در نوشتار خلاصه ای از هنرهای اسلامی بیان شده و سپس عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی و مصالح ساختماني در بناهاي قدیمی معماری اسلامي معرفی شده ، آنگاه ملاحظات طراحی تزیینات داخلی تبیین شده است .
*
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
بسمه تعالی
معماری ،کم وکیف فضا را شکل می دهد و معماری داخلی زیبایی بصری و سیمای فضاها را جلوه گر میکند .وتاثیر زیادی بر کیفیت فضا میگذارد .
سرچشمه معماری در فلسفه هنر و سبک هنری و زیبایی شناسایی آن بوده که تمدن را می سازد . و هنر و معماری اسلامی به مثابه آیینه ای است که آموزه های اصیل، معنوی و رازآلود حکمت اسلامی را در خود به ودیعه نهاده و بازتاب دهنده حقایق دینی و اعتقادی در کالبد فضا به شمار می رود .
- هنر اسلامی
منهای بحث پیرامون نامیدن هنر اسلامی یا معماری اسلامی یا هنر مسلمانان یا هنر دوران اسلامی یا هنر جهان اسلام ، هنر اسلامی در تزیینات معماری داخلی چنین می توان گفت :
هنر اسلامی شامل هنرهای تجسمی خلق شده در دنیای اسلام بوده و شامل موارد زیر :
خوشنویسی، نقاشی، سفالگری، قالیبافی، فرش بافی، گلدوزی اسلامی ، سفالگری و کاشیکاری ؛ هنرهای نمایشی ،مجسمه‌سازی، هنرهای صناعی شامل : گره چینی ( کنار هم چیدن کاشی‌ها، آجر‌ها و دیگر مواد نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند و پرکاربرترین استفاده از الگوی ستاره در پوشاندن سطوح . سه دسته گره ، گره‌سازی در معماری : گره در آجرکاری، گره در گچ‌بُری، گره در کاشی و آجر،گره بر روی سنگ، گره در آئینه‌کاری و نقاشی در گره. گره‌سازی در چوب: گره در منبت‌کاری، گره در منبت‌کاری با ورقه‌های چوب. گره در دیگر هنرهای تزئینی: گره در خاتم، گره در فلزکاری، گره در میناکاری، گره در قالیبافی، گره در کارهای مهری، گره در صحافی ، گره در پارچه‌های قلمکار، گره در پارچه‌های حریر و قلمکار و زری.) ؛ کاشی ( کاشی معرق، کاشی معقلی، کاشی مشبک، کاشی گره و کاشی خشتی ) ؛ آبگینه (هنر کار روی شیشه: آئینه کاری، نقاشی پشت شیشه، معرق شیشه، تراش شیشه و … ) ؛ فلز (قلم زنی، ملیله کاری، میناکاری و … ) ؛ خاتم و گره چینی ( ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف ) ،سفال : ( ساختن ظروف با گل ) ؛ نساجی سنتی (پارچه های زربفت و آذین توری ) ، کار بندی
سایر هنرهای اسلامی که در خدمت معماری داخلی هستند ، خط ، نقاشی ، تزئینات اسلامی ،گچبری ،آیینه کاری، مقرنس و ….. می باشند .
- اجزای کلان تشکیل دهنده معماری اسلامی ( سنتی ) : حیاط یا صحن ، گودال باغچه ، جرم بنا ، سردرب ورودی و… می باشند .
- اجزای خرد تشکیل دهنده معماری سنتی: ارسی پنجره‌های کشویی بالا و پائین ، در اطاق ها ، طاقچه ها ، بخاری‌ها ( شومینه ) و…. می باشند .
- عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی شامل طاق و قوس و حیاط و ایوان نما و تزیینات می باشد .
- نقش سایر عناصر در معماری (عناصر طبیعی در معماری) : ﻧﻮر؛ آب ( حوض وآب نما ) ؛ طبیعت ، فضای سبز ( درخت) که در حد اعلای آن بکار گرفته شده است .
- عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی
در معماری ایرانی اسلامی ؛ عناصر اصلی تشکیل دهنده فضا ، شامل عناصری می باشد که در همه نوع کاربریها وجود داشته است و یا صرفا در کاربریهای مذهبی و سایر کاربریها جلوه گر شده است :
- عناصر مشترک : میانسرا ( حیاط و صحن ) ایوان ، گنبد ، پله و….
- عناصر در کار بری مذهبی : شبستان ستوندار ، مناره در حرمهای مطهر ، مساجد، مدارس و مقبره ها ، رواق
- عناصر در سایر کار بری ها : چهار صفه ؛ حجره در مدارس علمیه و در کاروانسرا برای استراحت مسافران ،
- عناصر در برخی اقلیم ها : بادگیر در مناطق کویری ، شوادان در دزفول ، سردابه در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان
- مصالح ساختماني در بناهاي قدیمی معماری اسلامي
درجزییات معماری اسلامي مصالح زیر بکار رفته است :
- آجر در ابعاد و رنگهای مختلف
- گچ. گچبري براي آراستن سطوح داخلي بناها، نوشتن کتيبه ها، تزيين محرابها، زيرگنبدها و ايوانها
- کاشي براي تزيين و همچنين استحکام بخشيدن به بناها
- خشت. بخشي از ديوار ها از خشت و بقيه از آجر بوده
- سنگ. براي کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزيين بنا استفاده مي شد بيشتر آذربايجان
- چوب. استفاده از چوب براي ساختن در، پنجره، صندوقهاي ضريح، ستونها و تير سقف و چهارچوب، در ناحيه ي مازندران و گيلان رواج بيشتري داشته
- شيشه هاي الوان براي تأمين روشنايي و تزيين در و پنجره و قابهاي گنبدخانه ها و شبستانها
- فناوری جدید بکار رفته شامل : سنگ سی ان سی شده برای ستون ، کتیبه و قرنیز و.. ؛ جی اف ار سی ( با استفاده از الیاف شیشه در بتن، محصولی مقاوم به نام بتن تقویت‌شده با الیاف شیش) – جی ار سی – مشبک های پیش ساخته – قطعات سفالی – کاشیکاری خشک – پارکت لمینت ، آسمان مجازی با نقوش اسلامی ، دیوارکوب با طرحهای سنتی و…..
- تزئینات و زینت : استفاده از نقوش هندسی ونقوش گل مانند اسلیمی و کتیبه‌های خوشنویسی در دیوار و سقف و کف با مصالح مختلف ؛ مقرنس با تقسیم هندسی سازه طاق به اجزای مینیاتوری ، شامل انواع : مقرنس‌های جلو آمده.مقرنس‌های روی هم قرار گرفته ، مقرنس‌های معلق ، مقرنس‌های لانه زنبوری
- رنگ ها : رنگ لاجوردی، طلایی و آبی فیروزه‌ای، رنگ غالب بناهای اسلامی است، لاجوردی رنگ انباشت آب/ آبی رنگ انباشت آسمان / رنگ فیروزه‌ای نماد درون و باطن آدمی / رنگ طلایی همانطورکه در قرآن نیز بدان اشاره شده، نشان از نشاط و فراخی روح انسان دارد / رنگ سفید بیانگر قداست و پاکی محیط زندگانی انسان می‌باشد .
- ملاحظات طراحی تزیینات داخلی
ملاحظاتی که در طراحی تزیینات داخلی اماکن مقدسه بایستی لحاظ کرد ، شامل موارد زیر می باشد :
- پیش بینی تزیینات در حد اعتدال (میانه روی وحد وسط ، نه افراط نه تفریط) براساس حکم اسلامی ( پیامبر ص : «یا ایها الناس علیکم بالقصد، علیکم بالقصد، علیکم بالقصد» ،ای مردم! بر شما باد به میانه روی، بر شما باد به میانه روی، بر شما باد به میانه روی . کنز العمال، ج ۳، ص ۲۸ . ) افراط در تزیینات در عدم انطباق با نص شرع مقدس ولو در حرمهای ایمه بوده و مصداق فعل حرام اسراف می باشد که از پیش انقلاب به ارث مانده است .
- مقاوم بودن مصالح مصرفی و استحکام در نصب مصالح در حداکثر ممکنه پیش بینی شود .
