شهرسازی و معماری بناها وعناصر شهری  تأثیر زیادی بر روحیات و رفتار شهروندان وبخصوص ساکنان ساختمانها می‌گذارد . اگر بخواهیم شهری با هویت اسلامی و جامعه ای با سبک زندگی اسلامی داشته باشیم ، بایستی  هویت اسلامی را در فرایند طراحی و ساخت و توسعه شهرها و ساختمان‌ها اعمال کنیم . درواقع معماری وشهر باید به ‌گونه‌ای باشد که ازلحاظ کالبدی شاهد تجلی هویت اسلامی درکیفیت بناها و اجزا شهری و همچنین در سیمای بصری باشد تا با تأثیرگذاری بررفتارشهروندان شاهد ایجاد جامعه اسلامی و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی باشیم.

براساس اصل‏ یکصد و دهم، یکی از وظایف‏ و اختیرات‏ رهبر؛ تعیین‏ سیاستها کلی‏ نظام‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ پس‏ از مشورت‏ با مجمع تشخیص‏ مصلحت‏ نظام‏ می باشد و سیاستهای کلی نظام به عنوان یک سند بالادستی بوده و بر اساس اصل ۱۱۰ و ۵۷ قانون اساسی [۱] مصوب وابلاغ می گردد. 

• ۱- سند چشم انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران (در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی)

در سند مذکور که    ابلاغی ۱۳/۸/۱۳۸۲ مقام معظم رهبری[۲] می باشد ،  چنین امده است :

با اتکال به قدرت  لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شدن و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی ، در چشم انداز ۲۰ ساله ، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتضادی ، علمی و فناوری در سطح منطقه ، با هویت اسلامی و انقلابی ، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده در روابط بین الملل .

جامعه ایرانی در افق این چشم انداز ، چنین ویژگی هایی خواهد داشت :

توسعه یافته ، متناسب با مقتضیات فرهنگی ، جغرافیایی و تاریخی خود متکی براصول اخلاقی و ارزش های اسلامی ، ملی و انقلابی ، با تأکید بر مردم سالاری دینی ، عدالت اجتماعی ، آزادیهای مشروع ، حفظ کرامت و حقوق انسان ها و بهره مند از امنیت اجتماعی و قضایی .

برخورداراز دانش پیشرفته ، توانا در تولید علم و فن آوری ، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.

امن ، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت .

برخوردار از سلامت ، رفاه ، امنیت اجتماعی ، فرصت های برابر ، توزیع مناسب درآمد ، نهاد مستحکم خانواده ، به دور از فقر ، فساد ، تبعیض و بهره مند از محیط مطلوب .

فعال ، مسئولیت پذیر ، ایثارگر ، مومن ، رضایت مند ، برخوردار از وجدان کاری ، انضباط ، روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی ، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن .

دست یافته به جایگاه اول اقتصادی ، علمی و فن آوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی ( شامل آسیای میانه ، قفقاز ، خاورمیانه و کشورهای های همسایه ) با تأکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم ، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی ، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل .

الهام بخش ، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم اسلامی دینی ، توسعه کارآمد ، جامعه اخلاقی ، نو اندیشی و پویایی فکری و اجتماعی تأثیر گذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای بر اساس تعالیم واندیشه های امام خمینی (ره )

دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان بر اساس اصول عزت ، حکمت و مصلحت .

ملاحظه ـ در تهیه ،تدوین و تصویب برنامه های توسعه و بودجه های سالیانه ، این نکته مورد توجه قرار گیرد : شاخص های کمی کلان آنها از قبیل، نرخ سرمایه گذاری ، درآمد سرانه ، تولید ناخالص ملی ، نرخ اشتغال و تورم ، کاهش فاصله درآمد میان دهک های بالا و پایین جامعه ، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و توانایی های دفاعی وامنیتی ، باید متناسب با سیاست های توسعه و اهداف و الزمات چشم انداز ، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست ها و هدف ها به صورت کامل مراعات شود.

شایان ذکر است ، این چشم انداز مبنای تنظیم سیاست های کلی چهار برنامه پنج ساله آینده خواهد بود و افق جهت گیری کلی فعالیت خهای کشور را در ابعاد مختلف در ۲۰ سال آینده مشخص می کند. …

تقویت وحدت و هویت ملی مبتنی بر اسلام و انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی و آگاهی کافی درباره تاریخ فرهنگ ، تمدن و هنر ایرانی ـ اسلامی و اهتمام جدی به زبان فارسی…..

