در این نوشتار تعاریف مختلف از معماری اسلامی تبیین شده و دوره های تاریخی ان نیز تدوین شده است .
*
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
بنام یگانه معمار بی همتای مطلق جهان هستی وبا یاد معمار انقلاب اسلامی و نکوداشت راه شهدای معماری
در خصوص تعریف معماری با پسوندهای اسلامی ؛ تعاریف مختلفی در منابع گوناگون بیان شده است . همین مساله سبب شده که برای بسیاری سوال پیش آمده که معماری مسلمانان، معماری دوران اسلامی ، معماری جهان اسلام ، معماری اسلامی کدام صحیح هست . معدود مخالفان موضوع نیز همین بهانه را برای نفی آن پیدا کرده اند . غافل از اینکه تعاریف مختلف ناشی از نوع نگاه به اصل موضوع بوده است . یکی از علل ان نیز این بوده که نهادهای مسول نسبت به موضوع کاهلی کرده اند . واثار مکتوب منتشر شده نیز غالبا بر اثار معماری ادوار گذشته های دور بوده و صرفا به کالبد فضاها و جزییات آنرا بدون پرداختن به مفاهیم و حکمت و فلسفه وجودی فضاها و تزیینات و جزییات نقوش و رنگ و… بوده است . و باتوجه کم کاریهای صورت گرفته دهه های اخیر ، القای تاریخ مصرف داشتن را در برخی اذهان داشته است . در حالی که ضرورت آن در شرایط امروزی بیشتر محسوس می باشد .
تعاریف مختلف از معماری بدین قرارند :
- معماری مسلمانان = از منظر فاعلی بوده و معطوف به خالق اثارمی باشد – بجهت خطا پذیر بودن انسان ، معماری اشخاص نیز دارای خطا بوده است . این معماری متکثر در دانش و عمل به اداب واحکام بوده و تجلی عینی اصول اسلام در برخی آثار معماری به وضوح دیده میشود. براساس این اعتقاد، آثار معماری حاصل فرآیندی در اندیشه‌های اسلامی و به‌خصوص شیعی در بستر سال‌ها تجربه است که به عالی‌ترین شکل ممکن در عرصة ظهور متجلی شده است.
- معماری دوران اسلامی ( با رویکرد جهانی ) = به معماری ای که پس از ظهور اسلام در کشورهای مسلمان شکل گرفته است . این تعریف معطوف به زمان و دوره های تاریخی است . بدیهی است در طول تاریخ متغیر بوده و برای بازیابی هویت آثار نیاز شناخت ویژگی های افرینندگان آن در حوزه جغرافیایی کشور مربوطه است .
- معماری دوران اسلامی ( با رویکرد جغرافیای ایران ) = به معماری ای که در دوران مسلمان بودن اکثریت ایرانیان شکل گرفته است . این تعریف معطوف به زمان و دوره های تاریخی ایران پس از اسلام است . بدیهی است در طول تاریخ سیاسی ایران متغیر بوده و برای بازیابی هویت آثار نیاز شناخت ویژگی های افرینندگان آن است .
- معماری جهان اسلام = به معماری بوجود آمده در کشورهای اسلامی اتلاق می شود . این تعریف معطوف به محدوه جغرافیایی می باشد. از انجا که کشورهای اسلامی، متکثردر مذهب ومتغیردر سیاست هستند ؛ لذا تفاوتهایی با هم دارند . به واجد روح الهی ( ونفخت من روحی ) دارای خلق جماد ؛ دارای کثرت در اجزا و وحدت در کلان هستند . این معماری نیز خطا پذیربوده و لذا ضعف هایی هم داشته است ، که در پهنه جغرافیای سیاسی خود مقداری با یکدیگر متمایز میشوند .
