در این نوشتار شرحی بر چرایی هویت اسلامی در معماری ( معماری با هویت اسلامی ) وبه عبارتی ” معماری اسلامی ” تبییین شده است . که یکی از موضوعات مورد سوال برای بسیاری از معماران و نیز مردم علاقمند به رعایت مبانی دینی ؛ است که این یادداشت بطور اجمال در صدد پاسخ به آن است.
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
بنام یگانه معمار بی همتای مطلق جهان هستی وبا یاد معمار انقلاب اسلامی و نکوداشت راه شهدای معماری
در نوشتار پیشین تعاریف مختلف از معماری اسلامی تبیین شده و دوره های تاریخی ان نیز تدوین شده است . در خصوص تعریف معماری با پسوندهای اسلامی ؛ تعاریف مختلفی ( معماری مسلمانان، معماری دوران اسلامی ، معماری جهان اسلام، معماری اسلامی –ایرانی ، معماری ایرانی ، معماری انقلاب اسلامی ، معماری اسلامی) در منابع گوناگون بیان شده است . ودر این نوشتار صرفا ابعادی از” معماری اسلامی ” تبییین شده است .
آنچه در بسیاری از منابع از معماری اسلامی منتشر شده است ، عمدتا از منظر ونمود اثار گذشته دوره های مختلف در کشورهای مسلمان بوده و غالبا پوسته وکالبد معماری را بدون به توجه به ماهیت آن توصیف کرده اند و در این میان آنچه نیز بصورت التقاطی نیز بروز و ظهور یافته نیز جز آن قلمداد شده است .
- معنا ومفهوم معماری
معماری در لغت به معنای عمارت کردن ؛ آبادانی و علم بنایی ، “عمروالارض” یعنی زمین را آباد کنید .معمار به معنای بسیار عمارت کننده ؛ آن که عمارت کند و موجب رونق و تعالی گردد .معماری آباد کردن محیط زیست انسانها ، متناسب با نیازهای مادی و بستر ساز نیازهای معنوی وتکاملی اختیاری انسانها است . معماری هنر و دانش طراحی بناها و سایر ساختارهای کالبدیست. عمل طراحی معماری در اصل فرایند استفاده خلاقانه از توده ، فضا ، بافت ، نور، سایه و مصالح است . برنامه و مولفه های برنامه ریزی مانند هزینه ، ساخت و فناوری به منظور دستیابی به اهداف زیباشناختی، عملکردی و غالبا هنری است. این تعریف، معماری را از طراحی مهندسی که استفاده خلاقانه از مصالح و شکل ها با بهره گیری از ریاضیات و قواعد علمی است، متمایز می کند. عناصر (یا اجزای کلان) تشکیل دهنده معماری ؛ شامل دیوار ؛ سقف ( طاق ) ، کف و حجم بوده و هنرمعمار ترکیب مناسب این عناصر و شکل دهی فضای زیست مطلوب می باشد .
- رابطه معماری و فرهنگ
معماری نشات گرفته از فرهنگ بوده و همچنین معماری نقش بسزایی در شکل گیری فرهنگ و ساخت تمدن دارد، لذا معماری جزیی از تمدن بشری بشمار رفته و اثار معماری بعنوان مهمترین آثار تمدنی شناخته میشود و بعبارت دیگر معماری از نمادهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک کشور بشمار می رود و پس از گذشت زمان ، جزیی از تمدن‌های تاریخی بشمار می روند . تمدن‌های تاریخی نخست از طریق همین آثار معماری شناخته می‌شوند . آثار معماری خاص؛ مانند مسجد امام اصفهان ، تخت جمشید ، اهرام ثلاثه مصر، کلاسیوم رم ، ومعماری عام ؛ شامل معماری خانه های یزد و بوشهر و…. که معرف فرهنگ ساکنین آنها می باشد . بنابراین برای شناخت تمدن ؛ باید رابطه معماری با فرهنگ را مور واکاوی قرارداد . بدین سبب سرچشمه معماری در فلسفه هنر و سبک هنری و زیبایی شناسایی می باشد .
