§        چکیده

مهندسی نقش محوری درشکل گیری خط دفاعی ، پشتیبانی در عملیات و حین و بعد از عملیاتهای رزمندگان و نیز مناطق پدافندی و نقاط استقراری یگانها داشته و تاثیر زیادی در سهولت امر دفاع و نیز ارتقا امنیت جانی و خسارات مادی دارا بوده است

در دوران دفاع مقدس عمده فعالیت های مهندسی رزمی در میدان نبرد بر عهده  سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی قرارداشته و در خطوط پدافندی نیز عمدتا برعهده ارتش جمهوری اسلامی ایران بوده که این نوشتار به تاریخچه شکل گیری یگان های مهندسی رزمی جهاد سازندگی پرداخته شده است .

§       مقدمه

می توانیم بگوییم، قبل از شروع جنگ بچه های جهاد به نوعی درگیر با کارهای مهندسی رزمی جنگ بودند، مخصوصاً در کردستان. چرا که قبل از اینکه سپاه برود جایی را فتح بکند، قطعاً باید راهی احداث می شد. نمی توانیم عنوان کنیم که مهندسی رزمی جهاد در طول جنگ به وجود آمد. ما باید بگوییم مهندسی رزمی جهاد در طول انقلاب یعنی از ۲۷ خرداد سال ۵۸ و شاید حتی قبل از آن زمانی که شکل گیری های مردمی برای کمک به مناطق محروم(کردستان، سیستان و بلوچستان، خوزستان و…)  صورت گرفت، تشکیل شد. یک موضوعی هست، جهاد وقتی تشکیل شد به فرمان حضرت امام، گفت بروید کار جهادی کنید نگفت که بروید فقط جاده بزنید یا آب برسانید و یا در برداشت و کاشت محصول کمک کنید به کشاورزان. هر کاری بود انجام می دادند. فراخور نیاز هر منطقه ، هر کاری زمین مانده و نیاز بود انجام می دادند. حالا کردستان که رفتند چون قبلش درگیری ها شروع شده بود در زمان شهید چمران، نیاز بود که مثلاً جاده بزنند، حتی سنگر درست کنند، پل بزنند، پشتیبانی تدارکات بکنند، به نظر خودم باتوجه به نیازی که بوده در کردستان و جهاد حضور داشته، نیاز بوده که پشتیبانی نبردی که در کردستان بوده را انجام بدهد. بعدش که ارتش وارد عمل شد و اواخر که امام فرمان داد به فرمانده ارتش که ظرف ۲۴ ساعت ۴۸ساعت بروید و غائله را جمع کنید، آن موقع دیگر ارتش کلاسیک آمد ولی قبلش که حدود یک سال، یک سال و نیم درگیری ها در کردستان بود مخصوصا زمانی که شهید چمران بودند، پشتیبانی را جهاد انجام می داد. با این وجود که کردستان هیچ چیزی هم نداشت.

احداث آن همه پایگاه و … از ابتدا نگاه و توقع و انتظار طوری در جنگ بود- چه خوزستان و چه کردستان- و این مسئولیت هم عملاً واگذار شد که مهندسی را از جهاد انتظار داشتند و توقع داشتند. این بود که جهاد حضور داشت، کار مهندسی در بخش عمران انجام می داد و تقریباً تنها یگان آماده به کار و پای کاری بود که می توانست این خدمات را ارائه بدهد. به مرور تقویت شد. به مرور از استان های دیگر هم آمدند کمک. در خوزستان، جهاد خوزستان داشت کار خودش را می کرد، حضور داشت. جهاد کردستان درست شد.بچه هایی بودند که از اصفهان رفته بودند جهاد کردستان را  راه اندازی کرده بودند و کمک کردند. ولی این ها حضور داشتند و داشتند کار مهندسی می کردند. و ابتدای جنگ، ما مهندسی ارتشمان هم علیرغم اینکه از ابتدا وجود داشتند تحت عنوان مهندسی، در قالب و حجمی که روی زمین کار مهندسی رزمی لازم باشد بکنیم، ارتش مان به خصوص تا زمانی که تجهیزاتش تغییر نکرد، اصلاً این آمادگی را نداشت برای انجام آن کار”