مصادیق مغایرت آثار بوجود امده با اصول اسلامی را در کاربریهای مختلف مسکونی ؛ اداری و غیره در قبل و بعد انقلاب بخصوص در مسجد الجواد میدان هفت تیر و مسجد چهارراه شهرک غرب ، مسجد پارک دانشجو و…. نیز تجلی پیدا کرده است ، که قطعا نمی توان گفت معماری اسلامی هستند. لذا نمی توان گفت معماری مسلمانان، معماری دوران اسلامی ، معماری جهان اسلام اصالت داشته و ملاک عمل مصادیق صددرصدی هستند .
- معماری اسلامی : یعنی رعایت اصول و ملاحظات دین مبین اسلام در معماری . بعبارت دیگر مجموعه باید و نبایدهای دینی و عقلی که بایستی در معماری اجرا کرد ، تا آن معماری واجد هویت اسلامی شود . همچنین میتوان معماری اسلامی را سازماندهی فضاهای زیستی انسان برمبنای دین اسلام ، عقل و فطرت با استفاده از دانش و فنون تعریف نمود .
- معماری انقلاب اسلامی: معماری انقلاب اسلامی به گونه هایی از معماری اتلاق می شود که در مرتبه مفهوم منبعث از اصول اسلام ناب محمدی، در مرتبه معنا دارای ارزشهای پایدار مبتنی بر بینش عرفانی اسلام ناب و در مصداق مبتنی بر ویژگی ها و نیازمندی های مراتب گوناگون معنوی و مادی جمهوری اسلامی و با استفاده بهینه از علوم، فناوری و مهندسی شکل می گیرد. هدف از ایجاد این گونه از معماری فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تکامل و تعالی انسانها مطابق با آموزه های دین اسلام بوده و نمونه های آن را می توان پس از تاریخ پر فراز ونشیب انقلاب اسلامی در جمهوری اسلامی ایران ملاحظه نمود.
- معماری ایرانی : به معماری ای که در جغرافیای سرزمینی ایران شکل گرفته گفته میشود . و عمدتا مبانی فکری معماری ایرانی برگرفته از باورهای اسلامی است . که در قرون گذشته دامنه گسترده ای داشته و رویکردهای فکری مختلفی حاکم بوده است ، لذا شاهد معماری ضعیف ، بی هویت و التقاطی زیادی نیز می باشیم .
- معماری اسلامی –ایرانی : معماری اسلامی –ایرانی به گون های از معماری اتلاق می شود که
در مرتبه مفهوم منبعث از اصول دین مبین اسلام،
در مرتبه معنا دارای ارزشهای پایدار مبتنی بر بینش عرفانی ایرانی
و در مصداق مبتنی بر ویژگی ها و نیازمندی های مراتب گوناگون معنوی و مادی جوامع انسانی
و با استفاده بهینه از علوم، فناوری و مهندسی شکل می گیرد.
?هدف از ایجاد این گونه از معماری فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تکامل و تعالی انسانها مطابق با آموزه های دین اسلام بوده ( بند -۱-۴-۱ مصوبه ۱۴/۱۲/۱۳۹۱ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران )
و نمونه های آن را می توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال ۱۳۰۰ هجری شمسی در حوزه فرهنگی ایران ملاحظه نمود. (که شاید عبارت واقعی تر آن را چنین می توان گفت که نمونه های موفق و ضعیف آن را می توان در دورانهای پر فراز و نشیب در حوزه فرهنگی ایران ملاحظه نمود)
معماری ایران را بجهت تاثیر مسایل دینی در سبک احداثات ، می توان به دو بخش پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم نمود :
- الف- معماری دوران پیش از اسلام
دوران پیش از اسلام خود سه بخش تقسیم می شود:
تاریخ ایران قبل از آریایی ها : پيش از آريائى‌ها اقوام گوناگونى در قسمت‌هاى مختلف فلات ايران مى‌زيسته اند. تمدن‌های شهر سوخته (در سیستان)، تمدن ایلام (در شمال خوزستان)، تمدن جیرفت (در کرمان)، تمدن ساکنان تپه سیلک (در کاشان)، تمدن اورارتو (در آذربایجان)، تپه گیان (در نهاوند) و تمدن کاسی‌ها (در کرمانشاه و لرستان) و تپورها در تبرستان (مازندران) در سرزمین ایران مربوط به این دوره بودند.
