سبک بمعنی «طرز خاص» می باشد . و “سبک در اصطلاح ادبیات عبارتست از روش خاص ادراک و بیان افکار بوسیله ٔ ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر.” ( لغت‌نامه دهخدا )

سبک واژه ای است که جنبه های گوناگونی از هنر را در بر می گیرد. یک سبک معماری را می توان شامل عناصری مثل دوره ی زمانی، اصول و تکنیک، فرم، روش ساخت، مواد ساخت و ویژگی های منطقه ای دانست.

شیوه  به معنی طور و عمل و طرز و روش و قاعده ، رسم . طریقه . سبک . گونه می باشد . ( لغت‌نامه دهخدا )

مد؛ نیز به روش و طریقه  موقت که طبق ذوق و سلیقه و طرز زندگی و لباس پوشیدن و غیره گفته می شود  (فرهنگ فارسی معین ). و مد شدن ؛ به مفهوم باب شدن . متداول و معمول گشتن و رایج و شیوه  متداول در شوون زندگی اجتماعی می باشد .

سبک(شیوه ) معماری : از آنجا که معماری با استفاده از اشکال حجمی و بصری (فرم‌ها) ، روشها (تکنیک‌ها)، مواد و مصالح مورد استفاده و سایر عوامل تأثیرگذار شکل می یابد ، لذا براساس همین مولفه ها دسته‌بندی می‌شود . سبک معماری از تداوم یک شیوه و رایج شدن آن در یک منطقه و در یک دوره زمانی پدیدار میشود و معمولا برای اثار گذشته مطالعه بر روی مولفه های عناصر و جزییات معماری صورت میگیرد . و به عبارتی از شباهتهای یکدیگر می توان انتساب به آن سبک را احصا کرد .

سبک معماری بر اساس محدوده مکانی : معماری ای که در یک عرصه جغرافیایی شکل گرفته است ، شامل معماری چینی ، هندی ، آفریقا ،  مصر باستان ، روم ، معماری ایرانی ، معماری جهان اسلام ، … دسته‌بندی میشود .

سبک معماری بر اساس محدوده زمانی : معماری ای که در یک دوره زمانی ( از چند سال تا چند قرن ) که عمدتا برمبنای دین و ایین مردمان آن سرزمین شکل گرفته است ، شامل معماری دوران مسیحیت ، معماری دوران پیش از اسلام ایران ، معماری دوران صدر اسلام ، معماری دوره اسلامی ، معماری … می شود .

سبک معماری همچنین براساس دوره تاریخی ، معماری ای که در یک دوره تاریخی که عمدتا برمبنای مصالح و تکنیک های رایج در آن دوره شکل گرفته است ، شامل معماری نوسنگی (۱۲۰۰۰ هزار سال پیش در شامات و….) ، معماری کلاسیک (۸۵۰ پیش از میلاد تا ۴۷۶ پس از میلاد) ، معماری مدرن ( اوایل قرن بیستم تا دهه ۸۰ میلادی) ، معماری پُست مدرن (دهه ۶۰ میلادی تا به حال ) ، و…. تقسیم بندی میشود .

سبک معماری بر اساس مکتبی فکری یا اعتقادی؛ معماری ای که براساس بنیان های فکری و ایدئو لوژی حاکم بر آن سرزمین و یا طراحان آن شکل گرفته است ، شامل معماری اسلامی ، معماری مسیحیت ، معماری بودایی ، معماری لاییک و… می باشد .

• سبک های معماری اسلامی

معماری موجود درجهان اسلام از لحاظ شباهتها به چهار سبک دسته بندی کلان میشود :

۱- سبک ایرانی : شیوه ای از معماری در محدوده عراق امروزی ، هند تا شرق دور ، شرق ترکیه و … با محوریت ایران می باشد.
۲- سبک مصری : شیوه ای از معماری رایج در شمال آفریقا.
۳- سبک شامی : شامل رم شرقی و بیزانس ، لبنان و فلسطین با مرکزیت سوریه. که عمدتا متاثر از نفوذ رمی ها بوده است .
۴- سبک مغربی : معماری رایج در جنوب و جنوب غربی اروپا ، با مرکزیت اسپانیا ، جنوب ایتالیا و فرانسه

عناصر تشکیل دهنده معماری ایرانی : عناصری که معماری ایرانی در دوران اسلامی ( سنتی) را تشکیل میدهد ، شامل  طاق ؛ قوس ، حیاط ، ایوان ، نما و تزیینات داخلی بوده است .