“نیروهای جهاد، جزء اولین کسانی بودند که هشدار دادند، سیستم را و نظام را و دولت را . درخواست کردند که چاره ای اندیشد و فکری بکند، تدبیری بکند و درگیر با این موضوع بودند، چرا؟ چون در نواحی مرزی مستقیم درگیر بودند، برخورد داشتند و فعالیت دشمن را و بخصوص فعالیت مهندسی اش در مرز را کاملا ملاحظه می کردند و با مردم مرزنشین در ارتباط مستقیم بودند و اطلاعاتشان به صورت ریز و جزء بوده و اقداماتی هم کردند. چه بسا بچه های  خراسان مان در منطقه برای کار دیگری حضور داشتند و به محض اینکه این اتفاقات می افتد، اطلاع می دهند به مشهد و یک گروهشان می روند مشهد و سازماندهی می کنند و از آن جا تیم راه می اندازند برمی گردند. بچه های استان اصفهان و  علت حضورشان در روزهای اولیه، این است که در این مناطق بصورت ستاد معین در خوزستان آمده بودند کمک و داشتند کارمی کردند.”

تا هنگام شروع جنگ تحمیلی، تمامی کوشش و تلاش جهادگران معطوف به روستاهای محروم در گوشه و کنار ایران اسلامی بود؛ اما جنگ رسالت دیگری را در برابر جهادگران قرار داد. چرا که آنها برای حفظ استقلال و حاکمیت انقلاب اسلامی رنج رفتن به محرومترین و دورافتاده ترین مناطق روستایی را به جان خریده بودند که شروع جنگ تحمیلی هر دوی اینها را مورد تهاجم و تهدید قرار داده بود.

طبعاً هنگامی که دشمن آشکارا به مرزهای کشور هجوم آورده و بقای ملت و انقلاب اسلامی را با خطر مواجه کرده بود، پرداختن به روستاهای خان گزیده و طاغوت زده، احداث حمام، حفر چاه و … در فرع قرار می گرفت. چون که حضور اشغالگران در خاک کشور، مانع از رفع محرومیت می گشت و مسلماً دفع تجاوز اولین گام اساسی برای رفع محرومیت به شمار می رفت و جهاد بر همین مبنا حکایت عشق به محرومان را در جبهه ها متجلی ساخت. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۷۷)

§       عوامل اصلی حضور جهاد در جنگ

عوامل اصلی حضور جهاد در جنگ  بصورت جمال بدین قرار بوده است:

• نزدیک بودن زمان جنگ تحمیلی با انقلاب و از هم پاشیدگی ارتش و نیز عدم سازمان یافتن مهندسی ارتش پس از انقلاب
• نوپا بودن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تقریباً نیروهای عملیاتی و تفنگ به دست بودند.
• فرمان امام خمینی (ره) مبنی بر « در اولویت بودن جنگ».
• نیاز شدید جبهه ها و وجود خلأهای زیاد برای دفاع.
• نیاز به حضور مردم در جنگ و دارا بودن ماهیت مردمی جهاد سازندگی.
• شروع سریع و غیر منتظره ی جنگ
• شبکه ی ارتباطی گسترده ی وسیع جهاد سازندگی در کشور (به دلیل مأموریت تعریف شده برای آن)

در آغاز جنگ، باتوجه به خلأهای فراوانی که در جبهه مشاهد می شد، به جز نیروهای کشاورزی و دامپروری و واحدهای مشابه که فعالیت آنها خود، نبردی در صحنه ی دیگر علیه کفر جهانی بود، تمامی نیروهای جهاد از کلیه ی استانهای کشور به پشت جبهه فراخوانده شدند و بی اثر ساختن تأثیر محاصره ی اقتصادی در جنگ و تأمین نیازمندی های آن با امکانات داخلی، محور فعالیت های جهاد قرار گرفت. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۷۷)

§      پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی

یکی از مهمترین دستاوردهای جهاد سازندگی «پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد» بود.  به دلیل گستردگی کوشش ها و فعالیت های جهاد سازندگی در روزهای اولیه ی شروع جنگ و به دلیل اینکه تشکیلات و سازمان خاصی وجود نداشت و حضور جهاد در جنگ نیز حرکتی خودجوش و مردمی بود و همچنین دارای تشکیلاتی بسیار ساده و غیر متمرکز بود، لذا جهاد استانها هر یک به منطقه ای رفته و در آن جا مستقر شدند و اولویت هم با جبهه های جنوب بود. هر استان در مرکز خود، ستاد پشتیبانی جنگی بوجود آورد تا بتواند پشتیبانی تدارکاتی و لجستیکی را به منطقه ی خود ارسال کند. در واقع ستاد پشتیبانی جهاد استانها زودتر از ستاد پشتیبانی دفتر مرکزی شکل گرفتند و دلیلش هم خود جوش و مردمی بودن این هسته ها بود. به مرور ستاد پشتیبانی مناطق جنوب که مقر آن در اهواز بود، به منظور هماهنگی این مراکز و ستادها، شکل گرفت و ستاد پشتیبانی مناطق غرب کشور نیز تشکیل شد. در نهایت در سال ۱۳۶۰ ستاد پشتیبانی دفتر مرکزی نیز تأسیس شد. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ص۸۲-۸۳)