- رعایت ایمنی فضا و زوار در برابر خطرات در حداکثر ممکن در نظر گرفته شود .
- ایات و احادیث ویا اشعار مورد استفاده در خط کاشیکاری بصورت منقطع باشد . بعبارت دیگر در هرقسمت بصورت مجزا باشد ؛ بنحویی که بیننده در چشم اندازی بتواند یک موضوع را بخواند . ولی فرم وشکل کتیبه میتواند برحسب زیبایی ان تداوم یابد . کتیبه های طولانی ، راحت ترین کار برای کاشی ساز می باشد ، که ایه را با یک خط طراحی کرده و در شکستها آنرا ادامه میدهد . و هیچگاه خواننده نمی تواند کل آنرا دنبال کند .
- خط کاشیکاری از خطوط پیچیده نباشد و سهولت خوانایی داشته باشد. فقط جنبه تزیینی نداشته و خواننده بتواند بهره ببرد .
- کتیبه حاشیه در جداره در جاهایی که کوچک هست ( مثلا طول آن شصت الی صد سانتیمتر هست ) از اسامی جلاله و یا ایمه اطهار (ع) استفاده شود .
- در حرمهای ومساجد پیش بینی محلهایی برای کتیبه زیارات ویا دعاکوتاه در نظر گرفته شود که خواننده بتواند انرا بخواند . وهمچنین دارای نور پردازی برروی آن باشد .
- در اماکن زیارتی و یامساجد و حسینیه پیش بینی مکانهای کتاب ادعیه و جامهری در مکانهای مناسب . جامهری ها خیلی عمیق نباشدو در ارتفاع مناسب باشد .
- ارتفاع سنگ کاری دیوارها در حدود قد انسان و یا مقداری بیشتر باشد . ولی مرتفع تر نباشد .
- از لبه های تیز تا ارتفاع دومتر اجتناب گردد .
- از هر برجستگی سرگیر در زیر ۱۹۰سانت، بخصوص بازشوی پنجره ها اجتناب گردد.
- پیش بینی پنجره های کاذب در زیر زمین، با نور پردازی شبیه طبیعی
- پیش بینی محلهایی برای تابلو جهت خروج و جهت…ـ در نظر گرفته شود
- پیش بینی مکانهایی برای نصب ساعت برقی
- پیش بینی مکانهای مناسب برای پریز مورد نیاز بهره برداران ،که هم سرراه نباشد و هم سهولت استفاده داشته باشد وهم ایمن در برابر فرو کردن شی توسط خردسالان
- عدم وجود پله در کفهای پر جمعیت (بصورت شیبراه باشد) ، بخصوص در ورودی فضاهای پرجمعیت
- دریچه های تاسیسات بصورت مشبک بوده و همگون با مصالح مناسب و مقاوم وهمگون با جنس جداره پوشانده شود.
- پیش بینی سقف های کاذب متناسب با فضا ، بنحویی که محسوس نباشد . لازم به یاد آوریست ، که بایستی نقشه های فاز دو تاسیسات نهایی شده باشد ، تا بعد ابعاد کانالها تغییر نکند .
- پیش بینی مکانهای پنکه سقفی بنحویی که در تلاقی با چراغ بالای سرش نباشد
- جانمایی روشنایی برای این وضعیت ها باشد:پر شدت برای مطالعه ادعیه، هنگام دعا، هنگام عزاداری و مناسبتهای مذهبی
- پیش بینی محل بلندگوها در داخل قاب ( میتواند بیرون زده باشد ولی پایه آن در دخل باشد) وسیمای تزیینات را تحت تاثیر منفی قرار ندهد .
- پیش بینی مکان مناسب برای نصب دوربین مدار بسته و نیز اعلام حریق
- توجه به بحث سهولت تعمیرات و سهولت نظافت در طول بهره برداری چند دهه
- رعایت اکوستیک در کاهش انعکاس صوت بلندگو ها
- ارایه طرحها در دو مرحله: ارایه ایده و طرح کلی براساس چهارچوب فوق، و نیز ارایه نقشه های اجرایی
- و سایر موارد احتمالی دیگر
