۱۳۸۹

چکیده :

این کتاب به موارد زیر می پردازد:   نگاهی به مفهوم شهر و شهرسازی ، کلان شهر و مادر شهر و ویژگی های شهر در جهان سوم ، مفاهیم اساسی در طراحی و برنامه ریزی شهری از جمله کاربری های شهری ، تقسیمات کالبدی شهری، معیارهای ارزیابی کاربری های شهری ؛ سابقه دفاع غیر عامل در ایران با تقسیم آن به دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام ، دفاع غیر عامل در کشورهای ؛  انواع طرح های شهری مربوط به امور شهری ازجمله  طرح جامع شهری، طرح تفضیلی، طرح هادی شهری و…و وظایف هر کدام از ارگانها نسبت به دفاع غیرعامل , دفاع غیرعامل در کلان شهرها ؛کاربری های شهری و نحوه توزیع آنان اختصاص داده شده تا با اختصاص دادن بهترین مکان ها در شهر به این کاربریها ؛ امنیت ساکنان نیز بدست آید.

مقدمه

دفاع غیر عامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، سابقه ای بس طولانی در تاریخ بشری به قدمت خلقت انسان دارد. شکل گیری تمدن های اولیه در جهان همواره با وقوع جنگ همراه بوده است. انسان ها از طریق پناه گرفتن در غارها و ساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تأمین امنیت گروهی با هدف پیگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده اند.

امروزه به دلایل مختلفی نظیر ظهور سلاح های دوربرد و گسترش دامنه جنگ ها تا عمق سرزمین و نیز عدم پایبندی کشورهای خودکامه به معیارهای انسانی و دینی در بسیاری از موارد، از نخستین ساعات اولیه آغاز جنگ ها، حوزه های شهری مورد حمله دشمن قرار می گیرند و این تهاجمات سبب وارد آمدن خسارات مالی و انسانی سنگین و جبران ناپذیری بر شهرها، می گردند. در چنین وضعیتی به همان میزان که سربازان در صحنه نبرد در معرض خطر و آسیب دشمن هستند، شهروندان پشت جبهه نیز باید خطر مشابهی را تحمل نمایند و لذا از نخستین ساعات اولیه حمله نظامی دشمن، شهرها با بحران عظیمی مواجه خواهند شد.

تجارب حاصله از جنگهای گذشته به خصوص هشت سال دفاع مقدس (۱۳۵۹- ۱۳۶۷)، جنگ ۴۳ روزه سال ۱۳۷۰ (۱۹۹۱ م) متحدین علیه عراق (جنگ اول خلیج فارس) جنگ ۱۱ هفته ای سال ۱۳۷۸ (۱۹۹۹م) ناتو علیه یوگسلاوی، جنگ سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ م) آمریکا و انگلیس علیه عراق و جنگ ۳۳ روزه سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶ م) اسراییل تا جنگ آمریکا در عراق و دیگر جنگها در سرتاسر جهان موید این نظر است که کشور مهاجم جهت درهم شکستن اراده ملت و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور مورد تهاجم با اتخاذ راهبرد انهدام مرکز ثقل، توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی، حساس و مهم در شهرها می نمایند.

در طول جنگ تحمیلی ۸ ساله عراق علیه ایران ۶ شهر شامل خرمشهر، سومار، مهران، نفت شهر و هویزه به میزان ۱۰۰ درصد تخریب شدند. به علاوه ۱۷ شهر دیگر بین ۱۵ تا ۸۵ درصد بر اثر حملات توپخانه ای، هوایی و موشکی دشمن تخریب گردیدند و در مجموع مناطق مسکونی ۶۱ شهر کشور مورد تهاجم های نظامی قرار گرفت.

تعریفی که از بحث دفاع غیر عامل در این کتاب مورد استناد قرار گرفته است از تعاریف قانونی و علمی مربوط به برنامه چهارم توسعه و نیز تعاریف ابلاغی رهبر معظم انقلاب و نیز دیگر تعاریف علمی و اجرایی کشور اقتباس گردیده است. بدین ترتیب در این کتاب دفاع غیر عامل مجموعه ای از اقدامات غیر مسلحانه ای است که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تأسیسات و تجهیزات و شریانهای کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و افزایش بازدارندگی،  تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می گردد.

تجارب و شواهد ثبت شده در جنگ های اعصار گذشته تاریخ بشری و قرن حاضر، نمونه های مدلل و انکارناپذیری است که اهمیت پدیده دفاع غیرعامل را آشکار و ثابت نموده است اما به اجمال می توان از جمله مهمترین دلایل توجه به این مقوله، به مواردی چون حفظ جان انسان ها به عنوان با ارزش ترین سرمایه و موجودیت ملی کشور، صرفه جویی کلان اقتصادی و ارزی در حفظ تجهیزات و تسلیحات نظامی، حفظ و تامین ادامه حیات مراکز حیاتی و حساس اقتصادی، سیاسی، نظامی، ارتباطی و مراکز عمده علمی و فرهنگی و… در برابر حملات، تحمیل هزینه های قابل توجه به دشمن، بوجود آمدن تأثیرات روحی و روانی مثبت در شهروندان و رزمندگان، حفظ نیروها برای ضربه زدن در زمان و مکان مناسب و گرفتن آزادی و ابتکار عمل از دشمن، سهل الوصول تر بودن دفاع غیر عامل در مقایسه با دفاع عامل و همخوانی بیشتر با سیاست خودکفایی و عدم وابستگی کشور، هزینه کمتر دفاع  غیر عامل در مقایسه با دفاع عامل، کوچک سازی، پراکندگی، تمرکز زدایی مراکز ثقل (که موجب کاهش آسیب پذیری و حفظ سرمایه های کلان موجود در شرایط وقوع جنگ گردیده، ضمن آنکه موجب توزیع جمعیت در کل فضای سرزمین، اشتغال زایی در مناطق محروم، جلوگیری از مهاجرت ها از مناطق محروم، ایجاد عدالت اجتماعی، ارتقاء آستانه مقاومت در مناطق مختلف سرزمین و توسعه پایدار میگردد) و بسیاری موارد دیگر می توان اشاره نمود.