باتوجه به تجارب فعالیت های عمرانی جهاد سازندگی در مناطق روستایی و نقاط محروم کشور از یک سو و اهمیت فوق العاده زیاد موضوع مهندسی در پیشرفت و پیشبرد عملیات های رزمندگان از سوی دیگر، به تدریج جهاد سازندگی جهت گیری فعالیت های پشتیبانی خود را به سمت مهندسی جنگ سوق داد تا اینکه بعد از مدتی، جهاد سازندگی به عنوان محور و متولی اصلی فعالیت های مهندسی در جبهه های جنگ مطرح شد. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۸۵)

در مجموع می توان برخی از دلایل و انگیزه های اصلی جهت گیری فعالیت های جهاد سازندگی به سمت مهندسی جنگ را به شرح زیر خلاصه کرد:

• وجود تجربیات کارهای عمرانی جهاد سازندگی در نقاط محروم کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی
• وجود امکانات، ادوات و ماشین آلات مهندسی در تشکیلات جهاد سازندگی
• ارتباط تنگاتنگ با مردم به ویژه نیروهای متخصص.
• احساس نیاز شدید به فعالیت های مهندسی در جبهه ها.
• نمود عینی برخی از اقدامات مهندسی جهاد سازندگی که در اوایل جنگ انجام گرفت.
• نقش کلیدی و محوری که فعالیت های مهندسی در روند پیشرفت جنگ و پیروزی عملیات داشت. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۸۵)

شهيد علي صياد شيرازي در سخنراني كه در بهمن ماه ۱۳۷۷ در جمعي از دانشجويان و كاركنان دانشگاه

امام حسين(ع) درباره نقش مهندسي رزمي جهاد در دفاع مقدس داشتند، نقش ايثارگران جهاد را اينگونه

بيان نمودند» : هرچه به آنها گفته مي شد، به مانند آچار فرانسه عمل مي كردند. فقط مأموريت مي خواستند كه در پي آن باشند.

بنده هرگاه چهره ملكوتي شهيد رضوي را به ياد مي آورم، فراموش نمي كنم كه اين چهره به چه ميزان در قرارگاه كربلا در پي عمليات بودند. هر زمان احضار مي شدند، به سرعت آمده و در پي مأموريت محوله مي رفتند. يك بار نشد كه از ايشان درخواست انجام كاري شود و ايشان بفرمايند  كه در اين قست كار با مشكل روبرو خواهيم شد و انجام آن غير ممكن است.

جهادگران بار مهندسی رزمی را پا به پای رزمندگان و حتی در مقاطعی پیشاپیش آنان بر دوش کشیدند و به مدال پر افتخار سنگر سازن بی سنگر از سوی حضرت امام خمینی(ره) مفتخر کردیدند. متن پیام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران خطاببه مسئولان برگزاري سمينار جهاد سازندگي  در  ۱۴ آذر ماه ۱۳۶۷

«بسم الله الرحمن الرحيم))

زحمات بي وقفه جهاد، اين سنگر سازان بي سنگر، در دفاع مقدسمان از جمله مسائلي است كه ترسيم آن در قالب الفاظ نمي گنجد. عشق جهاد در خدمت به اسلام و مردم چشم دل عشاق خدمت به دين و مردم را روشن نموده است. شجاعت دلير مردان و شيرزنان جهاديمان در جهادمان عليه كفر و بيداد زبانزد خاص و عام است. وسعت دامنه گذشت و ايثار مردان و زنان جهاد، جنگ و صلح، بزرگ و كوچك، فقير و غني اين مرز و بوم را فراگرفته است. جهاد شمايل دنياي آزادي و استقلال در عرصه كار و تلاش و پيكار عليه فقر و تنگدستي و رذالت و ذلت است.

