مجتهد یا فقیه به فردی گفته می‌شود که در علم فقه توانایی استنباط احکام شرعی فرعی را از منابع معتبر فقهی اسلام ( قرآن، سنت، عقل و اجماع) داشته باشد

مرجع تقلید مجتهدی است که گروهی از شیعیان در مسائل فقهی بر اساس فتاوای او عمل می‌کنند .

مجتهدی می‌تواند مرجع تقلید باشد که شرایط تقلید را داشته باشد. رسیدن به این جایگاه وابسته به داشتن شرایطی است که مهم‌ترین آن‌ها برتری علمی نسبت به دیگر مجتهدان می باشد ؛ وبه عبارتی جامع‌الشرایط بودن ، بهره‌مند بودن از شایستگی رفتاری (عدالت)، مرد بودن، بلوغ و عقل است . و عمدتا برحسب تکلیف شرعی و مقتضی با شرایط ، بار مسولیت مرجعیت را بردوش می گیرند .

الف ) نپذیرفتن مرجعیت دینی توسط آیت الله سید محمد فشارکی

آیت الله العظمی سید محمد طباطبائی فشارکی؛ متولد ۱۲۵۳ و متوفی  ۱۳۱۶ قمری از فقیهان شیعه در قرن چهارده قمری بوده ، از مجتهدان و مدرسان فقه و اصول در حوزه علمیه نجف و سامراء در قرن چهاردم هجری است . [۱] او را استاد کبیر،  علامه [۲] و نابغه زمان  [۳]خوانده‌اند. پس از رحلت میرزا محمدحسن شیرازی، علمای حوزه از وی خواستند مرجعیت تقلید شیعه را بر عهده بگیرد اما او امتناع کرد و به تدریس پرداخت. وی از نزدیکان و شاگردان میرزا محمدحسن شیرازی بود و گفته‌شده نقش مهمی در صدور فتوای تنباکو از سوی میرزا داشته است. ایت الله فشارکی که معتقد بود تحریم تنباکو اهمیت زیادی در حفظ عزت مسلمانان دارد، نقش مهمی در ترغیب میرزا در صدور فتوای تحریم تنباکو ایفا کرد. [۴]

امتناع سید محمد فشارکی از پذیرش مرجعیت : پس از فوت آیت الله میرزا محمدحسن شیرازی ؛ بزرگان حوزه علمیه از آیت الله سید محمد فشارکی خواستند تا مرجعیت دینی شیعیان را برعهده بگیرد. اما او چون معتقد بود ریاست دینی غیر از علم به فقه و اصول توانایی و دانش سیاسی را نیز می‌طلبد، [۵] نپذیرفت و پیشنهاد داد این امر مهم را به میرزا محمدتقی شیرازی بسپارند. [۶]  آیشان بارها به شاگردانش می‌گفت: دوست ندارم که وقتی باد به بیرق کسی می‌خورد، من هم خودم را جلو بیاندازم و بگویم: انا رجل و در عرصه عمل هم به این موضوع توجه داشت یعنی بعد از فوت استادش مرحوم آیت الله حاج میرزا حسن شیرازی ـ که ریاست امور مسلمین به عهده ایشان بود و سید فشارکی هم از خواص شاگردانش بود ـ بسیاری از علما و فقها بر این واقعیت اصرار داشتند که سید فشارکی، مجتهد اعلم است و چندین بار تا در منزل ایشان برای طلب تصدی مرجعیت مسلمین به ایشان رجوع کردند اما سید فشارکی قبول نکرده و گفته بود: «والله خود را از معاصرین اعلم می‌دانم ولی مرجعیت را قبول نمی‌کنم.» عذرش این بود که از عهده‌ام ساخته نیست و نمی‌توانم فتوا دهم؛ با این که اعلمیت به معنای قوه استنباط است اما از پذیرش این مقام اجتناب می کند.

