زن می‌باشند[۵۸].
• تهیه برنامه های مختلف توسعه روستایی در سطح ملی (همانند برنامه راهبردی توسعه روستایی) و سطح منطقه ای و استانی (همانند طرح های توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستایی) در کنار ایجاد نهادهای مرتبط با روستاها یکی از راههای اساسی پیشرفت روستاها و رفع مسائل آنهاست که بعد از انقلاب مورد توجه قرار گرفته است.

ب- زیرساخت‌های مدیریت کلان روستایی و عشایری

بنیاد مسکن انقلاب اسلامی[۵۹]

• بنیاد مسكن انقلاب اسلامی که از ابتکارات و رویش های انقلاب می باشد، در تاریخ ۲۱ فروردین سال ۱۳۵۸ به فرمان حضرت امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی‌ایران به منظور تأمین مسكن محرومان و متولی توسعه و عمران روستاهای كشور و ساخت واحدهای مسكونی شهرها در چارچوب سیاست‌ها و برنامه‌های دولت جمهوری اسلامی ‌ایران تشكیل گردیده است.

معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری

• با عنایت به نگاه ویژه نظام جمهوری اسلامی ایران به روستاها، خصوصاً عشایر محروم کشور و عزم مسؤولین در ارائه خدمات زیربنایی ، آموزشی و … در این مناطق، با تدبیر عالی ترین مقام اجرایی نظام، دفتر امور مناطق محروم کشور در سال ۱۳۶۸ شکل گرفت که از سال ۱۳۹۳ به بعد نیز با عنوان معاونت توسعه روستایی ریاست جمهوری در حال فعالیت می باشد.

سازمان امور عشایر ایران[۶۰]

• پس از پيروزي انقلاب اسلامي و تشكيل “شوراي انقلاب” به موازات سازمان امور عشايری و براي هماهنگي بيشتر و استفاده از قابلیت های جامعه عشايري، شوراي انقلاب تصويب نامه‏اي را براي “تشكيل شوراي عالي عشاير” در وزارت كشور گذراند. در حال حاضر، سازمان امور عشایر ایران با حفظ شکل قبلی خود به عنوان یکی از سازمان‌های زیرمجموعه وزارت جهادکشاورزی به فعالیت ادامه می‌دهد.

ج- زیرساخت‌های خدمات‌رسان

کمیته امداد امام خمینی (ره)[۶۱]

• کمیته امداد امام(ره) از جمله اولین نهادهای انقلابی و اسلامی است که پس از گذشت مدت کوتاهی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۴ اسفند ۱۳۵۷ توسط رهبر فقید انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) با هدف ساماندهی و رسیدگی به وضعیت معیشت امور محرومان و نیازمندان کشور بویژه روستائیان تأسیس شد.

جهادسازندگی[۶۲]

• جهادسازندگی با محوریت محرومیت ‌زدایی در کشور و آبادانی خرابی‌های رژیم گذشته به فرمان امام خمینی (ره) در ۲۷ خرداد ماه ۱۳۵۸ تشکیل شد و یکی از رخدادهای مهم انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که شکل‌گیری و روند حرکت آن توانست دستاوردها و توفیقات فراوانی را عاید نظام اسلامی ایران کند.

نهضت سوادآموزی

• سازمان نهضت سـوادآموزی بــرای ریــشه‌کن کــردن بیســوادی در کــشور در سـال‌های اولیـه انقـلاب و بـه دسـتور بنیانگذار جمهـوری اسـلامی امـام خمیـنی (ره) شکل گرفت. بر همین مبنا هفتم دي ماه سال ۱۳۵۸ تشکیل سازمان نهضت سوادآموزي با هدف با سواد كردن خيل عظيم بي‌سوادان كشور[۶۳] صورت گرفت و طی این مدت تا سال ۱۳۹۵ ۴۷۶ هزار و ۱۰۶ نفر تحت پوشش فعالیت‌های آموزشی سازمان نهضت سوادآموزی قرار گرفته‌اند.[۶۴] (جالب توجه اینکه از این تعداد حدود ۱۹ هزار نفر شامل اتباع خارجی می شود).