امروزه کشورهایی که طعم خرابی و خسارات ناشی از جنگ را چشیده اند جهت حفظ سرمایه های ملی و منابع حیاتی خود توجه خاص و ویژه ای به دفاع غیر عامل نموده و در راهبرد دفاعی خود جایگاه والایی برای آن قایل شده اند. از این رو توجه به تمهیدات مربوط به تأمین محافظت از غیر نظامیان در عصر حاضر بیش از گذشته حائز اهمیت است. در این راستا رعایت ملاحظات دفاع غیر عامل در شهرسازی و طراحی شهری تاثیر به سزایی در کاهش آسیب پذیری شهرها داشته و می تواند ضمن کاهش خسارات مالی و جانی، به افزایش آستانه مقاومت شهروندان در شرایط حاد تهاجم و تسهیل در مدیریت بحران شهری بیانجامد.

در کمتر از یک قرن پیش، زمانی که جنگ بین دو کشور در می گرفت  ماهها و شاید سالها طول می کشید تا یکی از ارتش های درگیر بتواند شهری را مستقیماً مورد حمله قرار دهد ولی امروزه در همان ساعات اولیه جنگ شهرها آماج حملات قرار می گیرند و غیر نظامیان خود را درگیر یک جنگ تمام عیار می بینند. در حال حاضر بیشتر کسانی که کشته می شوند غیر نظامی هستند در حقیقت میزان کشته های غیر نظامی نسبت به نظامیان در مناقشه های اخیر به بیش از ۸۰% رسیده است. بر همین اساس امروزه جنگ دیگر، در مرزها نیست بلکه در شهرها نیز هست. بدیهی است که نمی توان انتظار داشت یک شهر در طی جنگ اصلاً آسیب نبیند اما می توان شدت و میزان آسیب پذیری آن را کاهش داد.

همچنین عوامل متعددی را می توان از جمله پارامترهای موثر در حمله به شهرها دانست که از این میان می توان به حضور و تجمع نیروی انسانی و نیز بیشتر مراکز تصمیم گیری سیاسی، اداری و نظامی در شهرها،  برخورداری از امکانات و خدمات رفاهی و معیشتی، نقش پشتیبانی بسیار موثرآنها در هدایت و اداره جنگها ، قرار گیری بخش قابل توجهی از سرمایه گذاری مادی و فرهنگی کشورها در شهرها، نقش کلیدی شهرها  به عنوان حلقه ارتباطی و کانون انسجام منطقه ای (که با مقاومت یا سقوط آن سرنوشت منطقه نیز مشخص می گردد) و … اشاره نمود. بدین ترتیب شهرها اغلب هدف اصلی در درگیری های نظامی بوده و پیوسته باید فشارهای ناشی از جنگ را تحمل نمایند. علاوه بر عوامل یاد شده باید نقش عوامل روانی و تخریب روحیه را نیز در حمله به شهرها در نظر گرفت. شکل زندگی اجتماعی در شهرها و قرارگیری و همجواری بسیاری از ساخت و سازهای آن با یکدیگر، از شهر هدفی بسیار کارساز برای تضعیف روحیه به وجود می آورد. به همین دلیل در طول جنگ جهانی  دوم، حمله به شهرهای لندن، پاریس، برلین و بمباران آنها با انگیزه تخریب روحیه اجتماعی و نظامی انجام گرفته است. بارزترین نمونه آن در بمباران اتمی شهرهای هیروشیما و ناکازاکی توسط آمریکایی ها بوده که ژاپن را وادار به تسلیم کرد. ضمن اینکه در جنگهای اخیر همانند (مناقشه کوزوو، جنگ اول خلیج فارس، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جنگ اخیر امریکا علیه افغانستان و عراق) مصادیق بارزی از تهدید و بمباران شهرها مشهود و آشکار می باشد.

در شرایط کنونی در نظام شهرسازی( طراحی و برنامه ریزی) شهرهای کشور ما، با نگاهی سطحی و گذرا به مقوله دفاع غیر عامل نگریسته می شود و طرح ها و برنامه های تهیه شده شهری، در مقیاس های مختلف، فاقد چنین نگرشی می باشد.

در این کتاب سعی گردیده است تا با لحاظ نمودن مهم ترین مسائل علمی و عملی مطرح در حوزه شهرسازی و طراحی شهری و تحلیل مسائل مذکور از نگاه دفاع غیر عامل، به راهبردها و روش های صحیحی در جهت کم نمودن میزان آسیب پذیری و تلفات در شهرها دست یافت.

ساختار کلی این کتاب از هشت فصل کلی تشکیل یافته است.

در فصل نخست سعی گردیده تا به اجمال مقدماتی در خصوص مفاهیم پایه در دفاع غیر عامل مطرح گردد. تعاریف و مفاهیم کلیدی دفاع غیر عامل، بحث پیرامون اهمیت دفاع غایر عامل، امنیت ملی، و مولفه ها آن، اصول و راهبردهای مطرح در رابطه با دفاع غیر عامل، چشم انداز دفاع غیر عامل در شهر ایمن، راهبردهای دفاع غیرعامل در شهرسازی، نتایج حاصل از پیش بینی مسائل دفاعی در شهرسازی و … از جمله مهم ترین بحث های مطرح در این فصل می باشند.