آزمایش سرزمینی مبتنی بر اصول زیر :

حفظ هویت اسلامی ، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی

هویت بخشی به سیمای شهر و روستا

بازآفرینی و روز آمد سازی معماری ایرانی ـ اسلامی

و…..

نکته : براساس این سند تمامی طرحهای شهرهای جدید ، طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و ساختمان سازی می بایستی معماری ایرانی – اسلامی اعمال می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها بوده است .

• ۲- سیاستهای کلی مسکن

در بند ۹  از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی ۲۹/۱۱/۱۳۸۹[۳]  می باشد ،  چنین امده است :

– رعایت ارزش­‌های فرهنگی و حفظ حرمت و منزلت خانواده در معماری مسکن.

نکته : براساس این سیاست کلی تمامی طرحهای مسکونی در شهرها و روستاها می بایستی ارزشهای فرهنگی در معماری مسکن  اعمال می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها در شهرها و در تهران بعهده مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران ومعاونت شهرسازی شهرداری تهران و در روستاها بعهده بنیاد مسکن و…. بوده است .

• ۳- سیاست های کلی شهرسازی

در بند ۲  از  سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی ۲۹/۱۱/ ۱۳۸۹[۴]  می باشد ،  چنین امده است :

– تبیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تاکید بر هویت ایرانی- اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیست محیطی و اقلیمی.

نکته : براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای شهرهای جدید ، طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و ساختمان سازی ( برج سازی ؛ اپارتمان سازی ، ویلا سازی و…) می بایستی دارای هویت ایرانی- اسلامی می بوده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها وبخصوص معاونت فنی شهرداریهای شهرهای کشور و بویژه مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری و روستایی وابسته به وزارت کشور و…. بوده است .

• ۴- سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور

در بند ۱-۷  از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی ۱۰/۲/۱۳۹۲[۵]  می باشد ،  چنین امده است :

–  بهینه سازی فضا، زیر ساخت های کالبدی و تجهیزات مدارس در مسیر تحقق اهداف نظام تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر:

۱- ۷- ضابطه‌مند سازی، بهسازی، زیباسازی، مقاوم سازی و مصون سازی مدارس با رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی، مکان یابی و توزیع فضا به تناسب نیازها، طراحی و ساخت مجتمع های آموزشی و تربیتی و توسعه مشارکت مردم و نهادهای مدیریت شهری در احداث و نگهداری مدارس.

نکته : براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای نوسازی مدارس ( چه در بازسازی ساختمانهای موجود و چه ساختمان های جدید ) می بایستی اصول معماری اسلامی ایرانی رعایت می شده  است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت اموزش و پرورش بوده است .

• ۵- سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران

در بند۲۱ از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی ۱۱/۹/۱۳۸۲[۶] می باشد ،  چنین امده است :

– هویت بخشی به سیمای شهر و روستا.

بازآفرینی رو روزآمدسازی معماری ایرانی-اسلامی.

نکته : براساس این سیاست کلی برنامه چهارم ، تمامی طرحهای توسعه شهری و شهرک سازی و بخصوص در بافت فرسوده می بایستی رویکرد معماری ایرانی-اسلامی اجرا می شده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها وبخصوص سازمان توسعه و عمران شهرداری های کشور  بوده است .

• ۶- سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران

در بند ۴۸ از سیاستهای کلی مذکور که  ابلاغی ۹/۴/۱۳۹۴[۷]  می باشد ،  چنین آمده است :

– هويت بخشي به سيماي شهر و روستا و بازآفريني و روزآمد سازي معماري اسلامي – ايراني.

نکته : سیاستهای مذکور از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شده ، ولی بصورت مشکوکی در دوره تصدی اقای اخوندی بر وزارت راه وشهرسازی از متن قانون مصوب مجلس شورای اسلامی حذف شده است .