فرزندان عزيز جهادي ام به تنها چيزي كه بايد فكر كنيد به استواري پايه هاي اسلام ناب محمدي – صلي الله عليه و آله و سلم- است. اسلامي كه غرب، و در رأس آن امريكاي جهانخوار، و شرق و در رأس آن شوروي جنايتكار را به خاك مذلت خواهد نشاند. اسلامي كه پرچمداران آن پابرهنگان و مظلومين و فقراي جهانند و دشمنان آن ملحدان و كافران و سرمايه داران و پول پرستانند. اسلامي كه طرفداران واقعي آن هميشه از مال و قدرت بي بهره بوده اند؛ و دشمنان حقيقي آن زراندوزان حيله گر و قدرت مداران بازيگر و مقدس نمايان بي هنرند. شما عزيزان با خدمات شايسته خود در پشت جبهه ها، چون جبهه ها، دل امام زمان- روحي له الفداء- را شاد كرده عبور كنيد كه اگر ايران را بر « نه شرقي، نه غربي جمهوري اسلامي » . اميدوارم از سياست صخره هاي سخت پايه استقلال واقعي پايه ريزي نكنيم، هيچ كاري نكرده ايم. چشم اميد من به شما سازندگان پر شور و نشاط اسلامي است.

والسلام عليكم و رحمة الله. – روح الله الموسوي الخميني» (  صحيفه امام، ج۲۱، ص ۲۰۴ )

§      یگان های مهندسی رزمی جهاد سازندگی

“در ماههای پایانی سال ۵۹ در محل جهاد استان خوزستان “ستاد مناطق جنگی جنوب جهاد” تشکیل شد و به پشتیتانی و هماهنگی جهاد استانهای مختلف که در مناطق جنوب حضور داشتند پرداخت.”

“از طریق القدس به بعد که یک مقدار غنائم گرفته شد، واحدها گسترش پیدا کرد، جهادها مجبور شدند، تشکیلاتشان، امکاناتشان و نیروهایشان را توسعه بدهند، چون مسئولیت مستقیم مهندسی و پشتیبانی با این ها بود همچنان. سپاه ساختارش را که تغییر داد و رفت به سمت تیپ و لشکر و …”

“از دی ماه ۱۳۶۰ با سازماندهی تشکیلاتی جدید ستاد مناطق جنگی جنوب جهاد، از جهاد خوزستان به محل دیگر نقل مکان و به ستاد کربلا معروف شد که وظیفه هماهنگی جهادهای مختلف در مناطق جنگی جنوب را عهده دار بود. به زودی ستاد پشتیبانی و مهندسی در غرب (ستاد نجف) و شمال (ستاد حمزه) و نوح نبی در سواحل و جزایر خلیج فارس ایجاد شد. این ستاد ها پس از مدتی بنام قرارگاه های چهارگانه (کربلا- نجف- حمزه- نوح) زیر نظر قرارگاه مرکزی پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد که خود از لحاظ تشکیلات سازمانی تحت پشتیبانی وزارت جهاد سازندگی قرار داشت، مأموریت های محوله از سوی فرماندهی نظامی جنگ را به گردانهای مهندسی و ستادهای پشتیبانی استانها ابلاغ می نمودند. این تشکیلات به صورت یک نیروی مهندسی رزمی به صورت کمی و کیفی توسعه یافت و در اواخر دوران دفاع مقدس بیش از ۳۶ گردان و چندین تیپ مهندسی متشکل از جهادگران استانهای کشور با پشتیبانی ستادهای استانی مستقر در جهاد استانهای مربوطه انجام مأموریت های مهندسی جنگ را برعهده داشتند.”

جهاد سازندگی همگام با پیشرفت در مراحل مختلف جنگ، به تقویت، سازماندهی و تشکیل قرارگاه ها و گردان های مهندسی خود اقدام کرد.

“در تجربیات مختلف هم با دوستان ارتش و … به این نتیجه رسیدیم که باید در یک قرارگاه مشترکی چطوری با هم کار بکنیم. اصلاً روال شده بود که در عملیات ها مسئولیت اجرا با مسئول مهندسی، جهاد است. مسئول مهندسی ارتش و سپاه، در هر حدی امکانات داشتند، نیروها و امکاناتشان در اختیار بنه و قرارگاه مشترک بود و آنها معاونین (مسئول مهندسی) حساب می شدند، وظیفه شان ایجاد رابطه و هماهنگی بین فرماندهان نظامی و این مسئول قرارگاه مهندسی بود. منی که در قرارگاه مهندسی بودم با فرمانده قرارگاه خیلی کار مستقیم نداشتم. این دو نفر رابط بودند. من سیستم اجرایی را در محورها هدایت می کردم که الان کجا خاکریز زده شود، کجا سنگر زده شود، کی کجا برود، کی کجا نرود. همه ی نیروهایمان هم همه ی نیروهای قرارگاه مشترک بودند. دستگاه ها و راننده های ارتش و سپاه و جهاد، همه شان یک تشکیلات در قرارگاه با هم کار می کردیم. این بود که آن موقع که تازه این تشکیلات را پیدا کردند و منسجم شدند و آمدند در قرارگاه مشترک. بنیانگذار مهندسی سپاه، تعداد زیادی از بچه های جهاد هستند. از ابتدا با آقای علیزاده و مهرداد و … که در سپاه بودند به اسم مهندسی، یک سازمان چند نفره بودند که کارهای کلی تئوری یا نیازهای مهندسی را در مجموعه ی سپاه اعلام می کردند یا اظهار نظر می کردند. مجموعه ی اجرایی تحت عنوان مهندسی سپاه نداشتند. یک تشکیلات ستادی بودند.”