مهاجرت آريایى‌ها به ايران : آريایی ها که سرزمين اوليه آنها احتمالاً از شمال درياى سياه و خزر تا حوالى رودهاى سيحون و جيحون بوده است. آنها بعدها بخشى به اروپا و دسته‌هائى به سمت ايران و هند حرکت کرده‌اند. آريائى‌های هند و ايران مدت‌ها با هم مى‌زيسته‌اند و پس از مدت‌ها از هم جدا شدند.
تاریخ ایران باستان : شامل دوره مادها حدود ۷۰۸تا ۵۵۰ق‌م ؛ هخامنشيان ۵۵۰ تا ۳۳۰ ق‌م ، سلوکيان ۳۳۰ – ۲۵۰ ق.م. ، اشکانيان ۲۵۰ قبل از ميلاد تا حدود ۲۲۶ م و ساسانیان خاندان شاهنشاهی ایرانی که در سالهای ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی حکومت می کردند.
شیوی پارسی نخستین شیوه معماری ایرانی بوده‌است. پاسارگاد، سیَلک، چُغازنبیل، و تخت جمشید، نمونه‌هایی از این سبک هستند. که سه دوره فوق خارج از موضوع این یادداشت می باشد .
- ب- معماری دوران اسلامی ( پنج کلان دوره در ایران)
معماری دوران مسلمان شدن ایرانیان و بجهت تاثیر مسایل دینی در سبک احداثات ، می توان به ۵ کلان دوره تقسیم نمود :
- ب – ۱ – معماری پیش از انقلاب اسلامی
- دوره اول : معماری دوران اولیه اسلامی ( قرون اولیه ) دوره تولد : پس از ورود اسلام در قرن دوم هجری به ایران و مسلمان شدن اکثریت ایرانی ها ، تحولات بسیاری در عرصه‌های اجتماعی، مذهبی و سیاسی در تاریخ ایران رخ داد و آثار معماری معماران نیز با آیین جدید سازگار شد . به جای آتشكده های ساسانی ساختن مسجدها و مناره‌ها آغاز شد.و مسجد جامع فهرج یزد و تاریخانه دامغان مسجد جامع شوشتر، از مصادیق ساده این دوره می باشد .
- دوره دوم : معماری دوران رشد و شکوفایی : قرون مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع نائین، مسجد جامع اردستان. همگی این بناها به نوعی تاثیری از معماری دوره ساسانی سلجوقی ایلخانان تیموری … صفویان افشاریان زندیان
دوران صفویه یكی از باشكوه‌ترین عرصه‌های معماری تاریخی ایران به شمار می‌رود و با معماران و مهندسان كم نظیر خود سهم بسزائی را در پیشرفت معماری ایران داشته است كه ظرافت و دقت در معماری به اوج خود رسیده است. (آسیه جوادی، معماری ایران، ج ۲، ص۶۲۱ )
- دوره سوم : معماری دوران توقف و تنزیل : دوران حکومت قاجار و پهلوی ( ۱۹۳ سال و ۵۵ سال ) جمعا شامل ۲۴۸ سال می شود ؛ که تاثیر غرب بر سیاستمداران و نظام آموزش مهندسی کشور رخ داده است .
تمایل به تقلید و ایجاد بناهایی مشابه معماری اروپا با دیدن عکس‌ها و کارت پستال در میان اشراف قاجار و سپس مردم با استطاعت متوسط ایجاد شد. واین سنت غلط بنا نهاده میشود و بناهایی با شباهت معماری اروپایی ویا التقاطی رخ میدهد . اتفاق عجیب دیگر تخریب معماری و بافت های تاریخی شهرهای دوره های قبل صورت میگیرد که نه تنها سبب رشد معماری درگذر زمان میشود ؛ بلکه سبب تنزیل معماری ایرانی می شود .
ثمره معماری اصیل که عمدتا معطوف به دو دوره گذشته ( اول و دوم ) ، تحت چهار شیوه خراسانی ، رازی ، آذری و اصفهانی تجلی یافته است .