قرارگاه پیشرفت و آبادانی[۶۵]

• ایجاد قرارگاه پیشرفت و آبادانی سپاه در راستای تحقق تدابیر و فرامین مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در امر سازندگی، عمران، آبادانی، خدمت رسانی و محرومیت زدایی در مناطق دورافتاده و محروم کشور و نیز برقراری امنیت پایدار مردمی، بسترسازی خدمت رسانی بیشتر نظام و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های استان‌ها از اقدامات اثر گذار بعد از انقلاب می باشد.
• قرارگاه پیشرفت و آبادانی بنا بر دستور رهبر معظم انقلاب ماموریت آبادانی ۱۰۰۰ نقطه کشور را بر عهده دارد[۶۶]. این قرارگاه در ۵ محور سلامت، اقتصاد، تعلیم و تربیت، فرهنگی و اجتماعی و عمران و زیرساخت از سال ۱۳۹۵ فعالیت‌های مختلفی را انجام داده است و در هر استان یک قرارگاه مرکزی دارد.

بسیج سازندگی[۶۷]

• طرح بسیج سازندگی حاصل اندیشه والای رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله امام خامنه‌ای (حفظه الله) و از رویش های خاص انقلاب اسلامی است که در تاریخ هفدهم اردیبهشت هزار و سیصد و هفتاد و نه (۱۷/۰۲/۱۳۷۹) توسط معظم له به منظور هویت بخشیدن و شخصیت دادن به جوانان و برنامه ریزی جهت مشارکت دادن آنان در سازندگی و توسعه عرصه‌های عمرانی، کشاورزی و منابع طبیعی روستاها و مناطق محروم با همکاری مشترک وزارت جهاد کشاورزی و نیروی مقاومت بسیج اعلام فرمودند .
• طرح بسیج سازندگی با اهدافی چون بهره‌گیری از اوقات فراغت جوانان و فراهم کردن زمینه و عرصه مناسب جهت فعالیت آنان، تسریع در اجرای فعالیت‌های بخش کشاورزی، آموزش و افزایش مهارت جوانان و دانش آموختگان این بخش و در نهایت افزایش تولید و درآمد روستاییان برنامه‌ریزی شده است که اثرات اقتصادی و اجتماعی زیادری را به دنبال داشته است.
• در عرصه بهسازي و بازسازي مدارس و با همکاری معلمان و مربيان فرهنگي و داوطلب بسيج فرهنگيان در زمينه مرمت، بهسازي و زيباسازي مدارس كشور تا پایان سال ۱۳۹۶، بیش از ۱۰ هزار مدرسه را تكميل و تحويل داده‌اند[۶۸].

جدول ۱۲: آمار عملکرد سازمان بسیج سازندگی تا پایان سال ۱۳۹۶

مأخذ: گزارش عملکرد سازمان بسیج سازندگی، ۱۳۹۶

قرارگاه محرومیت زدایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران

• سپاه در کنار امنیت کشور به دنبال محرومیت زدایی نیز است، قرارگاه محرومیت زدایی از ابتکارات سپاه و حاصل انقلاب اسلامی است که برکات زیادی به دنبال داشته است. محرومیت زدایی به وسیله سپاه برای اولین بار توسط سردار شوشتری در جنوب شرق کشور آغاز شد. حدود ۸۰ درصد پروژه‌های محرومیت زدایی سپاه زود بازده و عام‌المنفعه است که توسط ساکنان بومی قابل اجرا است[۶۹].
• تا سال ۱۳۹۷، ۱۸۳۵۵۸ پروژه عمرانی و غیرعمرانی توسط قرارگاه محرومیت زدایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مناطق محروم اجرا شده که شامل ایجاد مسکن، مسجد، غسالخانه، جاده، مجموعه ورزشی، خانه بهداشت، پل، مدرسه، کتابخانه، حمام، حوزه علمیه، آبرسانی و آبخیزداری، خرید جهیزیه، توزیع بسته‌های بهداشتی و مواد غذایی و کمک به افراد بی‌سرپرست بوده است.

