دایرةالمعارف( فرهنگ نامه یا دانش نامه ) : کتاب یا مجموعه ای از کتاب ها که در آن مباحث علمی، ادبی، هنری، اجتماعی و مانند آن ها را به ترتیب حروف الفبایی گردآوری کرده و دربارۀ هریک از آن ها توضیحاتی آمده است، ( فرهنگ عمید )

دائره المعارف های عمومی و تخصصی در فرهنگ هر جامعه ای بیانگر میزان تحقیقات انجام شده و به تبع آن نشانگر دانشها و تجربه های به دست آمده در آن جامعه و یا آن حوزه است .

پس از انقلاب اسلامي حركتهای وسیع و شايسته‌اي براي دانشنامه‌نويسي آغاز شده كه به غنای تمدن ايراني و اسلامي می افزاید . تاکنون دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، دانشنامه جهان اسلام، دانشنامه زبان فارسي، دايره‌المعارف تشيع ؛ دائره المعارف قرآنی ، دایره المعارف علوم نوجوانان و جوانان و… منتشر شده و یا در حال تأليف، تدوين و انتشار است . يكي از اين دايره‌المعارف‌ها نيز با موضوع دفاع مقدس به عنوان عظيم‌ترين و حماسي‌ترين پديده تاريخي ملت ايران در قرون اخیر بوده و از سال ۱۳۷۸ در حال تدوين است.

ضرورت دایره المعارف دفاع مقدس : جنگ تحمیلی هشت ساله و دفاع مقدس بی نظیر ، بعد از وقوع انقلاب اسلامی از بزرگترین حوادث تاریخ معاصر ایران است که دارای ابعاد گسترده در حوزه های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی، هنری، روان شناختی، مدیریتی و… است .و تدوین دایره المعارف دفاع مقدس گامی در جهت تثبیت و ماندگار شدن حقایق جنگ و مقدمه ای برای انجام پژوهش های گسترده تر آتی است. دایره المعارف دفاع مقدس، هم از نظر موضوعی و هم از نظر تاریخی واجد اهمیت است.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس :  به موجب بند « الف» ماده ۳ وظایف کلی بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس و به منظور انجام امور پژوهشی در زمینه حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس و انتقال آن به نسل‌های آینده طبق مفاد این اساسنامه تشکیل گردیده است و براساس ماده ۱ ؛ هدف آن تولید علم و نظریه‌سازی در ابعاد علوم و معارف دفاع مقدس و انجام فعالیتهای پژوهشی در راستای صیانت از میراث گران‌بهای حماسه عظیم مقاومت ملت ایران جهت درک همه ابعاد جنگ و دفاع مقدس برای مخاطبین خاص و عام و انتقال معارف دفاع مقدس به نسل جدید از طریق انتشار آنها و برنامه‌های آموزشی.بوده و وبراساس ماده۲ آن دارای ماموریت های زیر می باشد ( براساس مصوبه ۱۳۸۹/۰۲/۱۵ مجلس شورای اسلامی ) :

۱ـ دستیابی به ماهیت، اهداف و ابعاد علوم و معارف دفاع مقدس، از طریق مطالعه و بازخوانی حوادث، عملیات‌ها، تحولات و اسناد و مدارک توسط پژوهشگاه یا از طریق مبادی ذیربط در دستگاههای موثر در دفاع مقدس.

۲ـ توسعه و انتقال علوم و معارف دفاع مقدس در مراکز آموزشی عمومی، متوسطه و عالی از طریق ایجاد واحدهای درسی یا درج در منابع آموزشی مربوط.

۳ـ جمع‌آوری، ساماندهی، حفاظت، ثبت، نگهداری و بهره‌برداری از اسناد و مدارک مکتوب و غیرمکتوب دفاع مقدس.

۴ـ جلوگیری از نابودی و تحریف تاریخ و میراث گرانبهای دوران دفاع مقدس.

۵ ـ برقراری ارتباط با پیشکسوتان و نخبگان دوران دفاع مقدس، به منظور اطلاع از زوایای آشکار و پنهان دفاع مقدس و بهره‌مندی از توانایی‌های علمی و تجربی آنها.

۶ ـ هماهنگ‌سازی فعالیتهای پژوهشی و آموزشی سازمانها و دستگاههای کشوری و نیروهای مسلح در جهت حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس.

و براساس ماده۳‌ دارای وظایف زیر می باشد :

۱ـ ثبت و تدوین مبانی علمی، فرهنگی و حماسی دفاع مقدس به منظور بهره‌برداری و انتقال آنها به نسل‌های آینده.