سایر عناصر در معماری ایرانی (عناصر طبیعی در معماری) : درمعماری اسلامی (سنتی) از عناصر ﻧﻮر؛ آب ( حوض وآب نما )  ؛  طبیعت ، فضای سبز ( درخت) و … به خوبی و هنرمندانه به فور مورد استفاده قرار گرفته شده است .

سایر هنرهای اسلامی در خدمت معماری ایرانی : معماری اسلامی(سنتی)  از هنرهای خط ، نقاشی ، تزئینات اسلامی ،گچبری آیینه کاری ، مقرنس و ….. به تناسب فضا و امکانات ، مورد استفاده قرار گرفته و اثار هنرمندانه ای خلق شده است .و مصالح بکار رفته ، درجزییات دیوار و کف  ،آجر، کاشی، چوب ،شیشه ، خشت بوده است .

اجزای کلان تشکیل دهنده معماری سنتی شامل حیاط یا صحن ( اندرونی و بیرونی ) ، جرم بنا ، پیش خوان ورودی ، هشتی ورودی ، بعضا گودال باغچه ، و…. اجزای خرد تشکیل دهنده معماری سنتی: ارسی پنجره‌های کشویی بالا و پائین ، درب اطاق ها ، طاقچه ها ، بخاری‌ها ( شومینه ) و … بوده است .

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی (سنتی) : عناصر مشترک آن میانسرا ( حیاط و صحن ) ؛ ایوان  ؛ گنبد و پله در گوشه ها بوده و عناصر تشکیل دهنده در کار بری های مذهبی عمدتا شامل شبستان ستوندار  ، رواق  و مناره در مدارس ، مساجد و مقبره ها بوده و عناصر تشکیل دهنده در سایر کار بری ها شامل چهار صفه ؛ حجره در مدارس علمیه و در کاروانسرا برای استراحت مسافران ،  سردابه در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان و عناصر در برخی اقلیم ها ، بادگیر در مناطق کویری ، شوادان در دزفول و …. بوده است .

• شیوه های معماری ایرانی

در منابع مختلف شیوه های معماری ایرانی بین ۵ الی ۸ شیوه ذکر شده ولی با عنایت به کیفیت اثار عملا ده شیوه می باشد .  باتوجه به ظهور دین مبین اسلام و تاثیر آن بر شوون مختلف زندگی جامعه مسلمانان ، معماری ایرانی به دو بخش عمده تقسیم می شود :

الف- شیوه معماری قبل از اسلام ( که معماری دوره باستان نیز می توان نامید .)

ب- شیوه معماری دوران اسلامی ( که عمدتا شامل معماری سنتی ایران تلقی میشود .)

• الف – شیوه های پیش از اسلام:

پیش ظهور دین مبین اسلام ، معماری رایج در سرزمین ایران باستان شامل سه شیوه بوده است :

۱ – شیوه ایلامی : در هزاره  سوم قبل از میلاد در دوره هخامنشیان در جنوب غربی ایران ، که مهمترین اثر برجای مانده ، معبد زیگورات چغازنبیل نزدیک شوش که حدود ۳۵۰۰ سال پیش ساخته شده می باشد .

۲ – شیوه پارسی : از زمان ماد تا حمله اسکندر(سده ششم پیش از میلاد تا سده چهارم ) را دربر میگیرد . بنا های این دوره شامل  پاسارگاد، آرمگاه کوروش، کاخ شوش، تخت جمشید و آرامگاه های نقش رستم می باشد . ودارای ویزگی های خاص درون گرایی ، ساخت برروی سکو و نماسازی بیرونی با سنگ و کاشی لعابدار در درون و… می باشد .

۳ – شیوه پارتی : شیوه رایج در دوره اشکانی از حمله اسکندر تا اواخر دوره ساسانی بوده است . بناهای مشهور این دوره شامل پرستشگاه آناهیتا در کنگاور، کاخ الحضر، مجموعه نسا، کاخ آشور، کوه خواجه، بازه هور، آتشکده فیروز آباد، طاق کسری، بیشابور، کاخ سروستان و… می باشد . ویزگی های معماری این دوره درونگرایی با بهره گیری از میانسرا (حیاط) ، عظمت دادن به ساختمان با بلند ساختن آنها ( روحیه کاخی) ، بهره گیری از سقف های خمیده و گنبدی ، بهره گیری از کنگره و کوردرها (نمای از پنجره) در نمای ساختمان ، گچ بری با خطوط شکسته و خمیده و… بوده است .