- رابطه معماری و انسان
رابطه معماری وانسان (تاثیر متقابل وتاثر ) دارد زیرا معماري ظرف زندگي ما بوده و بر مظروف تاثیر رفتاری و روحی روانی می گذارد .وبعبارتی میتوان گفت معماری یک انقلاب آرام وبی صداست که در بلند مدت در سبک زندگی و …. تاثیرگذاشته و فرهنگ جامعه ای متحول میکند . لذا نوع و سبک معماری بسیار مهم وتعیین کننده است .
معماری در ذات خود دارای دو وجه می باشد .یک وجه صورت ( عرض و صورت ) ووجه دوم معنی ( ذات و جوهر ) که با هم مرتبط می باشند . انسان صورت معماری را مشاهده نموده و معنی را احساس می کند . به عبارت دیگر صورت وجه ظاهری و وجه جوهری آن مادی است . مثل صورت انسان و شخصیت انسان می باشد . لذا معماری را بایستی هویت مند نامید .
زان مینگرم به چشم سر درصورت زیرا که معنی است اثر در صورت
این عالم صورت است مادر صوریم معنی نتوان یافت مگر در صورت
- فضاهای متعالی در معماری و تاثیر آن بر تعالی روح
امام صادق (علیه السلام)می فرمایند : «مَن کَسبِ مالاً مِن غَیرِ حِلّهِ سَلَطَ اللهِ عَلَیهِ البَناءِ وَ الماءِ وَ الطِّین.» هر کس از راه غیر حلال مال و ثروتی به دست آورد خداوند ساختمان و آب و گل را بر او مسلط می‌سازد و ثروت نامشروعش خرج آب و گل و ساختمان سازی‌های بی حاصل می‌گردد.
رهبر انقلاب نیز چنین بیان داشته اند :”عامل اصلی برای پیشرفت کشور و حرکت به سوی عزت واقعی، حفظ و تقویت فضای تدین و دین‌داری در فضای شهرها و روستاها است. “ ( رهبرانقلاب ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۰ )
اگر به هویت اسلامی در معماری ویا بعبارتی به معماری اسلامی توجه شود ، میتواند برهویت انسان ها تاثیر مثبت بگذارد و مشکلات زیادی را در جامعه اسلامی و معضلآت اجتماعی ناشی بوجود می اورد . این مقوله تاثیر مستقیم بر رفتار شهروندان در سبک زندگی دارد .
بدین سبب می توان گفت ،معماری بخش مهم فراموش شده نظام حکمرانی است . آموزش معماری وپرورش معمارمتعهد و مجرب وشهرسازی نوین با هویت یک ضرورت اساسی بوده و نهادهاي حكومتي و مذهبي بایستی وارد عرصه شده و به مطالبه عمومی دراید زیرا هویت سبک زندگی اینده را شکل میدهد .
موضوع معماری اسلامی در کیفیت و هویت بخشی به معماری اهمیت داشته و ضرورت دارد به مقوله معماری اسلامی توجه و تاکید شود . در ساخت و یا خرید خانه و فضاهای دیگر بایستی ملاحظاتی در نظر گرفته شود. که در ادامه بیان خواهد شد .
معماری با شهر، رابطه پیکر کل و جز را دارد . اجزای معماری شهر را شکل میدهد . و بلعکس. وما با دو مقوله معماری اسلامی و شهر اسلامی مواجه هستیم ، که گرچه حوزه های تخصصی متفاوت هستند و این دو رابطه و تاثیر متقابل بریکدیگردارند .
- مصادیق گذشته معماری
معماری کشورهای اسلامی و بخصوص ایران در دوران پس از اسلام بسیار غنی وبا شکوه وبا افتخار بوده اند . ولی بدلایل مختلف متاسفانه با شرایط زمان ارتقا نیافته است . معماری سنتی تحت عنوان معماری اسلامی را دو بخش شاهد می باشیم :
الف) بناهای مذهبی. که کارکرد دینی داشته اند ، شامل مساجد, آرامگاهها , مدارس , حسینیه ها, تکایا, و مصلی ها ؛ که پس از انقلاب اسلامی نیز با مصالح و فناوری و به روش های زیبایی در مقیاسهای مختلف طراحی و ساخته شده اند .