در فصل دوم، تعاریف و مفاهیم علمی مطرح در حوزه شهرسازی و طراحی شهری مورد بحث قرار گرفته است تا از این طریق پیش زمینه و بستر فکری لازم جهت ورود به مقولات مورد بحث در حوزه «شهری» فراهم گردد. در حقیقت با توجه به جدید بودن عمر رشته شهرسازی و نیز طراحی شهری در جهان (در حدود ۵۰ سال) در این فصل سعی گردیده است تا به اجمال، اصلی ترین مفاهیم و مسائل مطرح در حوزه علم جدید شهرسازی برای مخاطبین این کتاب مطرح گردد. از جمله این مباحث می توان به تعریف قانونی شهر در ایران، نگرشهاي جهاني به تعاريف و مفاهيم شناخت شهر، شبکه شهری، کلان شهرها و مادر شهرها، ویژگی های شهرهای جهان سوم، الزامات و مفاهیم اساسی در طراحی و برنامه ریزی شهری، بحث پیرامون کاربری های شهری، تقسیمات کالبدی شهری، طبقه بندی کاربری های شهری، استاندارهای فضا و مقیاس عملکردی کاربری ها، معیارهای مکان یابی و مطلوبیت در کاربری های شهری، مشخصات مکان یابی کاربری های مسکونی، تجاری، صنعتی ، فراغتی و..، ارزیابی کاربری اراضی شهری، منطقه بندی شهری، تعاریف و مفاهیم منطقه بندی، اهداف، مزیت ها و مقررات منطقه بندی، انواع منطقه بندی ( تراکمی، ارتفاعی، کاربری) و … اشاره نمود.

از آنجایی که دیربازی است لزوم توجه علمی و توام با برنامه ریزی به ابعاد گسترده دفاع غیر عامل درشهرهای کشور به جد احساس می شود، لذا عملیاتی کردن  الزامات و ملاحظات حوزه دفاع، نیازمند تجلی شفاف و روشن آن ها در قالب قوانین و مقررات کشور در سطوح و طبقات مختلف می باشد.

این سطوح می تواند از قوانین ساخت و ساز رایج در شهرها، تا سیاست های کلی نظام و اقدامات کلان در سطح آمایش سرزمین را در بر گیرد و بدین ترتیب با نگاهی دو سویه و درک هم زمان، ابعاد و چشم اندازهای کلان از یک سو و قوانین موضوعی و موضعی اجراپذیر از سوی دیگر، امکان پیشبرد و تحقق اهداف و سیاست های دفاع غیر عامل میسر گردد.

لذا در ادامه این کتاب و در فصل سوم، به مستندات قانونی مطرح در رابطه با مقوله دفاع غیر  عامل در ایران پرداخته شده است تا کلیه قوانین مقررات و سیاست هایی که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم نگاه خود را به مقوله دفاع غیر عامل معطوف نموده اند در چارچوبی منظم، تدوین و یکپارچه گردند.

همچنین موضع قوانین و مقررات حاضر از منظر دستگاه ها و نهادهای مختلف اجرایی و قانون گذار  در این خصوص به گونه ای شفاف  طرح گردیده است.

از جمله دیگر مباحثی که می بایستی در این کتاب بدان اشاره می گردید، بحث دفاع غیر عامل در دوران گذشته ایران بوده است. در حقیقت ایمنی و امنیت از ابتدایی ترین اصول در جهت دستیابی به استانداردهای مطلوب آسایش شهری است و اصولاً توجه به دفاع غیرعامل شهرها در مقابل تهدیدات خارجی امری است که از آغاز شکل گیری شهرها همواره مورد توجه بوده است. جنگ همواره به عنوان یک پدیده اجتماعی در تمامی ادوار تاریخ در جوامع شهری حضور داشته و توجه به ایمن سازی شهرها در مقابل آن، همچنان به عنوان یک نیاز جدی و اجتناب ناپذیر محسوب شده و باید مورد توجه قرار گیرد. از گذشته تا کنون از مهمترین عوامل موثر در ساخت شهرها، علاوه بر موقعیت طبیعی و شرایط اقلیمی، جهت گیری شهر، با توجه به مسئله دفاعی و جنبه های نظامی آن بوده است. سرزمین گسترده ایران باستان که ایران کنونی بخشی از آن است به علت وضع ژئوپلتیک و موقعیت جغرافیایی و راهبردی خود ، همواره همچون گذرگاهی حساس میان اقوام و ملت ها عمل می نموده است. بدین سبب این سرزمین در ادوار گوناگون مورد حمله اقوام بیابانگرد و ایالات مختلف و حملات قدرتهای بین النهرین، آشور و تهدید حکومتهای یونان و رم به ویژه اسکندر و تجاوزات پی در پی عثمانی ها از جانب غرب قرار گرفته است. همچنین در دوره های اخیر یعنی در دوران زورگوییهای استعماری، کشور نوزاد افغانستان از خاک خراسان تجزیه شد. مسیر تجازوات روسها هم از شمال به جنوب بودکه خاک قفقاز و ارمنستان و اران و شیروان را در غرب دریای خزر و اراضی ماوراءالنهر و قسمتی از خاک خراسان را در شرق دریای خزر از پیکر ایران جدا کرد. زندگی در چنین وضعیت و شرایط جغرافیایی و محیطی نا امنی، ایرانیان را در طول اعصار تاریخی وادار نموده است تا به منظور در امان بودن از تجاوز متجاوزین همواره حداکثر توان خود را در خصوص ساخت و تجهیز شهرها به گونه ای که بتوانند آسیب پذیری ناشی از جنگ ها و تجاوزات را در بیشترین حد ممکن مهار کرده و کاهش بخشند، به کار گیرند. در این میان بهره گیری از تمهیداتی نظیر ایجاد دژها و شهرهای مرزی با ایجاد استحکامات دفاعی چند لایه به دور سکونتگاههای انسانی، بهره گیری از ترکیب عناصر محیط طبیعی با استحکامات مصنوع، و ایجاد موانع و استحکامات عظیم و گسترده دفاعی نظیر قلاع، حصارها و باروها و خندق ها، نوع شکل هندسی و بافت شبکه های شهری ، نحوه ترکیب توده – فضاها و ابنیه با یکدیگر و .. را می توان از جمله نمونه های رعایت ملاحظات دفاع غیر عامل در شهرهای گذشته به شمار آورد.