جدول ۱۳: پروژه های محرومیت زدایی عمرانی در عرصه های محتلف در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته کل کشور در یک نگاه

مأخذ: استعلام قرارگاه مرکزی محرومیت‌زدایی سپاه

جدول ۱۴: پروژه های محرومیت زدایی غیرعمرانی در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته کل کشور در یک نگاه

مأخذ: استعلام قرارگاه مرکزی محرومیت‌زدایی سپاه

• در قالب پروژه‌ها محرومیت‌زدایی قرارگاه محرومیت زدایی سپاه، ۱۰۰ دهستان و ۳۴۵۵ روستا به عنوان الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت انتخاب شده‌اند، تا تمام مشکلات این مناطق از جمله زیرساختی، اشتغال، سلامت و مشکلات عرصه فرهنگی حل شوند[۷۰].

محرومیت‌زدایی در قرارگاه سازندگی خاتم الأنبیاء (ص)[۷۱]:

• یکی از قرارگاه‌های مهم محرومیت‌زدایی، قرارگاه سازندگي خاتم الانبياء (ص) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.
• قرارگاه سازندگي خاتم الانبياء (ص) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به پیروی از راه نوراني اسلام و اجراي دستورات الهي و پيامبر بزرگ اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) و حضرت امام خميني (ره) و مقام معظم رهبري (مدظله العالي) و همچنين در راه رسيدن به اهداف مقدس نظام جمهوري اسلامي و به جهت كسب خير و بركت، اجراي طرح‌هاي محروميت زدايي، محروم نوازي، مردم داري، مردم ياري و مردم دوستي را دنبال مي‌نمايد.

د- زیرساخت‌های تعاون و همیاری

تعاونی‌های روستایی

• راه اندازی تعاونی های روستایی طی سال های بعد از انقلاب، بطوریکه شبکه تعاونیهای روستایی دارای ۲۹۴۱ شرکت تعاونی روستایی با تعداد اعضای ۴۵۰۰۸۶۸ نفردر سطح ۵۶۲۵۲ روستا با سرمایه ای بالغ بر ۴۴۰ میلیارد ریال بوده که این شرکت‌ها به نوبه خود تعداد ۲۵۶ اتحادیه را در سطح شهرستانها تشکیل می‌دهند.
• تعاونی‌های روستایی چند منظوره بوده و به فعالیتهای مختلف خدماتی، تولیدی، بازرگانی و ترویجی می‌پردازند که این فعالیت‌ها در راستای اهداف و سیاستهای حمایتی دولت در جهت توسعه بخش کشاورزی و حمایت از روستاییان قرار دارد، به‌طوری که توزیع وام‌های معیشتی اعضاء تعاونی‌ها، توزیع سوخت روستاییان، توزیع حدود ۶۵ درصد کود شیمیایی، توزیع سایر نهاده های کشاورزی نظیر سموم دفع آفات، بذور گیاهی، ماشین آلات کشاورزی و قطعات یدکی آن‌ها و توزیع کلیه کالاهای کوپنی روستاییان نظیر برنج، روغن نباتی، قندوشکر، آرد و همچنین خرید تضمینی محصولات کشاورزی به میزان قابل توجهی از طریق این تعاونیها صورت می پذیرد.
• خرید و فروش محصولات غیر تضمینی وتهیه وتدارک کالاهای مصرفی و مواد غذایی مورد نیاز روستاییان به واسطه بیش از یازده هزار فروشگاه تعاونی صورت می‌گیرد.
• از دیگر فعالیتهای این شبکه تعاونی ها خدمات آموزشی، ترویج و نیز خدمات ماشینی از طریق تاسیس و توسعه مراکز مکانیزاسیون انجام میشود و سایر خدماتی که این شبکه در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و … وکمک و مساعدت به دستگاه‌های اجرائی محل به آن مبادرت می ورزد نیزقابل توجه می‌باشد.