برای اقدامات مهندسی سرهنگ جانگداز همیشه برای کوچکترین کارها و جابجایی های لشکرها، می آمدند در ستاد جنگ جهاد. جلسه می گذاشتیم، نیازها را می گفت و بررسی می کردیم که شما در ارتش چی دارید از این امکانات که کمک کنید؟ یادم است که بحث روی بلدوزرهای روسی و سیم بکسلی بود که می گفتند که به درد نمی خورد یادم هست چند تا کاترپیلاری آورده بودند توی بروجرد برای آموزش، بحث آن بود که حداقل یکی دوتایش را بفرستیم برای کمک. امکانات و تجهیزاتشان به روز نبود و اصلاً شروع کار مهندسی، غیر از بحث پل و بحث تخریب- منظور کلا بحث مین و مین گذاری و انفجارات- اینها همه اش با ارتش بود. کل کار مهندسی روی زمین، کار خاکی تنها و تنها جهاد بود. یواش یواش ارتش هم آمد در کنار جهاد قرار گرفت به مرور و تقویت شد. سپاه اصلاً نداشت و کل خدماتش را از جهاد می گرفت. ما اسناد داریم. تمام پایگاه ها، پاسگاه ها در آبادان، در خرمشهر و در جاهای دیگر، خیلی هایش را سند داریم که یک سنگر آمبولانس می خواستند بزنند یا یک توپی را می خواستند جابجا کنند یا مستقر کنند، درخواست یک لودر از فرمانده ی آنجا از جهاد منطقه می کردند. به یقین تنها ارگان و نهادی که حضور داشت و امکانات، جهاد بود و توقع ایجاد کرد. همه هم از جهاد این توقع را داشتند چون تنها کسی بود که به آن دسترسی بود. حتی آن کانالی که شهید چمران در اهواز شروع کردند – سرداری و اینها- اینها بچه های سپاه نبودند. اینها در سازمان آب خدمت می کردند و به عنوان یک آدم مطلع از سازمان آب آمده بودند و در این جریان کمک می کردند. و بچه های جهاد، همین آقای لاله زار و بچه های دیگر ما در این بحث در کارهای اجرایی بودند. یک چیز جالب تر این که جهاد تنها ارگانی بود که هر وزارتخانه و سازمان دولتی، ماشین آلات و امکانات مهندسی اش را که کنار گذاشته بود و استفاده نمی کرد و می گفتند که ایراد دارد یا بکار نمی گرفت، در اختیار جهاد می گذاشتند، جهاد آنها را می آورد و راه اندازی می کرد و بکار می گرفت. یکی از وظایفی که شاید خیلی غیرملموس، جهاد انجام داد، بخش عمده ای از ماشین آلات این ادارات و سازمان ها در بخش مهندسی و ترابری و …. راه اندازی کرد. هم مجموعه ی جنگ از آنها استفاده کرد و هم به خودشان برگرداند. بلاشک جهاد از ابتدا عملاً یکی از کارهای اصلی را که به دوش گرفت و همه از آن انتظار داشتند، کار مهندسی بود که در بعضی از مقاطع صورت جلسه هایی داشتیم. مثلاً فتح المبین عملا صورتجلسه شد که این مسئولیت با جهاد باشد .

قرارگاه ها، تیپ ها، گردان های مهندسی و مراکز تحقیقاتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در ادامه توصیف گردیده است :

§       قرارگاه مرکزی

این قرارگاه مسئولیت هماهنگی کلیه قرارگاه ها، تیپ ها و گردان های مهندسی را در سراسر مناطق عملیاتی برعهده داشت.