ب– شیوه های پس از اسلام ( سبکهای معماری اسلامی ) :

پس ظهور آخرین دین الهی و پذیرش آن توسط اکثریت ایرانیان ، معماری ایرانی نیز تغییراتی می یابد که به شیوه های زیر بوده است :

۱- شیوه خراسانی : در قرون اولیه یعنی در قرون ۱ تا ۴ هجری قمری. درخراسان با الگو گرفتن از باورهای اسلامی، که مردم وارترشدن ساختمان هارا بهمراه داشت ،ولی از لحاظ فن ساختمان سازی یا همان نیارش، و نیز ساخت مایه و یا همان مصالح بوم آورد بوده است، یعنی آن را از خود محل ساخت، بدست می آوردند؛ این شیوه شکل گرفته و سپس رایج می شود : مانند  مسجد جامع فهرج و مسجد تاریخانه دامغان،  ارگ بم در کرمان بزرگترین شهر خشتی در جهان ، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع نیریز

۲ – شیوه رازی : شیوه قرون ۴ تا ۷ و اوایل قرن ۸ ه.ق و در دوره سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان واوج آن در دوره‌ی سلجوقی بوده است و بیشتر در ری و راز توسعه یافت ،

در این شیوه برخی مسجدهای دارای شبستان ستوندار، به چهار ایوانی تبدیل شد. (ایوان یکی از فضاهایی بود که پیش از اسلام در معماری ایران ساخته شده بود و در این دوره مجدد بکار گرفته شد.)

ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت می کند. وازخطوط شکسته و مستقیم در آجر کاری ونیز گونه گچ بری با نغزکاری بسیار بکار رفته است.

آثار این دوره مسجد جامع اصفهان ؛ مسجد جامع اردستان ، مسجد جامع زواره، ؛ مقبره امیر اسماعیل سامانی، گنبد قابوس، برج های خرقان،  رباط شرف، گنبد سرخه مراغه و…. می باشد .

۳ –شیوه  آذری : شیوه قرون ۸ و ۹ ه.ق (دوره حکومت ایلخانان بر ایران یا مغول (۶۵۴–۷۳۶ق ) بوده ، و از پایتخت شدن مراغه( وسپس سمرقند )  آغاز شده به تبریز سرایت میکند .

ویژگی معماری عمده این دوره ،  بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری ، اجرای دومرحله دیوار ( نخست ساختمان سازی با خشت یا آجر و سنگ و سپس نماسازی) ، ستفاده از کاشی (سفال لعابدار)  و بکار گرفتن از کاشی تراش یا مُعرق و کاشی هفت رنگ

از بناهای این دوره شامل مسجد گوهر شاد، مسجد کبود تبریز ، مسجد علیشاه تبریز، مسجد جامع ورامین ، مسجد میرچخماق، مسجد بی بی خانم سمرقند مقبره سلطانیه (گنبد سلطانیه )، آرامگاه الجایتو، ، مسجد جامع یزد، خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز، مسجد غیاثیه خرگرد، ، گور امیر سمرقند، و… می باشد .

۴- شیوه اصفهانی : شیوه قرن ۱۰ تا معاصر. که در دوره‌ی صفویه شیعه مذهب رسمی کشور می شود و   اوج شکوفایی معماری با ایجاد میدان نقش جهان ( امام خمینی) تجلی می یابد. البته در برخی منابع به علت مقداری تفاوت در اثار ، به شیوه صفوی، افشاری و زند… نیز گفته شده است.

ویژگی معماری این سبک ،  ساده شدن طرح ها ساختمانها ، مریع یا مستطیل شکل بنا ؛ هندسه ساده و شکل و خط های شکسته بیشتر شده ؛ پیش آمدگی و پس رفتگی در ساختمان کمتر شده، افزایش گوشه های پخ در ساختمان می باشد .

از بناهای این دوره شامل  مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مدرسه خان شیراز، مجموعه گنجعلی خان، مسجد حکیم، چهلستون، هشت بهشت، مدرسه چهار باغ اصفهان، مدرسه امام سلطانی، مدرسه آقا برزگ کاشان و… می باشد .

۵ – شیوه  تهرانی : برخی متخصصان تاریخ معماری به شیوه هشتم که از دوره قاجار شروع شد قایل هستند . و آثاری مانند مسجد مدرسه مطهری و مدرسه دارالفنون به ابتکار میرزا تقی خان امیرکبیر بعنوان نخستین دانشگاه شکل میگیرد .