تعاونی‌های کشاورزی

• به منظور پاسخگویی به نیازهای تخصصی کشاورزان، سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران از سال ۱۳۶۴ اقدام به تأسیس و توسعه تشکل‌های تخصصی تحت عنوان شرکتهای تعاونی کشاورزی نمود و تا کنون تعداد این تعاونیها به ۱۸۷۳ شرکت رسید که با تعداد ۱۰۴۴۴۳۴ نفر عضو در زمینه توسعه کشاورزی این مرز وبوم فعالیت دارند[۷۲].
• برای هماهنگی بیشتر بین شرکت‌های تعاونی کشاورزی و تامین نیازمندی‌های مشترک آن‌ها تعداد ۵۵ اتحادیه تعاونی کشاورزی تاسیس گردیده است[۷۳].
• تعاونی‌های کشاورزی در ایران اسلامی بر حسب ضرورت و نیاز جوامع روستایی در زمینه های مختلف تولیدی ، فرآوری و خدماتی فعالیت می‌نمایند. این تعاونی‌ها شامل تعاونی مرغداران، دامداران، گندم کاران، باغداران، زیتون کاران، بادام کاران، زنبورداران، مرتعداران، کمباین داران، مکانیزاسیون، گل و گیاه، زعفران کاران، سیب‌زمینی‌کاران، پسته‌کاران، چای‌کاران، نوغان‌داران و سایر تعاونی‌ها می‌باشد.[۷۴]

تعاونی‌های روستایی زنان

• طی سالهای بعد از انقلاب تعاونی‌های روستایی زنان به‌عنوان یکی از ساختارهای مطلوب جهت جلب مشارکت زنان بوده که دربرگیرنده اهداف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است و به مدد ساختار مردمی خود مشارکت زنان را در فعالیتهای اقتصادی تسهیل نموده وجایگاه ویژه‌ای را برای زنان روستایی تبیین می‌نماید[۷۵].

جدول ۱۵: روند تشکیل تعاونی‌های روستایی زنان[۷۶]

صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان،  عشایر

• ارائه خدمات بیمه اجتماعی به کاهش فقر‌، بهبود زیر ساخت‌های اقتصادی و در نتیجه توسعه اقتصادی و اجتماعی بخش کشاورزی، روستایی و عشایر می‌انجامد. در این راستا، دولت جمهوری اسلامی، با ایجاد صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، عشایر در جهت کاهش فاصله طبقاتی جمعیت روستایی و شهری، کاهش محرومیت و گسترش عدالت اجتماعی گام‌ موثری برداشته است.^[۷۷]

ه- توسعه رشته‌های دانشگاهی مرتبط

• پس از انقلاب اسلامی جهت پیشرفت روستاها و زندگی عشایری و رفع تخصصی مشکلات و محدودیت‌های روستاییان و عشایر و نیز برنامه‌ریزی، ساماندهی و رونق‌بخشی هرچه بیشتر روستاها و عشایر، رشته‌های تخصصی و دانشگاهی متعددی مرتبط با این حوزه‌ها در دانشگاه‌های کشور ایجاد شدند و یا افزایش ظرفیت یافتند. رشته‌های تخصصی که با تالیف کتابها، پایان نامه ها و پژوهشهای مختلف، هرکدام تلاش دارند تا با پرداختن به توسعه و پیشرفت روستاها، بخشی از موضوعات و مسائل مرتبط با زندگی روستایی و عشایری را حل نمایند.

تعداد مهندسین کشاورزی

کشور ایران با وجود ۳۷ میلیون هکتار اراضی دارای قابلیت کشاورزی، ۱۸ تا ۱۰۰ میلیارد متر مکعب منابع آبی قابل استفاده و گسترش و تنوع آب و هوایی در ۱۴ اقلیم گوناگون، پتانسیل بسیار خوبی در بخش کشاورزی دارد. البته برای توسعه این بخش مهم که به حق آن را محور توسعه اقتصادی کشور تلقی کرده‌اند، باید از کشاورزی سنتی فاصله گرفت و با بهره‌گیری از دانش کشاورزی، به کشاورزی مکانیزه نزدیک شد. دانش و تخصصی که در گرایش‌های مختلف مهندسی کشاورزی آموزش داده می‌شود. این رشته در سه گرایش آب، اقتصاد کشاورزی و ماشین‌های کشاورزی از بین داوطلبان گروه آزمایشی علوم ریاضی و فنی دانشجو می‌پذیرد[۷۸].