در حقیقت با علم به این مطلب که بسیاری از تجارب دفاعی دوران گذشته با توجه به نوع سلاح ها، شکل، فرم و فضای شهرها، فن آوری های موجود و … بسیار متفاوت با شرایط کنونی و عصر حاضر بوده است، با این حال می توان ضمن بهره مندی از برخی راهبرد های ساده دفاعی آن دوران در شهرهای امروز ( نظیر استفاده از بافت های ارگانیک تو در تو و غیر خوانا، همگونی عناصر کالبدی به لحاظ حجم،

فرم، مصالح و…) ، نحوه بکارگیری ایده ها و روش های صحیح کاهش آسیب پذیری را متناسب با بستر، امکانات و شرایط موجود، آموخت. لذا از این رو در فصل چهارم، سابقه دفاع در ایران قبل و بعد از اسلام به اجمال مورد بررسی قرار گرفته و نکات محرز و مورد توجه در مقوله دفاع غیر عامل از منظر تجارب تاریخی استخراج و استنباط شده است.

بسیار خردمندانه است که با بهره گیری از تجربیات دیگر کشورهای جهان هزینه تجربه کردن دوباره بدیهیات را در برنامه ریزی دفاعی و امنیتی خود نپردازیم. قلب تاریخ حاوی بسیاری از این تجربیات است. شاید حوادث و رویدادهای اعصار و قرون گذشته مصداق مناسبی برای فضای قرن بیست و یکم نباشد اما مطمئناً آگاهی از رویدادهای چند دهه اخیر، در بعضی از کشورهای جهان و لحاظ نمودن نتایج حاصل از آنها در طرحها و برنامه های دفاع غیر عامل کشور مفید و مثمر ثمر خواهد بود.

در حقیقت لزوم دفاع و اجرای الزامات دفاع غیر عامل برای کلیه کشورهای جهان چه خواه قدرتمند و خواه ضعیف وجود دارد. از این رو در ایران نیز می بایستی تلاش گردد تا با بهره گیری از تجارب بدست آمده طی اعصار گذشته و نیز تجارب اخیر و ارزشمند جنگ تحمیلی همراه با نگاهی موشکافانه به تمهیدات و شیوه عملکرد دیگر کشورها در این خصوص، به اقدامات مثمرثمرتر و سودمندتری در مقوله دفاع غیر عامل دست یافت. بدین منظور در فصل پنجم از این کتاب به اجمال مهمترین اصول، اقدامات، رویکردها و تدابیر این قبیل کشورها و شیوه های آنها در برخورد با مقوله دفاع غیر عامل مطرح گردیده است. از جمله کشورهایی که در این فصل بدان ها پرداخته شده است می توان به آلمان، سوئیس، روسیه (شوروی سابق)، آمریکا و رژیم صهیونیستی اشاره نمود.

از آنجایی که سیستم طراحی و برنامه ریزی شهری در ایران در چهارچوب طرح های شهری مصوب، عملیاتی می گردد؛ لذا در فصل ششم تحت عنوان طرح های شهری و وظایف نهادها و ارگان های مرتبط با امور شهری در ایران به این مقوله پرداخته شده است. این فصل متشکل از دو بخش کلی است. در بخش اول با موضوع طرح ها و برنامه ها در نظام مدیریت شهری ایران، در خصوص دسته بندی موجود انواع طرح های شهری ( از قبیل طرح های جامع شهری، طرح تفصیلی، طرح هادی شهری، طرح آماده سازی زمین، طرح جامع حمل و نقل شهری، طرح جامع شهرستان ( توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای)، طرح های منطقه شهری ( مجموعه شهری)، طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده، طرح های جزئیات شهرسازی و..) و ، خصوصیات و ویژگی های آنها پرداخته شده است. همچنین در ادامه و در بخش دوم وظایف و مسئولیت های نهادها و ارگان های مختلف مرتبط با امور شهری در ایران ( از جمله وزارت کشور، وزارت مسکن و شهرسازی، شورای عالی معماری و شهرسازی ایران، شهرداری و شورای شهر )، مطرح گردیده و توضیح داده شده است.

همچنین بنا به ضرورت، در فصل هفتم موضوع بحث سنجش از راه دور و چگونگی استفاده و بهره برداری از آن در بحث دفاع غیر عامل طرح و مورد بررسی قرار گرفته است.