توصیه به قرائت زیارت عاشورا در همه‌گیری وبا : شیخ عبدالکریم حائری نقل کرده‌است زمانی در شهر سامرا بیماری وبا شیوع پیدا کرد. آیت الله سید محمد فشارکی به علما و مردم توصیه کرد تا ده روز زیارت عاشورا بخوانند و ثواب آن را به مادر امام زمان اهدا کنند و او را واسطه قرار دهند تا خداوند این بیماری را از شیعیان دور کند. با عمل کردن مردم به این توصیه دیگر کسی از شیعیان در اثر ابتلا به وبا از دنیا نرفت. وقتی اهل سنت شهر این واقعه را دیدند آنان نیز به خواندن زیارت روی آوردند تا از آن بیماری مصون گردند. [۷]

ب ) کناره گیری آیت الله سید کاظم حائری از مرجعیت

آیت الله سید کاظم حسینی حائری (متولد ۱۳۱۷ در کربلا)، از مراجع شیعه بوده که  سابقه‌ طولانی در فعالیت‌های سیاسی خانواده صدر دارد که پس از انقلاب اسلامی از نجف به ایران مهاجرت کردند .

ایشان در تاریخ هفتم شهریور ۱۴۰۱ با صدور پیامی ضمن کناره گیری از مرجعیت به مقلدین و مومنین سفارش نمود که از امام خامنه ای تبعیت کنند . این استعفاء گرچه به ظاهر بدليل كهولت سن است ، اما در واقع موقعیت شناسی و درک شرایط و بر مبنای مصلحت جامعه عراق بوده است .

رفتارهای سیاسی مقتدی صدر که خود و یارانش مقلد ایت الله حائری بودند ؛ خلاف مصالح شیعیان و در صحنه بازیگران امریکایی و صهیونیستی بوده است و این اقدامات برای آیت الله حائری بسیار سخت شده بود و تلاش وی برای اصلاح جریان صدر بی ثمر مانده بود ، فلذا بهترین تصمیم را گرفتند .

با استعفاء وشهادت به شايستگی اعلمیت و اصلاحیت در امام خامنه ای صف مومنین را از منافقین وخوارج جدا خواهد کرد . و گرچه عراق مقداری در آتش فتنه گرفتار شد ولی به برکت در آستانه اربعین حسینی قرار داشتن ؛ کاهش یافته و میرود تا اینده عراق را در برابر فتنه بیگانگان بیمه نماید .

سخن پایانی

منصب مرجعیت یک مسولیت شرعی اجتماعی بوده و علمای اسلام نقش بی بدلی در حراست از دین اسلام و استنباط احکام اسلامی براساس نیازهای زمانه و تامین نیازهای جامعه مسلمین و رفع شبهات داشته و دارند .

علما برحسب تکلیف پای در این میدان گذاشته و گذشتن از این اعتبار اجتماعی نیز یک خودسازی بسیار زیادی می خواهد و به همین سبب نیز از آن امتناع و یا ترک کرده اند ؛ که دربالا دو مصداق آن ذکر شده است .

مفتوح بودن باب اجتهاد یکی از افتخارات شیعه می باشد ؛ لکن در شرایط امروزی که وحدت مرجعیت در برابر فتنه های دشمنان ضرورت دارد ؛ نبایستی خدشه دار کند .

مرجع سازی یک زنگ خطری برای حوزه  های علمیه می باشد ؛ که میتواند بعضا برخی افراد ساخته نشده ؛ وارد آن شده و مجرای پیاده سازی طرحهای دشمنان اسلام و دراس آنان امریکا و انگلیس که بدعت گذار اسلام امریکایی و شیعه انگلیسی می باشند؛ واقع گردند . متن حکیمانه آیت آلله حائری مانع مرجع سازیهای نا شایست آینده گردید .

[۱]  صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۸۲.

[۲]  مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۴۲.

[۳]  قمی، الکنی و الألقاب، ۱۴۲۹ق، ص۶۸۹.

[۴]  جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه، گلشن ابرار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۳۱۲.

[۵]  صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۸۲.

[۶]  حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۹، ص۴۷.

[۷]  شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۳۳۰.