ب) سایر بناها. شامل پلها , کاروانسراها , حمامها , بازارها ( راسته ؛ میدان ، چارسوق ؛ سرا و تیمچه و….) , قلعه ها و آب انبارها. بادگیر ؛ مقابر؛ خانه‌ها ، کبوترخانه ها ، دروازه های شهر ؛ باغ ها ، حمامها ، رباطها ،کوشک ها و حتی به درون کاخها نیز راه یافته بوده است . بناهای شگفت انگیزی از جلوه های معماری اسلامی پیشین می باشد ، که بعنوان اثار باستانی و تاریخی زبان زد بوده و مورد بازدید گردشگران ایرانی و خارجی قرار میگیرد . ؛ که برخی در چند دهه اخیر کاملا منسوخ شده اند؛ ودر تعدادی معدودی نیز مانند مرکز فرهنگی ، مرکز تجاری ، چایخانه و…. پس انقلاب اسلامی با مصالح و فناوری و به روش های زیبایی طراحی و ساخته شده اند .
ضرورت معماری اسلامی : از انجا که اسلام دین کامل بوده و برای تمام شئون زندگی برنامه جامع ، برنامه فردی و اجتماعی ، از پیش از تولد تا پس از مرگ ( اداب تولد و ازدواج و کار و زندگی ) دارد ، و با توجه به اهمیت سبک زندگی اسلامی ایرانی و تاثیر فضا ومکان زیست تاثیر مستقیم برزندگی انسان میگذارد و با توجه به تاکیدات علمای دینی ؛ ضرورت دارد براساس ایات و روایت ایمه و بخصوص قرارگیری مدینه النبی بعنوان الگوی شهر اسلامی ؛ ارکان شهر (به طور عام) و شهر اسلامي (به طور خاص) ، الگو (يا اسوه) شهر اسلامي در نظام مدیریت شهری قرارگیرد . با توجه به متکامل و مترقی بودن دین مبین اسلام ؛ معماری اسلامی یک ابر نظریه جهانی در خیر وصلاح بشر بشمار میرود .
“باید هرچه ممکن است محیط زندگی شهر، به گونه¬ای طراحی و ساخته شود که تحقّق سبک زندگی اسلامی، راحت تر امکان پذیر باشد” ( رهبر انقلاب اسلامی ، ۲۳ دی ۱۳۹۲)
” شوراهای شهری در فعالیتهای خود به مختصات “شهر اسلامی” توجه کرده و خدمات شهری را در جهت تأمین این مقصود به کار گیرند و بخصوص به معماری و شهرسازی متناسب با حیات طیبه‌ی اسلامی به طور کامل توجه کنند. در شهر اسلامی، عدالت در تقسیم خدمات شهری، تأمین آرامش روحی و امنیت معنوی، ظهور و اعتلای مظاهر اسلامی و انقلابی، عمران و آبادی و زیبایی، حفظ طبیعت و صفای طبیعی، همه با هم باید مورد توجه قرار گیرد .” (رهبر انقلاب اسلامی ، ۸ اردیبهشت ۱۳۷۸ )
باید با برنامه‌ریزی بلندمدت و با پیگیری مجدانه، هویت ایرانی و اسلامی در تهران متجلی شود. ” ( ۱۳ اسفند ۱۳۸۴ )
لزوم اهتمام ویژه به معماریِ ساخت‌وسازها در تهران به منظور ایجاد فضای سبک زندگی اسلامی: در اداره‌ی کلانشهر تهران و همچنین در اداره‌ی کشور باید روحیه‌ی خدمت به مردم با نیّت خدایی و با تکیه بر علم و درایت یا همان روحیه‌ی مدیریت جهادی حاکم باشد تا بتوان از مشکلات عبور کرد و به پیش رفت ( رهبر انقلاب اسلامی ، ۲۳ دی ۱۳۹۲)
“در فهرست خدماتی که شوراها به آن می پردازند باید حفظ هویت و اصالت شهرها و روستاها، و پایبندی به معماری اسلامی و ایرانی، و رعایت زیبایی و استحکام بناها، و ترویج فرهنگ نظم و قانون، و گسترش نمادهای دین و اخلاق، و آسان سازی خدمت رسانی و عدالت و فراگیری در خدمات شهری و توسعه فضای سبز و اهتمام به سلامت محیط زیست، و توجه به نیازهای جانبازان و مصدومان جسمی، و نگاه عدالت گستر به محله ها و اشخاص محروم، و توجه ویژه به بانوان و نیز به جوانان، برجسته شود و همواره در مد نظر قرار گیرد.” (رهبر انقلاب اسلامی ، ۸ اردیبهشت ۱۳۸۶)
معنی هویت : به شخصیت ، ذات ، حقیقت هر چیزی گفته میشود . و مفهوم هویت ؛ مجموعه نگرش‌ها، ویژگی‌ها و روحیات که یک فرد ( هویت فردی ) یک جامعه ( هویت اجتماعی) را از دیگران متمایز میکند. شقوق و اجرای هویت اجتماعی : در فرهنگ و لباس و زندگی و معماری و شهرسازی تجلی پیدا میکند .