- ب – ۲ – معماری پس از انقلاب اسلامی
- دوره چهارم : معماری چله اول جمهوری اسلامی : دوره هویت خواهی کلان در نظام و سرگردانی و غلبه بی هویتی در بازار اجرا ( مصوبات خوب – احداثات بد ) ، ( معماری سرگردان ولی در جستجوی هویت )
انقلاب اسلامی متکی بر مبانی دینی شکل گرفته و پس از استقرار نظام سالاری دینی ، عرصه های مختلف را در بر می گیرد . پس از انقلاب ، سیاستهای کلی درخصوص شهرسازی و معماری ، مصوبات قانونی متعدد و نیز در برنامه های سالانه دولتها ملاحظات هویت اسلامی در معماری و شهرسازی پیش بینی می شود. وبه عبارتی “تجديدحيات گرايانه و هويت گرا در معماري پس از پيروزي انقلاب اسلامي، فرصتي را براي بازانديشي در معماري معاصر ايران فراهم مي سازد.”( مهدوي نژاد محمدجواد و سایرین ؛ تجديدحيات گرايي و معماري معاصر ايران در سال هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي ؛ مطالعات شهر ايراني اسلامي , شماره ۲ ؛ زمستان ۱۳۸۹ ) لکن در حوزه اجرا یا با کاهلی و کم توجهی میشود ویا عرصه جولان طراحان بی توجه و سازندگان سودجوگردیده و علیرغم مصوبات قانونی بی هویتی و حتی سبکهای غیر بومی رایج میگردد و معضلات زیادی را بوجود می اورد و علیرغم تاکیدات رهبر انقلاب اسلامی ؛ تغییرات اساسی در نظام مهندسی نهادهای مسول ( وزارت راه و شهرسازی ، شهرداریها ؛ بنیاد مسکن و…) بوجود نمی اید . معهذا بصورت پراکنده معماری با هویت نیز در کاربریهای اداری ، فرهنگی ، مسکونی ، مساجد نیز بوجود می اید . “با نگاهي به معماري معاصر ايران مي توان دريافت که نمونه هاي برتري در معماري اين دوره وجود دارد. “( حسيني اكرم ، تبيين و تدوين گرايش هاي معماري معاصر ايران پس از انقلاب اسلامي (مطالعه معماري سال هاي ۱۳۸۵-۱۳۶۰ شهر تهران) ، هويت شهر ؛ بهار و تابستان ۱۳۹۰ ، شماره ۸ ) . این دوره چهل ساله را می توان دوره هویت خواهی کلان در نظام و سرگردانی و غلبه بی هویتی در بازار اجرا و یا بعبارتی مصوبات خوب و احداثات بد نامید. دوره ای که معماری سرگردان ؛ ولی در جستجوی هویت بوده است .
- دوره پنجم : معماری گام دوم انقلاب اسلامی( دوران بازیابی هویت و شکوفایی معماری انقلاب اسلامی ) : با تبیین تمدن نوین اسلامی و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی توسط رهبر انقلاب اسلامی ، میتوان چنین بیان داشت که دوره باز بینی گذشته و یافتن ضعفها و شکل گیری معماری متکامل منطبق با اصول و مبانی اسلامی و شکوفایی مورد انتظار است . از لوازم ضروری تحقق تکاملی پنج دوره “تمدن نوین اسلامی” :۱- انقلاب – ۲-نظام (نظریه ها ومبانی) – ۳-دولت (ساختار ها) – ۴-جامعه – ۵- تمدن (شامل شهرها و روستاها بعنوان زیرساختهای تمدن ساز ) ، ضرورت اجرای هویت اسلامی در معماری و شهرسازی می باشد . ساخت ۴ ملیون واحد مسکونی توسط دولت سیزدهم ( ایت الله رییسی ) یک فرصت استشنایی گام نخست جهت تحول در طرح وساخت و بروز مصادیقی عینی از جلوه شهرسازی اسلامی و نیز معماری واحدها با الگوی اسلامی خواهد بود .