§       قرارگاه کربلا (ستاد کربلای سابق)

این قرارگاه که در منطقه ی جنوب استقرار داشت، به سازماندهی و برنامه ریزی درخصوص نحوه ی فعالیت گردان های مهندسی جهاد( در حوزه مأموریت خویش) می پرداخت. باتوجه به اهمیت و حساسیت محور جنوب در روند جنگ تحمیلی، این قرارگاه از فعالترین قرارگاه های ستاد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی به شمار می رفت و پروژه های بزرگ و اساسی جهاد در جنگ، تحت مدیریت این قرارگاه به اجرا در می آمد. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۹۴)

§      قرارگاه نجف(ستاد نجف سابق)

این قرارگاه در قسمت غرب و جبهه های میانی جنگ مستقر بود و در عملیات های بزرگ رزمندگان اسلام که در جبهه های غرب انجام می شد، نقشی اساسی برعهده داشت. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۹۴)

§      قرارگاه حمزه(ستاد حمزه سابق)

این قرارگاه جهت پشتیبانی قوای اسلام در عملیات های رزمندگان دلیر، در کوه های سر به فلک کشیده ی شمال غرب و همچنین در مصاف با ضد انقلاب داخلی تأسیس شد و به گفته ی مسئولین نظامی، نقشی بسیار حساس در پیروزی نیروهای اسلامی بر قوای دشمن داشته است. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۹۴)

قرارگاه نوح (ستاد نوح نبی(ع) سابق)

این قرارگاه به دنبال آتش افروزی های دشمن بعثی که سعی داشت دامنه ی جنگ را همواره به خلیج فارس بکشاند، تأسیس و راه اندازی شد و نهایت تلاش و سعی خود را در جهت تجهیز پدافند عامل و غیرعامل جزایر خلیج فارس مبذول داشت. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ص۹۴-۹۵)

§      قرارگاه رمضان

این قرارگاه در راستای سیاست عملیات برون مرزی رزمندگان اسلام تشکیل و راه اندازی شد و محور عمده ی فعالیت های این قرارگاه، در جبهه های شمالی و میانی بود. قرارگاه مذکور علاوه بر فعالیت های مهندسی به منظور برقراری ارتباط بیشتر با مردم عراق، فعالیت های دیگری در بخش کشاورزی و عمرانی نیز انجام داده است. (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۹۵)

§      تیپ ها و گردان های مهندسی جنگ جهاد سازندگی

تیپ ها و گردان های پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی استانها و شهرستانها  در هشت سال دفاع مقدس عبارت بودند از:

1. تیپ مهندسی اصفهان ]گردان مهندسی۷۳ حر اصفهان،گردان مهندسی۶۳ حمزه اصفهان(۲گردان)، گردان مهندسی ۳۱ یونس اصفهان[
2. تیپ مهندسی خراسان ]گردان مهندسی ۲۹ جواد الائمه(ع) خراسان، گردان مهندسی ۷ موسی بن جعفر(ع) خراسان(۲گردان) ، گردان مهندسی ۱۱ امام رضا(ع) خراسان[
3. تیپ مهندسی کرمان ]گردان مهندسی ۶۲ خیبر کرمان (۲گردان)، گردان مهندسی آبی خاکی کرمان (۲گردان)
4. تیپ مهندسی خوزستان ]گردان مهندسی حضرت زینب(س) خوزستان ، گردان مهندسی  ۱۶ مالک اشتر خوزستان [
5. تیپ مهندسی فارس ]گردان مهندسی ۶ امام صادق(ع) فارس(۲گردان)؛ پمپاژ فارس؛ پل(عبور) فارس [
6. تیپ مهندسی سمنان ]گردان مهندسی ۵  ولیعصر(عج) سمنان (۲گردان)، گردان مهندسی ۲۷ رسول اکرم(ص) دامغان ،گردان مهندسی ۴۰ امام حسین(ع) شاهرود (۲گردان)  [
7. تیپ مهندسی آذربایجان شرقی] گردان مهندسی ۵۷ فجر آذربایجان شرقی (۲گردان) [
8. گردان مهندسی ۱۲ حضرت مهدی(عج) بوشهر
9. گردان مهندسی ۵۸سلمان فارسی کاشان
10. گردان مهندسی ۲۱امام علی(ع) نجف آباد(۲گردان)
11. گردان مهندسی ۲۸ امام حسن مجتبی (ع) کرمانشاه (۲گردان)
12. گردان مهندسی ۱۴ فاطمه زهرا(س) کهگیلویه و بویراحمد(۲گردان)
13. گردان مهندسی ۱۰ الهادی مازندران
14. گردان مهندسی ۲۴ صاحب الزمان(عج) گیلان
15. گردان مهندسی ۲۳ قدر یزد(۲گردان)
16. گردان مهندسی ۴ قمر بنی هاشم(ع) چهارمحال و بختیاری
17. گردان مهندسی ۲۵ امام سجاد(ع) گرگان
18. گردان مهندسی ۱۸ الغدیر همدان (۲گردان)
19. گردان مهندسی ۳۴ حضرت ابوالفضل(ع) لرستان
20. گردان مهندسی ۱۹ حضرت معصومه(س) قم
21. گردان مهندسی ۱۷ نبی اکرم(ص) ایلام
22. گردان مهندسی ۳ سیدالشهدا(ع) تهران
23. گردان مهندسی ۴۳ ابوذر مرکزی
24. گردان مهندسی ۲۲ ذوالفقار زنجان
25. گردان مهندسی مسلم بن عقیل آذربایجان غربی (کاوشی, ۱۳۸۵, ص. ۹۵).