• در برآورد سال ۱۳۹۴، تعداد ۲۱۰ هزار تن عضو سازمان نظام مهندسی کشاورزی در کشور بوده‌اند.
• در سال ۹۱- ۹۰ حدود ۲۶ هزار نفر از دانشکده‌های مهندسی کشاورزی دانش آموخته شدند. در سال ۹۲-۹۱ هم حدود ۳۴ هزار نفر مدرک خود را دریافت کردند. تعداد دانش آموختگان سال ۹۲-۹۳ با همین نرخ رشد، حدود ۳۵ هزار نفر دانش آموخته در رشته مهندسی کشاورزی را نشان می‌دهد[۷۹].
• در سال ۱۳۹۴، ۱۶۳ هزار نفر در رشته‌های کشاورزی و دامپزشکی در حال تحصیل بوده‌اند[۸۰].

«علاوه بر نهادسازی های مختلف صورت گرفته، با توجه به اهمیت روستاها و عشایر کشور در سیاستگذاری های کشور، ۱۵ مهر ماه به عنوان روز ملی روستا و عشایر توسط شورای فرهنگ عمومی کشور به منظور ارج نهادن به عشایرعزیز و فرهنگ عشایری تصویب شده است».

جمع‌بندی

در محور توسعه روستایی به علت تشکیل نهادهای انقلاب اسلامی همانند جهاد سازندگی، کمیته امداد، بنیاد مسکن، بسیج مردمی و سایر سازمان‌های انقلابی و مردمی که از تدابیر حضرت امام خمینی(ره) بود، با دیدگاه و تفکر جهادی در تحول زیرساخت های روستایی و عشایری و توسعه آن‌ها اقدامات ارزشمندی انجام گرفته است. این در حالی است که روستاها به عنوان محل زندگی محرومان و مستضعفان جامعه در سال های قبل از انقلاب فراموش شده بودند.

امروز روستاها و عشایر کشور در مقایسه با اکثر کشورهای در حال توسعه در وضعیت مطلوبی قرار دارند و این در سایه همین دیدگاه‌های جهادی و نهادهای انقلابی است.

مقایسه وضعیت روستاها و عشایر قبل و بعد از انقلاب اسلامی به خوبی گویای پیشرفت‌های بسیار زیاد و تحولات شگرف در زندگی روستاییان و عشایر است.