مولفه های اثر گذار بر هویت : هویت حاصل انواع متغیرهای بیرونی ( محیطی) و متغیرهای درونی ( انسانی ) است . و هویت در معماری به ذات و حقیقت وجودی معماری اتلاق میشود . مولفه های اثر گذار بر هویت معماری حاصل انواع متغیرهای محیطی و ارزشها و متغیرهای درونی معمار است .
- هویت معماری اسلامی
درنگرش به هویت در معماری با دو مقوله مواجه می باشیم :
- ۱- هویت معماری گذشته : استخراج هویت در معماری پیشین که با مشاهده و مکاشفه آثار معماری بوجود آمده در گذشته میسر است . که با توجه به مولفه های تاثیر گذار بر آنها ، قطعا دارای نقاط مثبت و منفی می باشد . ونمی توان برای آن اصلت مطلق قایل شد .
- ۲- هویت در معماری آینده ، اعمال مبانی اعتقاداتی و فرهنگی در طرح معماری بناها و فضاهای اینده می باشد . بعبارتی تامین توامان نیازهای دنیوی و نیازهای متعالی دراثر معماری می باشد .
آثار معماری / به عنوان آیا جنس رابطه خالق با مخلوق / جنس رابطه معمار با ساختمان / داشتن هدف در زندگی و هدف خلقت
- انواع معماری
فی الواقع میتوان گفت معماری شامل سه نوع می باشد:
- معماری با هویت ؛ معماری ای که براساس مبانی اعتقاداتی و فرهنگی طراحی شده باشد و بعبارتی در طرح معماری اعمال شده باشد .
- معماری بی هویت ( آشفتگی هویت) ؛ معماری ای که درآن هویتی را نتوان یافت و یا بشدت اشفته و مغشوش باشد .
- معماری ضد هویت ؛ معماری ای که در تضاد با مبانی اعتقاداتی و فرهنگی باشد . مانند معماری تجملی ، معماری کاخی ، معماری شبیه معماری کفار و یا معماری فضاهای لهو ولعب …
- انواع معماری در تطبیق با احکام اسلامی
از آنجاکه بر اساس رساله های عملیه فقهای دینی ، احکام اسلام ۵ حالت دارا بوده و شامل احکام واجب ، مستحب ، مباح ، مکروه وحرام می باشد ، معماری را نیز در پنج حالت دانست :
- معماری مقبول ( مورد تایید ) : (رعایت احکام تصریحی اسلام – معماری فقهی ) معماری منطبق با احکام دین اسلام ( معماری ماجور = پاداش- جزهنرهاي قدسي) بشمار میرود
- معماری مستحب : مجموعه ملاحظاتی که ترجیحا انجام شود بهتر می باشد ولی الزامی به رعایت آن نمی باشد .