§      مراکز تحقیقاتی:

این مراکز در عرصه نوآوری، ابتکار، طراحی و ساخت ادوات مهندسی و رزمی فعالیت می کردند. ساخت انواع پل های ابتکاری مانند پل شناور خضر نبی(ع)، طراحی پل خیبر، اولین موشک های دوربرد زمین به زمین با نام موشک مجتمع، ساخت خودروهای ش.م.ر  و صدها طرح دیگر از اقدامات این مراکز تحقیقاتی بود. این مراکز عبارت بودند از:

• مرکز تحقیقات مهندسی  شریف در تهران
• مرکز تحقیقاتی مهندسی اصفهان
• مرکز تحقیقاتی مهندسی فارس(شیراز)
• مرکز تحقیقاتی مهندسی خراسان
• مرکز تحقیقاتی مهندسی آذربایجان شرقی (تبریز)

لازم به ذکر است در قرارگاه ها نیز واحدی به نام تحقیقات مهندسی وجود داشته است

§      سرنوشت جهاد سازندگی

به اسم  رفع این نابسامانی‌ها و نارسایی‌ها، براساس قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دولت مکلف شد در جهت اصلاح نظام اداری، کاهش تصدی‌های غیرضروری، ارتقای بهره‌وری و کارایی نیروی انسانی و مدیریت دستگاه‌های اجرایی، حذف موازی کارهای و تجمیع امور کشاورزی، دام، توسعه و عمران روستایی تدابیر لازم را اتخاذ کند.

در این راستا، لایحه ادغام وزارتخانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی و تشکیل وزارت جهادکشاورزی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و پس تصویب هیات وزیران در تاریخ بیست و ششم مردادماه سال ۱۳۷۹ با قید یک فوریت به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. این لایحه پس از ماه‌ها بحث و بررسی کارشناسی، سرانجام در تاریخ ۶ دی ماه سال ۱۳۷۹ به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید .

آسیب‌های این ادغام را می‌توان موارد زیر عنوان نمود: اول. کم رنگ شدن بحث توسعه‌ی روستایی و از بین رفتن انسجام، یک‌پارچگی و دیدگاه سیستمی در حوزه‌ی توسعه‌ی روستایی؛دوم. کاهش نقش جهاد سازندگی به عنوان نهاد برنامه‌ریز در مواقع بروز بحران و مدیریت بحران (در مواقع زلزله، خشک‌سالی و … در روستاها) (تجربه‌ی زلزله بم و نوع مدیریت بحران در مناطق روستایی و مسایل و مشکلات مربوط، نمونه‌ی‌بارز این امر بود.)؛ سوم. ورود جهاد سازندگی به نظام بروکراسی به معنای کاغذ بازی و … ؛ چهارم. تخصصی کردن وزارتخانه در یک بعد (کشاورزی)‌و به فراموشی سپردن ابعاد دیگر توسعه از جمله توسعه‌ی روستایی؛ پنجم. ورود جهاد سازندگی به کشمکش‌های جدید که هنوز هم در وزارتخانه بخش عمده‌ای از انرژی نیروها را می‌گیرد؛ ششم. کاهش عوامل و عناصر تأثیرگذار مثبت فرهنگ و مدیریت جهادی، مدیریتی که کارآمدی آن در طول زمان ثابت شده بود.