• مهم ترین محورهای ارائه خدمات به روستاییان مواردی از قبیل راه‌سازی، تلفن، برق، گاز، بهداشت، شبکه های اینترنتی، مکانیزاسیون کشاورزی و ساماندهی مسکن روستایی می‌باشد.
• یکی از مهم ترین خدمات صورت گرفته در زمینه توسعه روستایی و عشایری محور بهداشت و درمان می باشد که در این حوزه رشد چشمگیری نسبت به قبل از انقلاب صورت گرفته است و این تلاش جهت دستیابی به چشمانداز مطلوب همچنان ادامه دارد.
• از مهمترین دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه مدیریت امور روستایی که در قانون اساسی نیز پیش بینی شده است، دهیاری و شوراهای روستایی می باشد که به عنوان نماینده دولت در روستاها، در توسعه و ساماندهی روستایی نقش اساسی دارند.
• تحت پوشش قرار گرفتن روستاییان و عشایر در بیمه اجتماعی روستایی و عشایری از قدم‌های ارزشمند نظام مقدس جمهوری اسلامی بوده که قبل از انقلاب و تا سال ۵۸ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته بود.
• همت نظام برای به صفر رساندن ضریب بی سوادی روستاییان و عشایر از دیگر دستاوردهای مهم و اساسی انقلاب اسلامی است که تأثیر بسزایی در فرهنگ، تولید، بهره‌وری بیشتر روستاها و عشایر دارد.
• بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حرکت های خوبی در زمینه ایجاد مکان ها و امکانات ورزشی در روستاها صورت گرفته است.
• اقدام جهادی انقلاب اسلامی در ایجاد و بهسازی راه‌های روستایی از دیگر دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی است که ضمن ایجاد امکان دسترسی بیشتر به روستاها، سبب خدمات رسانی بهتر، دسترسی بهتر و بیشتر روستاییان به امکانات و … شده و مسیر توسعه و پیشرفت روستاها را هموار نموده است.
• بهسازی، نوسازی و بازسازی واحدهای مسکونی روستایی از دیگر دستاوردهای مهم و چشمگیر نظام جمهوری اسلامی در روستاها می باشد.
• گازرسانی و برق‌رسانی به روستاهای کشور از جمله مهم ترین خدماتی است که بعد از پیروزی انقلاب برای آن قدم برداشته شده و تعداد بسیار زیادی از روستاها به شبکه برق و گاز متصل شده‌اند.
• اتصال روستاها به شبکه مخابرات و شبکه آبرسانی کشور و بهره‌مندی بسیاری از روستاها از نعمت آب آشامیدنی سالم گامی مؤثر در ارتقاء کیفیت زیست روستاییان بوده است.
• توجه به صنعت گردشگری روستایی و عشایری از دیگر موارد مهم در تثبیت فرهنگ، آداب و رسوم و شخصیت روستاییان و عشایر و گامی در جهت پویایی اقتصاد خودکفا و بومی روستاها است که بعد از انقلاب با تعیین روستاهای هدف گردشگری مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
• توجه ویژه و محوری به پیشرفت و توسعه روستاها در برنامه های توسعه پنج ساله کشور و تصویب قوانین مختلف در این زمینه از دیگر دستاوردهای نظام در حوزه روستاها می باشد.
• توجه به اقتصاد کشاورزی و ایجاد زیرساخت های لازم در کنار بیمه محصولات روستایی، در اختیاز قرار دادن نهادهای اصلی به صورت حمایتی و خرید تضمینی محصولات اساسی از اقدامات ارزشمند نظام جمهوری اسلامی می باشد.

منابع و مآخذ

• باشگاه خبرنگاران جوان
• بخش آمار پایگاه سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان
• پایگاه اطلاعرسانی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی
• پایگاه اطلاع رسانی دفتر امور روستاها و عشایر
• پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران
• پایگاه اطلاعرسانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی
• پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران
• پایگاه اطلاعرسانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
• پایگاه اطلاعرسانی شرکت مخابرات ایران
• پایگاه اطلاعرسانی قرارگاه سازندگی خاتم الأنبیاء (ص)
• پایگاه اطلاعرسانی کانون جهادگران جهاد سازندگی
• پایگاه اطلاعرسانی کمیته امداد امام خمینی (ره)
• پایگاه اطلاعرسانی مرجع اقتصاد ایران: اقتصاد نیوز
• پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران
• پایگاه اطلاعرسانی میز نفت
• پایگاه اطلاعرسانی وزارت جهاد کشاورزی
• خبرگزاری ایرنا
• خبرگزاری تسنیم
• خبرگزاری جمهوری اسلامی
• خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا
• خبرگزاری شبستان
• خبرگزاری صدا و سیما
• خبرگزاری فارس
• خبرگزاری مهر
• روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران
• روابط عمومی وزارت بهداشت،گزارش اهم اقدامات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در دولت يازدهم، ۱۳۹۵٫
• روزنامه کیهان
• روزنامه صبح ایران دنیای اقتصاد
• سازمان راهداري و حمل و نقل جاده اي کشور، گزارش خلاصه آمارهاي راهداري و حمل و نقل جاده‌اي کشور،
• سازمان نهضت سوادآموزی
• سام آرام، عزت الله، ۱۳۸۰، تشکل‌های خودجوش زنان روستایی برای پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره ۸، شماره ۱۵ و ۱۶، صص ۶۹-۴۵٫
• سخنرانی مقدس‌نژاد رئیس کمیته علمی هشتمین همایش قیر و آسفالت در مراسم افتتاحیه همایش در سال ۱۳۹۵
• شبکه اطلاع رسانی راه
• کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، ۱۳۹۴
• گزارش‌های مرکز آمار ایران
• مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی، ۱۳۹۵.
• وبگاه سازمان تبلیغات اسلامی
• وزارت بهداشت،گزارش مروري بر دستاوردهاي انقلاب اسلامي در عرصه نظام سلامت،۱۳۹۲٫
• وزارت نیرو، شرکت توانیر، گزارش آمار برق روستایی در پایان سال ۱۳۹۵٫
• وزارت نیرو، شرکت توانیر، گزارش ۴۹ سال صنعت برق در ایران
• وزارت نیرو، شرکت مهندسي آب و فاضلاب کشور، آمار اقلام پايه بخش آب قسمت اول به تفکيک شرکت سال ۱۳۹۴٫
• وزارت نیرو، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، بولتن عملکرد و آخرین وضعیت تأسیسات آب ‌و ‌فاضلاب بخش روستایی تا پایان سال ۱۳۹۴