۶- معماری التقاطی : دردوره قاجار و پهلوی ، با شروع شیفتگی برخی فرنگ رفته ها و بخصوص شاهان و معماران تحصیل کرده درغرب ، معماری ای با تقلید از معماری غرب و ترکیب ناهمگون ، نامتجانس و غیراصولی عناصر ومصالح معماری بومی شاهد معماری التقاطی در ساختمانهای عمومی و مسکونی مواجه می باشیم . نمونه بارز آن موزه آبگیه ؛ مسجد الجواد میدان هفتم تیر تهران می باشد . پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ، علیرغم تغییر رویکرد دینی در مبانی نظام حکمرانی و مصوبات قانونی درخصوص رعایت معماری اسلامی ، متاسفانه سبک معماری غربی و همچنین بی هویتی در بسیاری از بناهای شهرهای مختلف و حتی روستاها ادامه یافت .

نمونه های بازر پس از انقلاب شامل مسجد حضرت ولیعصر(عج) چهارراه تئاتر شهرتهران ، مسجد قدس سعادت آباد تهران ؛ مسجد امام رضا(ع) تقاطع خ شهید نامجو و خ انقلاب اسلامی تهران ، مجلس شورای اسلامی ، ساختمان پلاسکو، و…. قابل توجه و تاسف می باشد،

۷- معماری گام دوم انقلاب : درگام اول انقلاب بناهای بسیار با هویت تر و جذاب تر از دوره های قبل طراحی و ساخته شد ، لکن در میان انبوه بناهای مشکل دار ، درصد انها زیاد نمی باشد . اثار بوجود آمده در این دوره طرحهای توسعه حرم امام رضا (ع) حرم حضرت معصومه (س) ، حرم شاهچراغ و بسیاری از امامزاده ها ، مسجد جمکران ، مساجد دیگر ، مصلی ها ، حسینیه ها ، برخی ار مراکز فرهنگی ، سیاحتی ، مسکونی و… می باشد . لکن با صدور بیانه گام دوم انقلاب اسلامی در سالگرد چله اول انقلاب توسط رهبر انقلاب اسلامی و ورود به مرحله تمدن سازی نوین اسلامی ، شکل گیری هویت اسلامی در معماری بناهای آتی ؛ شکل گیری معماری گام دوم انقلاب اسلامی مورد انتظار می باشد .

سخن پایانی

نظر به اینکه دین مبین اسلام یک دین کامل و جامع در تمامی شوون زندگی می باشد ، لکن در دوره های گذشته نظام حاکم ، یک نظام مبتنی بر نظام مردم سالاری دینی نبوده است ، ولی بدنبال انقلاب شکوهمند اسلامی ، نظام جمهوری اسلامی براساس اسلام و اهداف انقلاب شکل گرفته و مصوبات قانونی مناسبی بر ضرورت رعایت هویت اسلامی در معماری و شهرسازی تاکید دارد ، لذا ضرورت دارد ، به اسیب شناسی معماری پس انقلاب پرداخته و شاهد تحول در نظام آموزش مهندسی و نظام مهندسی ساختمان و نیز نظام فنی اجرایی کشور برمبنای رعایت هویت اسلامی در معماری بوده و سبب شکل گیری آن در گستره کشور بوده و معماری گام دوم انقلاب در راستای تمدن نوین اسلامی بوقوع پیوندد .

منابع:

• احمد صفاری ؛ شیما ؛ معماری جهان اسلام ؛ انتشارات سایه‌گستر ؛ ۱۳۹۹
• ایران معماری ، سبک های معماری ایران (بعد از اسلام) ، بی تا
• پیرنیا، محمدکریم، (۱۳۹۲)، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین دکتر غلامحسین معماریان، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات سروش دانش.
• فخیمی، محمدمهدی، (۱۳۹۷)، بازشناسی معماری ایرانی؛ مفاهیم و مصادیق، چاپ اول، تهران، محمدمهدی فخیمی.
• معماری ما memarima.ir

• هاشمی فشارکی ؛ سید جواد ؛ تبیین تعاریف معماری اسلامی و دوره های تاریخی آن ؛ ایثار پرس ، ۴ مهر ۱۴۰۰
• هاشمی فشارکی ؛ سید جواد ؛ و عزیزی ؛ بهرام ، معماری اسلامی-ایرانی (اصول و راهبردهای طراحی) ؛ انتشارات جهاددانشگاهی ، ۱۳۹۹