در حقیقت با وجود این که از تصاویر ماهواره ای و سامانه های سنجش از دور می توان در زمینه ها و ابعاد گسترده ای (نظیر پیش بینی های آب و هوایی، پیش بینی بروز حوادث غیرمترقبه و اعلام هشدارهای لازم، آشکارسازی فعالیت های مخاطره آمیز زیست ‌محیطی و کاهش اثرات ناشی از آنها، برنامه ریزی و مدیریت منابع طبیعی نظیر معادن، جنگل ها و مراتع ، تهیه نقشه های ترافیکی، توزیع جمعیت، و تهیه انواع نقشه های موضوعی و کارتوگرافی در مقیاس های گوناگون ) سود جست اما آنچه که هدف نخستین ایجاد این سامانه ها را تشکیل می داد بحث استفاده های نظامی و جنگی بود. در این فصل از کتاب ابتدا ضمن بیان تاریخچه و سیر تحولی سامانه های سنجش از راه دور، اصول تفسیر تصاویر هوایی و کاربرد و فواید استفاده از آنها مورد بحث قرار گرفته است. در ادامه به شناخت و درک ساختار شهری و بخش ها و مناطق مختلف شهری (نظیر بخش مسکونی، تجاری، خدماتی و غیره) از روی تصاویر ماهواره ای و کاربرد سنجش از دور در مطالعات شهری (طراحی و برنامه ریزی شهری) پرداخته شده است. همچنین در این فصل در خصوص  سامانه های اطلاعات جغرافیایی (به عنوان ابزار مديريت و تجزيه و تحليل اطلاعات مکانى و داده های جغرافیایی) مطالبی سودمند مطرح گردیده است. کاربرد سنجش از دور در دفاع غیر عامل، بدنه اصلی و ماحصل این فصل را تشکیل می دهد. در حقیقت هدف از مطرح نمودن بحث سامانه های سنجش از دور، یافتن فواید و نتایج استفاده از تصاویر ماهواره ای، عکس های هوایی و سامانه های سنجش از دور در حوزه دفاع غیر عامل و کاهش آسیب پذیری به لحاظ خسارات مالی و انسانی می باشد. تعیین حوزه های مهم و کلیدی عملکردی- فعالیتی، تحلیل کالبد، شبکه و جمعیت، یافتن زمین های خالی و اراضی بایر و موات در نقاط کلیدی و مهم حوزه های شهری با قابلیت استفاده در شرایط بحرانی، امکان انطباق داده های مکانی دقیق از قطعات و ساختمان های شهری بر تصاویر ماهواره ای و بهره گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی، ایجاد مدل سازی های سه بعدی و تحلیل نقاط حساس، تحلیل شبکه های ارتباطی و هندسه ، سلسله مراتب و..، و بکارگیری روش ها و راهکارهایی که بدان وسیله بتوان ساختمان ها و سایت های مهم و کلیدی شهرها را از دید تصاویر ماهواره ای و هوایی دشمن به دور نگاه داشته و میزان آسیب پذیری و خسارات را از این طریق به حداقل ممکن کاهش داد، را می توان از جمله مهمترین فواید استفاده و بهره گیری از سامانه های سنجش از دور در حوزه دفاع غیر عامل به شمار آورد که در این فصل به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در فصل های پیشین این کتاب در خصوص لزوم و اهمیت مقوله دفاع غیر عامل در شهرها در برابر حملات و یورش های احتمالی دشمن بحث هایی مطرح گردید. اما در فصل ششم از کتاب سعی بر آن است تا با تکیه و تاکید بر فرض یک حمله حقیقی چالش ها و معضلات موجود در شهرها، و نیز روش ها، اقدامات و تمهیدات در خصوص کنترل شرایط و کاهش آسیب پذیری تلفات استخراج و استنباط گردد. تهدید حقیقی برای شهرها در زمان حمله و تهاجم دشمن به سه طریق کلی صورت می پذیرد: ۱- بمباران هوایی و استفاده از سلاح های دوربرد ۲- تهدیدهای شیمیایی  و میکروبی و ۳- اشغال زمینی.

بدیهی است می توان گونه های دیگری از حملات را نیز برای شهرها متصور شد اما در تمامی طرق حمله دشمن به شهرها عواملی کلیدی که در فرآیند طراحی و برنامه ریزی شهری همواره حضور فعال دارند، می توانند تاثیر گذار باشند. به عبارت این فصل در جستجوی متغیرهای اصلی است که در کنترل طراحان و برنامه ریزان شهری و تصمیم گیران و مدیران حوزه دفاع غیر عامل می باشد و می توان با تغییر و اصلاح آنها، آسیب پذیری و تلفات را در حملات دشمن به شهرها کاهش داد. فصل هشتم از این کتاب با عنوان «دفاع غیر عامل در نگاه کلان به شهرها» که متشکل از چهار بخش اصلی در درون خود می باشد را می توان به عنوان اصلی ترین قسمت در ساختار این مطالعات برشمرد.

در بخش اول از این فصل با عنوان « اشکال (فرم های) کلی شهری»، خصوصیات و ویژگی های فرمیک اشکال هندسی اصلی و غالب  مورد استفاده در شهرها ( نظیر دایره، مربع، شش و هشت ضلعی و … ) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

همچنین الگوهای کلان شهری و نوع ساخت یافتگی کلان شبکه های شهری، می توانند نقش به سزایی را در میزان آسیب پذیری و تلفات ناشی از حملات، ایفا نمایند. در حقیقت تصمیم گیری در خصوص ساختار و یا الگوی کلان شهرها، پیش از احداث ( نظیر اقدام در خصوص طراحی و برنامه ریزی شهرهای جدید کشور) و یا اصلاح و رفع معضلات و مشکلات الگوهای موجود و کنونی شهرها ( بویژه در حوزه ها و نواحی خاص شهری (نظیر مراکز شهرها، حوزه های حائز اهمیت دفاعی در شهرها، کانون ها و حوزه های سیاسی و…) می توانند در راستای هدف یاد شده به کار بسته شوند.

در حقیقت توزيع فضايي عناصر، ترکیب عناصر و عملکردهای اصلی شهر که تشکیل دهنده ساختار شهر می باشند نقش مهمی در میزان آسیب پذیری شهر در برابر حوادث مختلف خصوصاً حملات نظامی دشمن دارد. این توزیع فضایی تا حد زیادی وابسته به الگوی کلان شهری دارد؛ چراکه استقرار کاربری ها و قطعات مختلف ساختمانی و نیز نوع قرار گیری و توزیع فضاهای باز به صورت مستقیم از الگوی کلان شهری تاثیر می پذیرد. الگوهای خطی ، شعاعی، شطرنجی ، اقماری و غیره به لحاظ مقابله در برابر حوادث، دارای معایب و مزایای گوناگونی می باشند که در ادامه این کتاب تحلیل های مربوط به هر الگو ارائه گردیده است.