 زیر نویس : 

[۱]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی: http://ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=162 و روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۲]. پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور – ۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

[۳]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۴]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۵]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۶]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۷]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۸]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۹]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۱۰]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[۱۱]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[۱۲]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[۱۳]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی: http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[۱۴]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۱۵]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۱۶]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۰۸/۰۴/۱۳۹۵، کد خبر  ۸۲۱۲۹۰۹۹، نشانی: http://www.irna.ir/fa/News/82129099

[۱۷]. خبرگزاری جمهوری اسلامی استان فارس، ۱۰/۰۷/۱۳۹۶، کد خبر ۸۲۶۸۲۴۲۳، نشانی:

http://www.irna.ir/fars/fa/News/82682423

[۱۸]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۰۸/۰۴/۱۳۹۵، کد خبر  ۸۲۱۲۹۰۹۹، نشانی:http://www.irna.ir/fa/News/82129099

[۱۹]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۲۰]. خبرگزاری جمهوری اسلامی استان فارس، ۱۰/۰۷/۱۳۹۶، کد خبر ۸۲۶۸۲۴۲۳، نشانی:

http://www.irna.ir/fars/fa/News/82682423

[۲۱]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۲۲]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۲۳]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۲۴].  روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۲۵]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۲۶]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۲۷]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۲۸]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۲۹]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۰]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۱]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۲]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۳]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۴].  پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران، سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

[۳۵]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، آدر نشانی:س

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۶]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۷]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۸]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، آدرس

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۳۹]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، آدرس

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۰]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، آدرس

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۱]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، آدرس

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۲]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۳]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۴]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۵]. خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۱/۱۳۸۴، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[۴۶]. پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران، سرشماري اجتماعي اقتصادي عشاير کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتايج تفصيلي كل كشور

[۴۷]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۴۸]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۴۹]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۵۰]. سایت سازمان امور عشایر ایران، ۱۱/۰۶/۱۳۹۷، آدرس

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=169

[۵۱]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۰۵/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[۵۲]. خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، ۲۳/۰۹/۱۳۹۱، کد خبر: ۹۱۰۹۲۳۱۳۳۲۸، نشانی:

https://www.isna.ir/news/91092313328/

[۵۳]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[۵۴]. سام آرام، عزت الله، ۱۳۸۰،  تشکل‌های خودجوش زنان روستایی برای پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره ۸، شماره ۱۵ و ۱۶، صص ۶۹-۴۵٫

[۵۵]. خبرگزاری فارس، ۰۷/۰۲/۱۳۸۸، نشانی: https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8802070991

[۵۶]. سایت دفتر امور روستاها و عشایر، ۰۹/۰۷/۱۳۹۶، آدرس

http://sk-roosta.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=20&tempname=omorrostayimain&PageID=2420

[۵۷]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، ۱۳۹۴، ص: ۱۸۲٫

[۵۸]. کتاب سند توسعه روستایی، شورای برنامه ریزی توسعه روستایی و عشایری، ۱۳۹۴، ص: ۱۸۲٫