کانون سنگرسازان بی سنگر ، کانونی مردم نهاد متشکل از پیش کسوتان جهاد ، عاشقانه راه شهدای جهاد سازندگی را زنده نگه داشته اند . براساس متنی که در سامانه این کانون درج شده ، کانون سنگرسازان بی سنگر ، کانونی مردم نهاد متشکل از پیش کسوتان جهاد ، عاشقانه راه شهدای جهاد سازندگی را زنده نگه داشته اند . تشکل (سازمان) مردم‌نهاد «کانـون سنگرسازان بی‌سنگر»، در سال ۱۳۸۳ با همت هیأت‌امنای آن که متشکل از «۳۴۷» نفر از فرماندهان و باسابقه‌ترین نیروهای عملیاتی و ستادی «۶» قرارگاه (لشگر)، «۱۴» تیپ و «۶۹» گردان مهندسی رزمی و پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس ـ از سراسر کشور ـ بودند، تأسیس گردید و باعث شد این نیروها مجدداً گرد هم آیند.

با این اوصاف، «کانـون سنگرسازان بی‌سنگر» مؤسسه‌ای فرهنگی ـ صنفی در راستای اهداف انقلاب اسلامی است که به منظور حفظ انسجام نیروهای پ.م.ج.ج، تلاش در جهت ادامة راه شهدای جهاد، حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، گرامیداشت یاد و خاطرة شهدای جهادگر و ایثارگران سازمان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد (پ.م.ج.ج) در هشت سال دفاع مقدس، حمایت از ایثارگران جهاد و خانواده‌های ایشان و ترویج فعالیت‌های فرهنگی، علمی و تخصصی این عزیزان، تأسیس شده و فعالیت می‌نماید.

§      سخن پایانی

پس از ادغام ، متاسفانه این ساختارهای پیشتیبانی از دفاع ضعیف شد و بسیاری از اثار نیز از بین رفت. و یک نهاد انقلابی در یک سازمان دولتی هضم شد ، درحالیکه می توانست باقی بماند ویا لااقل بخش مهندسی آن به وزارت دفاع منتقل شود.و نسبت به ثبت وقایع  این اقدامات ارزشمند اقدام کرده و از تجربیات آن برای شرایط تهدیدات احتمالی اتی بهره گیری شود . در این شرایط که تهدیدات دشمنان و فشار تحریم و تهدید وجود دارد ، ضرورت دارد تا متناسب با شرایط فعالی واینده کشور تمهیدات لازم پیش بینی شود .

§      منابع و مأخذ

• کتب

برهانیان, ع., & نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.

پوری رحیم, ع., & صادقی, ی. (بی تا). ایران.

توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس.

جلالی فراهانی, غ., & شمسایی زفرقندی, ف. (بی تا). مدیریت مهندسی دفاعی. ایران.

(۱۳۷۵). سرنوشت. تهران: وزارت جهاد سازندگی.

سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.

کاوشی, ح. (۱۳۸۵). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.

معین وزیری،نصرت الله (۱۳۸۷) ارتش در عملیات فتح المبین

• جزوات

جزوه شماره ۱۳، مجموعه جزوات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس،عملیات مهندسی ارتش

• مقالات

مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس؛ مقالات مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶

مقاله شماره ۸، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسي توصيفي تحليلي انواع خاكريزهاي دفاعي، نجفی

• سایت

انصاری. (۱۳۸۶). کربلای ۴. بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۰۰

http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4

ایران ویکی. (۱۳۹۳). فضای معماری. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۱:۰۰

http://iranwiki.net/detail/1717330/article/4

آموزش نظامی،۱۳۹۰ تاریخ مراجعه ۲۴/۰۱/۱۳۹۴ ۱۲:۰۰

http://www.amoozeshnezami.blogfa.com/post/922/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (۱۳۸۹, ۳ ۱۵). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۴:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164

دانشنامه. (۱۳۹۴, ۴ ۱۵). بازیابی از دانشنامه رشد:

تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۱۵

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+10&SSOReturnPage=Check&Rand=0

دانشنامه رشد. (۱۳۹۳). عملیات والفجر مقدماتی. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۲۵

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%A.

دانشنامه رشد، ۱۳۸۳، عملیات والفجر ۸، تاریخ مراجعه ۱۹/۰۱/۱۳۹۴ ساعت ۱۷:۰۰

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+8&SSOReturnPage=Check&Rand=0

روز نوشته های یک مهندس  تاریخ مراجعه ۱۸/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۱۵

http://gpengineer.blogfa.com/post-4.aspx

فرا رو. (۱۳۸۸). پشت-صحنه-بزرگترین-ناکامی-ایران-در-جنگ. بازیابی از تاریخ مراجعه ۱۸/۰۱/۱۳۹۴ ۲۰:۱۵

http://fararu.com/fa/news/23892/%D9%BE%D8%B4%D8%AA-%D8%B5%D8%AD%D9%86%D9%87-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/07/07/153418/

https://sangarsazan.ir/