در بخش دوم از این فصل با عنوان «الگوهای کلان شهری و تحلیل ملاحضات دفاع در آنها» ، الگوهای کلان شهری ( از قبیل الگوهای خطی، شعاعی، ارگانیک (طبیعی) و…) نخست به سبب ویژگی های علمی مطرح آنها در حوزه شهرسازی و سپس با نگاه خاص دفاع غیرعامل تحلیل و بررسی شده اند و نقاط قوت و ضعف هریک از الگوهای کلان شهری در این رابطه به روش تحلیلی استخراج گردیده است.

    بخش سوم از این کتاب به مقوله بافت های شهری می پردازد. در حقیقت بافت های شهری در این بخش به مفهوم چگونگی ترکیب و آمیخته شدن تار و پود شهرها توسط اجزاء ساختمان ها به یکدیگر می باشند و متشکل از مجموعه ای از مجاورت دانه بندی های مختلف کالبدی در کنار هم می باشند که این نحوه چیدمان و قرارگیری بسترهای زمینه ای خاصی را برای شهرها پدید می آورند. در این بخش از کتاب ضمن تحلیل خصوصیات اصلی و کلیدی بافت های شهری قدیم از منظر دفاع غیر عامل،  به معایب بافت های جدید نیز از این منظر پرداخته شده است. و در ادامه نیز نکاتی منتج از مطالب مذکور در خصوص طراحی و برنامه ریزی بافت های شهری از نگاه دفاع غیر عامل اشاره و تمهیداتی در رابطه با چگونی کاهش آسیب پذیری مطرح گردیده است.

مکان یابی مطلوب را می توان مهم ترین اقدام دفاع غیر عامل در کاهش آسیب پذیری مراکز حیاتی و حساس محسوب نمود زیرا اگر در مرحله صفر پروژه طراحی، احداث و تأسیس مراکز حیاتی و حساس عوامل و معیارهای ذیربط دفاعی و امنیتی از قبیل «حداکثر استفاده از عوامل طبیعی، آمایش سرزمینی، رعایت پراکندگی، پرهیز از انبوه و حجم سازی، مقاوم سازی اولیه و بسیاری از فرصت های موجود در دسترس» رعایت، نظارت و کنترل گردد از بروز بسیاری از مشکلات بعدی نوعاً پیچیده و هزینه بر جلوگیری به عمل خواهد آمد. مکان یابی، انتخاب بهترین و مطلوب ترین نقطه و استقرار است به طوریکه پنهان و مخفی نمودن نیروی انسانی، وسایل و تجهیزات و فعالیت ها را به بهترین وجه امکان پذیر سازد.

مکان یابی صحیح فواید بسیاری را در بر دارد که از آن میان می توان به کاهش آسیب پذیری، ایجاد وضعیت دفاعی مناسب، ایجاد مشکل و محدودیت در حمله دشمن و سلب ابتکار عمل را از وی ، کاهش نیاز به تسلیحات دفاعی، صرفه جویی قابل توجه در حفظ سرمایه های ملی و… اشاره نمود. باید ضمن برنامه ریزی لازم در رفع نواقص تأسیسات و مراکز حیاتی و حساس احداث شده قبلی، در مکان یابی مراکز حیاتی و حساس آتی که با سرمایه های کلان و قابل توجهی احداث خواهند شد به اساسی ترین اصول دفاع غیر عامل، «مکان یابی اولیه» توجه و عنایت ویژه ای مبذول شود. در حقیقت  طراحی و برنامه ریزی بهینه کاربری زمین های شهری، نقش مهمی را در کاهش آسیب پذیری در برابر حملات و تهاجم های احتمالی دشمن بر عهده دارد. بحث پیرامون مقوله کاربری های شهری به دنبال جواب پرسشی مشخص می گردد:

 ۱- این که کاربری های مختلف شهری باید چگونه و چطور در سطح شهر یا خارج از یک شهر استقرار یابند به گونه ای که بتوانند همواره نیازهای گروه های بهره بردار خود را (در شرایط صلح و جنگ) به خوبی تامین و برآورده نمایند. و کاستی و توزیع ناصحیح آنها، بر برآورده نمودن نیازهای گروه های استفاده کننده تاثیر منفی نداشته و به بیشتر شدن دامنه تلفات و جبران دشوار صدمات و خسارات منجر نگردد.

  ۲- از آنجایی که برخی از کاربری های شهری می توانند به عنوان مهمترین مقاصد حملات و یورش های دشمن به شمار آیند و بالتبع اهمیتی دو جانبه یابند: چراکه از یک سو از بین رفتن و انهدام این قبیل کاربری ها ( بسته به نوع آنها (حیاتی- حساس و مهم)) می تواند آثار و تبعات گسترده ای در مقیاس های ملی- منطقه ای و شهری بر جای گذارند. در واقع انهدام و آسیب دیدن چنین کاربری هایی می تواند ضمن وارد ساختن خسارات اقتصادی کلان، ساختار صنعتی – و یا تولیدی شهر، منطقه و یا کشور را در حوزه عمل خود فلج سازد. از سوی دیگر در غالب موارد، مکان یابی و استقرار نادرست این دسته از کاربری ها سبب ایجاد تلفات و خسارات بسیار زیادی در سطح حوزه کالبدی مجاورآنها می گردد.

از جمله مهمترین کاربری های یاد شده می توان به ۱) تاسیسات زیربنایی شهری (شبکه های آب، برق، گاز و..)، ۲) مراکز نظامی، ۳) صنایع، نیروگاه ها، پالایشگاه ها ، ۴) فرودگاه ها، راه آهن ، متروها و ۵) پناه گاه ها اشاره نمود که در این بخش از کتاب حاضر به تفصیل پیرامون آنها مطالبی مطرح گردیده است.