• ۷- سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز

سیاست های کلی، مجموعه ای هماهنگ از جهت گیری ها، اهداف مرحله ای و راهبردی کلان نظام در دوره های زمانی مشخص برای تحقق آرمانها و اهداف قانون اساسی است .و در بخش ویژگی‌ها و مشخصات این سیاست ها نیز موارد ذیل قابل توجه هستند: سیاست‌های کلی که حتی‌الامکان باید شاخص‌پذیر و قابل نظارت باشد، برای کلیه ارکان نظام الزام آور بوده و ناظر بر همه قوانین از جمله برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سالیانه است و دارای ویژگی ها و مشخصات ذیل می باشد:   الف- پایداری ب- آینده نگری ج- واقع بینی د- فراگیر بودن

سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز که  توسط مرکز پژوهشهای مجلس منتشر شده است [۸] ،  حاوی موارد زیر درحوزه فنی مهندسی می باشد:

در بند ۲۱ هویت بخشی به سیمای شهر و روستا ، چنین ذکر شده است : – بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی ـ اسلامی.

در بند ۱-۷  با عنوان هنر و معماری اسلامی.چنین ذکر شده است :  ” ۲-۱  ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی و تهذیب نفس. ”

دربخش سوم (امور اجتماعی) .چنین ذکر شده است :  ”  ۱-۱ هویت اسلامی. ”
درفصل الف ( امور فرهنگی ) چنین آماده است :
۱- ‎‎ ‎‎ تقویت روحیه ایمان و ایثار و عنصر فداکاری به عنوان عامل اصلی اقتدار ملی، تبیین مبانی ارزشی و تقویت اعتماد به نفس ملی

۲- ‎‎ ‎‎ ایجاد جامعه‌ای سالم، اخلاقی، مبتنی بر ارزشهای اسلامی، فرهنگ‌مدار و شهروندانی آگاه، عزت‌مند و برخوردار از ملاکهای درستکاری و احساس رضایتمندی

۳- ‎‎ ‎‎ رشد و اعتلای فرهنگ و هنر ایران و اسلام به‌عنوان عناصر هویت ملی

۴۶- ‎‎ شناخت عناصر سازنده فرهنگ، هنر، دانش و تمدن اسلامی و ایرانی، به‌عنوان عناصر هویت ملی و بهره‌گیری از مزیتهای تاریخی و فرهنگی مناطق مختلف کشور، برای مشارکت فعال مناطق در توسعه پایدار

۴۷- ‎‎ سازماندهی فضای ملی، ایجاد تعادل منطقه‌ای و تقویت نقش منطقه‌ای کشور، با بهره‌گیری از قابلیتها و مزیتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی سرزمین، با هدف ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور

نکته : براساس این سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز ، بایستی علاوه بر اینکه  هویت اسلامی در طرحهای شهرسازی ومعماری اعمال میشده است ، بلکه معماری ایرانی ـ اسلامی متناسب با شرایط جامعه و فناوریهای جدید روز آمد می شده است و مسئولیت آن با همه بخشها شامل وزارت راه وشهرسازی ؛ شهرداریها ، بنیاد مسکن ، شرکتهای مهندسین مشاور ، مهندسان طراح ، دانشکده های معماری و مراکز مطالعاتی می باشد .