[۵۹]. پایگاه اطلاعرسانی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی: http://www.bonyadmaskan.ir/Pages/Introduction.aspx

[۶۰]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، ۱۱/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=135

[۶۱]. پایگاه اطلاعرسانی کمیته امداد امام خمینی (ره)، ۱۱/۰۶/۱۳۹۷، بخش معرفی کمیته امداد

[۶۲]. پایگاه اطلاعرسانی وزارت جهاد کشاورزی، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://maj.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=Main&PageID=12

[۶۳]. خبرگزاری فارس به نقل از سید محمد بطحایی وزیر آموزش و پرورش، ۱۵/۰۷/۱۳۹۶، نشانی:: http://fna.ir/a1hd01.

[۶۴] . رئیس سازمان نهضت سوادآموزی: http://lmoiran.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=127&newsview=854

[۶۵].  سردار سرتیپ دوم پاسدار رمضان شریف مسئول روابط عمومی کل و سخنگوی سپاه، به نقل از خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، ۰۹/۰۸/۱۳۹۵، کد خبر ۹۵۰۸۰۹۰۵۹۱۳، نشانی:https://www.isna.ir/news/95080905913/

[۶۶].  محمد علیان، معاون هماهنگ‌کننده ستاد تخصصی قرارگاه پیشرفت و آبادانی، به نقل از خبرگزاری تسنیم، ۱۵/۰۷/۱۳۹۶، نشانی:

http://tn.ai/1539344

[۶۷]. وبلاگ شمیم هجرت، ۱۲/۰۶/۱۳۹۷، نشانی: http://shamimhejrat.blogfa.com/post/1

[۶۸]. گزارش عملکرد سازمان بسیج سازندگی، ۱۳۹۶٫

[۶۹].  سرتیپ دوم سیدضیاءالدین حزنی، دبیر قرارگاه محرومیت زدایی سپاه پاسداران، به نقل از خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، ۳۰/۰۹/۱۳۹۵، کد خبر ۹۵۰۹۳۰۱۸۵۴۹، نشانی: https://www.isna.ir/news/95093018549/

[۷۰]. سرتیپ دوم سیدضیاءالدین حزنی، دبیر قرارگاه محرومیت زدایی سپاه پاسداران، به نقل از خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، ۳۰/۰۹/۱۳۹۵، کد خبر ۹۵۰۹۳۰۱۸۵۴۹، به نشانی https://www.isna.ir/news/95093018549/

[۷۱]. پایگاه اطلاعرسانی قرارگاه سازندگی خاتم الأنبیاء (ص)، ۱۲/۰۶/۱۳۹۷، به نشانی:

https://www.khatam.com/%D9%85%D8%AD%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C_3786.html

[۷۲]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://corc.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=main&PageID=1044

[۷۳]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://corc.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=main&PageID=1044

[۷۴]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://corc.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=main&PageID=1044

[۷۵]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://corc.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=main&PageID=1045

[۷۶]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، ۱۰/۰۶/۱۳۹۷، نشانی:

http://corc.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=0&tempname=main&PageID=1045

[۷۷]. پایگاه اطلاعرسانی صندوق بیمه اجتماعی روستائیان و عشایر، نشانی:

http://roostaa.ir/fa/33045

[۷۸]. سایت بیتوته، ۱۲/۰۶/۱۳۹۷، آدرس  http://www.beytoote.com/scientific/introduction/agricultural-engineering.html

[۷۹]. پایگاه خبری تحلیلی قدس آنلاین، ۰۵/۱۱/۱۳۹۴، کد خبر ۳۳۱۰۷۴، آدرس http://qudsonline.ir/news/331074/

[۸۰]. سایت خبری مشرق، ۳۰/۰۸/۱۳۹۴، کد خبر  ۴۹۸۳۶۴، آدرس mshrgh.ir/498364

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی ؛ دبیر کمیته نشست روستاها وعشایر جنبش مردمی پاسداشت چهل سال انقلاب اسلامی ؛ ۱۴ مهر ۹۷