در بخش چهارم این مطالعات، با تحلیل مسائل مربوط به کاربری های شهری و نکات حائز اهمیت در مقوله دفاع غیر عامل کاربری های ویژه و مورد توجه (نظیر تاسیسات زیر بنایی، فرودگاه ها، راه آهن، متروها و…) سعی گردیده تا به نگرش های صحیح تری در رابطه با مکان یابی و استقرار کاربری ها در حوزه های شهری دست یافت. همچنین در پایان این بخش روش های ارزیابی کاربری های شهری بر پایه تحلیل های علمی در قالب سه ماتریس «سازگاری»، «مطلوبیت» و «ظرفیت» ارائه گردیده است.

در این کتاب، کلیه فصول و بخش های مطالعات با لحاظ نمودن تاثیرات نگاه دفاع غیر عامل در طراحی و برنامه ریزی شهرها تهیه و تدوین گردیده و سعی شده است تا با بهره گیری از تحلیل های علمی و تجارب عملی موجود تمهیداتی مناسب در این حوزه، با هدف کاهش آسیب پذیری و تلفات و خسارات مالی و انسانی اتخاذ گردد.

فصل اول- مقدمه ای بر دفاع غیر عامل

فصل دوم – تعاریف و مفاهیم علمی مطرح در حوزه شهرسازی  و طراحی شهری

بخش اول: تعاریف کلی از شهر و شهرسازی

بخش دوم: مفاهیم اساسی در طراحی و برنامه ریزی شهری

فصل سوم- مستندات قانونی در رابطه با دفاع غیر عامل

اصلی مصوب طرح جامع تهران

فصل چهارم – سابقه تاریخی دفاع غیر عامل در ایران

بندی و نتیجه گیری

فصل پنجم – دفاع غیر عامل در دیگر کشورهای جهان

فصل ششم – طرح های شهری و  وظایف نهادها و ارگان های مرتبط با امور شهری در ایران

بخش اول: دسته بندی انواع طرح ها و برنامه ها در نظام مدیریت شهری ایران

بخش دوم: وظایف نهادها و ارگان های مرتبط با امور شهری در ایران

فصل هفتم – سنجش از دور

فصل هشتم – دفاع غیر عامل در نگاه کلان به شهرها

بخش اول: اشکال (فرم های) کلی شهری

بخش دوم:  الگوهای کلان شهری و تحلیل ملاحظات دفاع غیر عامل در آنها

بخش سوم: بافت شهری

بخش چهارم: کاربری های شهری و نحوه توزیع آنها در ساختار فضایی شهر

منابع و مآخذ

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

پیشگفتار                                                                                                                 ۹

فصل اول- مقدمه ای بر دفاع غیر عامل                                                                            ۱۹

مقدمه                                                                                                                        ۲۰

تعاریف و مفاهیم کلیدی در ارتباط با دفاع غیر عامل                                                                ۲۱

اهمیت دفاع غیر عامل                                                                                                    ۲۴

امنیت ملی                                                                                                                  ۲۵

مولفه های امنیت ملی                                                                                                     ۲۵

حلقه های استراتژیک واردن                                                                                             ۲۶

اصول دفاع غیر عامل                                                                                                     ۲۹

چشم انداز دفاع غیر عامل در شهر ایمن                                                                               ۳۵

راهبردهای دفاع غیرعامل در شهرسازی                                                                               ۳۶

نتایج حاصل از پیش بینی مسائل دفاعی در شهرسازی                                                              ۳۷

فصل دوم – تعاریف و مفاهیم علمی مطرح در حوزه شهرسازی  و طراحی شهری                    ۳۹

 بخش اول: تعاریف کلی از شهر و شهرسازی                                                                                ۴۰

تعریف شهر در ایران                                                                                                     ۴۰

نگرشهاي جهاني به تعاريف و مفاهيم شناخت شهر                                                                  ۴۰

شبکه شهری                                                                                                                ۴۲

کلان شهر (مگالاپلیس)                                                                                                   ۴۳

مادر شهر                                                                                                                    ۴۶

ویژگی های شهرهای جهان سوم                                                                                         ۵۳

بخش دوم: مفاهیم اساسی در طراحی و برنامه ریزی شهری                                                                    ۵۸

کاربری های شهری                                                                                                        ۵۸

تقسیمات کالبدی شهری                                                                                                  ۶۲

طبقه بندی کاربری های شهری                                                                                          ۶۵

معیارهای ارزیابی کاربری های شهری                                                                                  ۶۷

ارزیابی کاربری ها بر اساس ارزش و اهمیت                                                                           ۶۸

تعاریف و مفاهیم منطقه بندی                                                                                            ۷۰

اهداف منطقه بندی                                                                                                         ۷۱

مزیت های منطقه بندی                                                                                                   ۷۲

جنبه های منطقه بندی ( تراکمی، ارتفاعی، کاربری)                                                                   ۷۳

فصل سوم- مستندات قانونی در رابطه با دفاع غیر عامل                                                      ۷۹

مقدمه                                                                                                                        ۸۰

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران                                                                                    ۸۰

سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران                                                                                 ۸۰

اهم سیاست های کلی نظام در خصوص دفاع غیر عامل (ابلاغی رهبر معظم انقلاب اسلامی)                  ۸۱

دفاع غیر عامل در سند چشم انداز ۲۰ ساله کشور                                                                   ۸۲

مقررات ایمن سازی و احداث پناهگاه در ساختمان های مسکونی و عمومی شهری                               ۸۲

آیین نامه ستاد مدیریت بحران در حوادث طبیعی و سوانح غیر مترقبه                                            ۸۳

آیین نامه ی اجرایی بند ۱۱ تبصره ۱۲۱ قانون برنامه چهارم توسعه کشور                                       ۸۴

ضوابط ملی آمایش سرزمین                                                                                              ۸۶

سند اصلی مصوب طرح جامع تهران                                                                                     ۸۶

فصل چهارم – سابقه تاریخی دفاع غیر عامل در ایران                                                        ۸۹

مقدمه                                                                                                                        ۹۰

تجارب دفاع غیر عامل در ایران قبل از اسلام                                                                         ۹۲