• بررسی و تحلیل اجمالی
• در دوره‌هایی از تاریخ ایران شاهد اوج شکوفایی معماری اسلامی بسیار غنی بوده‌ایم ، اما در دوره قاجار این نوع معماری به‌شدت سیر نزولی داشته و در دوره پهلوی شاهد معماری التقاطی و ترویج معماری غربی ناسازگار با اقلیم وفرهنگ بومی توسط اساتید پرورش یافته در نظام اموزشی غرب بوده ایم.
• بحمدالله پس از انقلاب اسلامی مصوبات قانونی بسیار خوبی تحت عنوان هویت اسلامی ایرانی و الگوی اسلامی پیشرفت تصویب‌شده و بسترهای قانونی برای اعمال هویت اسلامی در حوزه معماری وشهرسازی ایجادشده است، وتلاشهایی نیز صورت گرفته است . لکن نمود عینی مبین وجود ضعفهای زیادی می باشد .
• متأسفانه مصوبات قانونی شهرسازی و معماری اسلامی طی چهار دهه اخیر در بدنه اجرایی مهندسی کشور جاری نشده است و در بسیاری از موارد شاهد معماری مغایر با آن هستیم .
• علیرغم وجود موادی از قانون برنامه های پنج ساله های پیشین درخصوص معماری وشهرسازی اسلامی و علیرغم وجود یک  بند از سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران (بند  ۴۸ ابلاغی  مقام معظم  رهبری در تاریخ ۹/۴/۱۳۹۴ به  رییس جمهور) مبنی بر ” هویت بخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمد سازی معماری اسلامی – ایرانی ” بوده است .
• در وظایف وزارت راه وشهرسازی ، سازمان نظام مهندسی ساختمان ، شهرداریها و….. الزامات قانونی برای ترویج معماری وشهرسازی اسلامی وجود دارد ولی نسبت به ان بی توجهی زیادی صورت گرفته است .
• دغدغه‌های رهبر انقلاب اسلامی در ناهنجاریهای شهرها و نیز رسیدن به الگوی معماری اسلامی – ایرانی در مقاطع مختلف بیان شده است . ایشان با اشاره به تأثیرگذاری معماری و نمای ساخت و سازها بر فضای سبک زندگی در سال ۱۳۹۳ فرموده اند: ” باید هرچه ممکن است محیط زندگی شهر، به گونه ای طراحی و ساخته شود که تحقق سبک زندگی اسلامی راحت تر، امکان پذیر باشد.”
• سخن پایانی
• پس از انقلاب اسلامی در سطح کلان نظام ریل گذاری خوبی در خصوص شهرسازی ومعماری با هویت اسلامی صورت گرفته است ، ولی کارگزاران ، برنامه ریزان ، طراحان و مجریان بد عمل کرده اند .
• از علل آن ، عدم ضوابط الزام آور ، عدم نظارت بر عملکرد مدیران ، وعدم برخوردهای قانونی و بیش از همه مشکل در نهاد مسول ( یعنی وزارت و راه شهرسازی ) بوده است .
• یکی از مشکلات ، وجود مدیرانی که با جریان فکری غربی همسو بوده و اساسا اعتقادی به مبانی دینی در علوم امروزی نداشته اند برمصدر امور قرار گرفته . سبب عدم اجرای سیاستهای ابلاغی بوده اند و حتی رسما در وزارت راه وشهرسازی با محوریت شخص آقای اخوندی ( وزیر اسبق) ، معماری ایرانشهری را دنبال میکردند !
• یکی از عوامل مهم و زمینه ای در حرفه مهندسی ، اشکال جدی در نظام آموزش عالی در دانشکده های معماری سراسر کشور می باشد ؛ این است که آموزش معماری با هویت ارایه نمی شود و حتی ترویج سبک غربی نیز صورت میگیرد .
• ضرورت دارد مدیریت عالی که برمناصب تصمیم سازی منصوب می شوند ، یکی از شرایط احراز تصدی مسئولیت شان برخورداری از دانش نسبی و باور شان به این حوزه بوده و التزام عملی داشته باشند .
• ساخت ۴ ملیون واحد مسکونی توسط دولت سیزدهم ( ایت الله رییسی ) یک فرصت استشنایی گام نخست جهت تحول در طرح وساخت و بروز مصادیقی عینی از جلوه شهرسازی اسلامی و نیز معماری واحدها با الگوی اسلامی خواهد بود .
• لازم است در گام دوم انقلاب اسلامی با عمل به سیاست های کلان و مصوبات قانونی ، شاهد تحول هویتی و تحقق الگوی اسلامی – ایرانی در زیرساختهای شهرها و روستاهای کشور باشیم. وان شالله تمدن نوین اسلامی شکل گرفته و شاهد جامعه ای اسوه و سرآمد گردیم .

[۱] اصل‏ پنجاه و هفتم: ‎‎قوای‏ حاکم‏ در جمهوری اسلامی‏ ایران‏ عبارتند از: قوه‏ مقننه‏، قوه‏ مجریه‏ و قوه‏ قضائیه‏ که‏ زیر نظر ولایت‏ مطلقه‏ امر و امامت‏ امت‏ بر طبق‏ اصول‏ آینده‏ این‏ قانون‏ اعمال‏ می‏ گردند. این‏ قوا مستقل‏ از یکدیگرند.

[۲] رک به: http://farsi.khamenei.ir/special?id=4133

 [۳]رک به: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=16983

[۴] رک به: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11270

[۵] رک به: http://www.leader.ir/fa/content/10582/leader.ir

[۶] رک به: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=37764

[۷] رک به: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=30128

[۸] http://rc.majlis.ir/fa/law/show/132299

دکترسیدجواد هاشمی فشارکی ، استاد دانشگاه و مولف معماری وشهرسازی اسلامی در آیینه قوانین ومقررات وهمچنین  نظام مدیریت فرهنگی در شهر اسلامی – ایرانی ( برپایه مبانی نظری و فرایند فکری سازنده شهر اسلامی ) – انتشارات جهاددانشگاهی