- معماری حرام ( نهی شده – کیفر ) : در تضاد با شرع باشد : تشبث به نمادهای شرک و کفر ونفاق ، مثل مجمسمه پیکره و …/ در تضاد با اصول خلقت : بی نظمی – پوچی – و… – طراحی مراکز فساد انگیز و اباحه گری و شکستن حرمتها
- معماری مکروه ( نکوهیده ومضموم ) : مغایرت با شرع داشته باشد : تفاخر ( پرهیز از زینت مساجد) – اشرافی گری ( زیاده‌روی واسراف در اتلاف ثروت) – «معماری امروز تهران، یک معماری وحشی است» : مقام معظم رهبری هم در یک صحبتی که با دانشجویان جوان فیلمساز و رسانه ها بودند، یکی از فیلمسازان جوان یک مجموعهای در ارتباط با معماری شهرهای بزرگ بخصوص تهران ساخته بود بعد گفتند معماریِ مضطرب و وحشی است که از قبل از انقلا ب شروع شده و ما هم همینطور ادامه دادیم ( در دیدار با دانشجویان جوان فیلمساز و رسانه ها)
- معماری مباح ( معماری عرفی) : معماری تکلیف خاصی بجز تامین نیازهای مادی ندارد – منهای ساختار فرا فیزیکی معماری
- ویژگیهای معماری غیر اسلامی
از انجا که نهیات اسلام دو دسته حرام ومکروه اند ، که براساس نص صریح قران و ایمه مشخص شده اند و یا براساس فتوای مراجع تعیین ویا صاحب نظران این حوزه استخراج میشود ، چنین می توان گفت که معماری غیر اسلامی ( و یابعبارتی مجموعه نباید ها ) سه ویژگی و یا سه شاخص اصلی و چندین زیر شاخص دارد :
- الف ) عدم انطباق با نص شرع مقدس : مانند اسراف در فضا و تزیینات – تشابه با کفار ؛ مانند تقلید ازسبکهای معماری خاص غربیها مثل معماری رومی – برخورداری از فعل لغو ( بی هویتی معماری و پوچی و بیهودگی ) ؛ غفلت از آخرت
- ب) عدم تطابق با عقل و سرشت بشری : مانند نامتعادل بودن – ترویج هرزگی – اغتشاش رفتاری وبصری – ناسازگار با اقلیم و فرهنگ – عدم بستر سازی برای اسایش جسم وروح – برهنگی – ناسازگار با طبیعت
- ج) عدم تطابق با سرشت مصادیق خلقت : مانند نامتقارن بودن ( مگر در شرایط ناگزیری ) – ناپایدار بودن – نامتناسب بودن ( قدر واندازه نامناسب داشتن )
- بایدهای معماری اسلامی
معماری با هویت اسلامی چه باید باشد :
- منطبق با شرع با ۲منبع خطا ناپذیر :کلام الهی و کلام معصومین و سیره آنان
- همساز عقل با ۲منابع خطا پذیر شامل عقل فردی و تجربی و اجماع خبرگان ( خرد جمعی عقلای معماری – نه براساس رای اکثریت ) “آنچه علمیست عقلانیست و آنچه عقلانیست اسلامیست .”( جوادی آملی ) که در یادداشتی مجزا معرفی شده است .
- جمع بندی
با توجه به اهمیت تاثیر گذاری معماری بر سبک زندگی انسان و تاثیر گذاری بر فرهنگ عمومی و تمدن جامعه ، و نظر به متکامل و مترقی بودن دین مبین اسلام ؛ معماری اسلامی یک ابر نظریه جهانی در خیر وصلاح بشر بشمار رفتن آن وجایگاه آن در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و ناثیر گذاری در تمدن نوین اسلامی ، ضرورت دارد به مقوله معماری با هویت اسلامی (معماری اسلامی) مورد توجه جدی قرار گرفته و هم مراکز آموزش عالی و هم نهادهای مسئول و هم مهندسان عزیز ؛ نسبت به تولید دانش و اقدامات عملی صورت پذیرد و بزودی شاهد تجلی فراگیری معماری اسلامی در کاربریهای مختلف و نیز الگوی کشورهای اسلامی باشیم .
به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست / عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست .
( هاشمی فشارکی ؛ سید جواد ؛ ایثار پرس ، ۱۳ آذر ۱۴۰۰ )