تجارب دفاع غیر عامل در ایران بعد از اسلام                                                                          ۹۵

جمع بندی و نتیجه گیری                                                                                                  ۹۸

فصل پنجم – دفاع غیر عامل در دیگر کشورهای جهان                                                      ۱۰۱

مقدمه                                                                                                                       ۱۰۲

دفاع غیر عامل در سوئیس                                                                                              ۱۰۲

دفاع غیر عامل درآلمان                                                                                                  ۱۰۳

دفاع غیر عامل در روسیه                                                                                                ۱۰۴

دفاع غیر عامل در آمریکا                                                                                                ۱۰۷

دفاع غیر عامل در رژیم صهیونیستی                                                                                   ۱۰۸

فصل ششم – طرح های شهری و  وظایف نهادها و ارگان های مرتبط با امور شهری در ایران                     ۱۰۹

بخش اول: دسته بندی انواع طرح ها و برنامه ها در نظام مدیریت شهری ایران                             ۱۱۰

الف- طرح جامع شهری                                                                                                  ۱۱۰

ب- طرح تفصیلی                                                                                                          ۱۱۳

ج- طرح هادی شهری                                                                                                    ۱۱۵

د- طرح آماده سازی زمین                                                                                               ۱۱۷

ه- طرح جامع حمل و نقل شهری                                                                                       ۱۱۹

و- طرح جامع شهرستان ( توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای)                                                      ۱۲۰

ز- طرح های منطقه شهری ( مجموعه شهری)                                                                       ۱۲۲

ح- طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده                                                                ۱۲۳

ط- طرح های جزئیات شهرسازی                                                                                      ۱۲۵

بخش دوم: وظایف نهادها و ارگان های مرتبط با امور شهری در ایران                                        ۱۲۶

وزارت کشور                                                                                                               ۱۲۷

وزارت مسکن و شهرسازی                                                                                               ۱۲۸

شورای عالی معماری و شهرسازی ایران                                                                                ۱۲۹

شهرداری                                                                                                                   ۱۳۰

شورای شهر                                                                                                                 ۱۳۱

فصل هفتم – سنجش از دور                                                                                           ۱۳۳

تاریخچه و سیر تحولی سنجش از راه دور                                                                               ۱۳۴

اصول تفسیر عکسهای هوایی                                                                                              ۱۳۵

کاربرد عکس‌های هوایی                                                                                                   ۱۳۶

فواید عکسهای هوایی                                                                                                       ۱۳۶

روش تفسیر تصویر                                                                                                         ۱۳۶

ساختار شهری و عکس های هوایی                                                                                       ۱۳۹

کاربرد عکس های هوایی در مطالعات شهری                                                                          ۱۴۳

کاربرد عکس های هوایی در شهرسازی (طراحی و برنامه ریزی شهری)                                           ۱۴۵

اشاره ای به سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS)                                                                        ۱۴۷

کاربرد سنجش از دور در دفاع غیر عامل                                                                               ۱۴۸

فصل هشتم – دفاع غیر عامل در نگاه کلان به شهرها                                                          ۱۵۳

مقدمه                                                                                                                         ۱۵۴

اهداف دشمن در حمله به شهرها                                                                                         ۱۵۴

شناخت تهدید های شهری                                                                                                ۱۵۴

عوامل موثر در حمله به شهرها                                                                                            ۱۵۵

عوامل کلان تاثیر گذار بر امنیت دفاعی شهرها                                                                         ۱۵۶

بخش اول: اشکال (فرم های) کلی شهری                                                                                     ۱۵۷

دایره                                                                                                                           ۱۵۸

مثلث                                                                                                                           ۱۵۹

مربع                                                                                                                           ۱۶۰

شش و هشت ضلعی                                                                                                         ۱۶۱

فرم های نامنظم                                                                                                              ۱۶۳

بخش دوم:  الگوهای کلان شهری و تحلیل ملاحظات دفاع غیر عامل در آنها                                     ۱۶۵                                        

الگوهای کلان شهری                                                                                                       ۱۶۶

الگوهای کلان شهری و ملاحظات دفاع غیر عامل در آنها                                                           ۱۶۶

الف ) شهر خطی                                                                                                            ۱۶۶

تحلیل الگوی خطی از منظر دفاع غیر عامل                                                                             ۱۶۸

ب ) شهر شطرنجی                                                                                                         ۱۷۱

تحلیل الگوی شطرنجی از منظر دفاع غیر عامل                                                                        ۱۷۳

ج )الگوی ارگانیک                                                                                                         ۱۷۴

د) شهر شعاعی ( رادیوکنسانتریک)                                                                                      ۱۷۵

تحلیل الگوی شعاعی از منظر دفاع غیر عامل                                                                          ۱۷۶

ه) شهر اقماری ( پلی سانتریک)                                                                                          ۱۷۹

تحلیل الگوی اقماری از منظر دفاع غیر عامل                                                                          ۱۸۰

بخش سوم: بافت شهری                                                                                                          ۱۸۳

بخش چهارم: کاربری های شهری و نحوه توزیع آنها در ساختار فضایی شهر                                    ۱۹۱

فواید مکان یابی کاربری های شهری از منظر دفاع غیر عامل                                                       ۱۹۲

طراحی و برنامه ریزی کاربری های شهری                                                                             ۱۹۲

۱) تاسیسات زیربنایی شهر                                                                                                ۱۹۴

۲) مراکز نظامی مستقر در محدوده شهری                                                                             ۲۰۱

۳) صنایع، نیروگاه ها، پالایشگاه ها                                                                                       ۲۰۵

۴) فرودگاه ها، راه آهن ، متروها                                                                                         ۲۰۵

۵) پناهگاههای شهری                                                                                                     ۲۱۹

روش های ارزیابی کاربری اراضی شهری                                                                              ۲۲۸

منابع و مآخذ                                                                                                              ۲۳۵