۲ـ تهیه، تدوین و انتشار دایره‌المعارف دفاع مقدس، تاریخ جنگ، جغرافیای جنگ و روز شمار جنگ و سایر نشریات علمی مربوط، به منظور احیاء و ثبت حماسه‌ها و روحیه ایثارگری و بهره‌برداری از تجربیات دوران دفاع مقدس و انتقال آن به نسل‌های آینده (با سیر مراحل مجوزهای مربوط).

۳ـ انـجام پژوهش‌های علـمی و کاربردی در خصوص دفاع مقدس بخصوص در زمینه‌های تاثیر فرهنگ دفاع مقدس بر فرهنگ کشور، نقش و حضور مردم و اقوام در دفاع، شیوه‌های فرماندهـی و مدیریت جنگ و دفاع در سطـوح راهبردی، عملیاتی و اجرائی، تاثیر متقابل موازنه‌های قدرت ملی بر یکدیگر در دوران دفاع مقدس، نقش و تاثیر استکبار جهانی و سایر کشورها در آن دوران و سایر موارد مربوط به دفاع مقدس.

۴ـ ایجاد و اداره مرکز اسناد جمع‌آوری، ثبت، حفاظت و نگهداری اسناد و مدارک دفاع مقدس اعم از مکتوب و غیرمکتوب.

۵ ـ فعال‌سازی گروههای علمی و پژوهشی تخصصی مطابق ساختار مصوب و انجام اقدامات لازم در این زمینه.

۶ ـ ایجاد کتابخانه تخصصی دفاع مقدس و جمع‌آوری نسخه‌ای از کلیه کتب و نشریات و محصولات صوتی، تصویری و فرهنگی مربوط به دفاع مقدس در آن.

۷ـ تربیت پژوهشگر و نیروهای متخصص در زمینه علوم و معارف دفاع مقدس بنا به‌ضرورت و مطابق مجوز مراجع رسمی ذیربط.

۸ ـ بهره‌برداری مناسب از توانمندی‌های کلیه سازمانهای تحت پوشش نیروهای مسلح و سازمانهای کشوری درخصوص حفظ دستاوردهای هشت سال دفاع مقدس با هماهنگی معاونت فرهنگی و تبلیغات دفاعی ستاد کل نیروهای مسلح.

۹ـ اعمال مدیریت برای بررسی و انتشار اسناد تاریخی و تحلیلی دفاع مقدس.

۱۰ـ جلب مشارکت و همکاری با مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی داخل کشور به‌منظور رشد و ارتقاء سطح فعالیتها و تهیه و تدوین متون مورد نیاز پژوهشگاه و کاربردی‌ کردن آنها برای دانش‌پژوهان.

۱۱‌ـ پیگیری و کمک به مراکز آموزش عمومی، متوسطه و عالی به منظور برگزاری واحدهای درسی مرتبط با دفاع مقدس از نظر تامین متون و اسناد و ترویج فرهنگ دفاع مقدس در این مراکز با هماهنگی مراجع ذیربط در کشور.

۱۲ـ بهره‌گیری از تجربیات فرماندهان هشت سال دفاع مقدس در تدوین تاریخ جنگ تحمیلی و سایر کتب و متون علمی مربوط به رزمندگان.

۱۳ـ طراحی و راه‌اندازی پایگاه اینترنتی به منظور ایجاد ارتباط علمی با پژوهشگران و اندیشمندان ملی و فراملی، جمع‌آوری اسناد و آثار در حوزه علوم و معارف دفاع مقدس به صورت مجازی.

۱۴ـ تامین اسناد و مدارک و انجام پژوهشهای مورد نیاز موزه دفاع مقدس.

مرکز دایرةالمعارف دفاع مقدس : مرکزی برای تدوین دایرةالمعارف دفاع مقدس بوده ؛که  اساسنامه آن توسط رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح تصویب و ابلاغ شده است .

مرکز دائره المعارف پژوهشگاه دفاع مقدس در دانشگاه دفاع ملی در نظر دارد، دائره المعارف مداخل (واژه‌ های) مورد استفاده در دفاع مقدس را تهیه نماید. این مداخل همراه با سایر مداخل از سایر حوزه های دفاع مقدس به ترتیب حروف الفبا در حال تدوین است. جلد اول به حروف الف و آ اختصاص دارد که همراه با مداخل سایر بخش‌ها نظیر؛ بهداری، عملیات، تخریب، اطلاعات نیروی هوایی، دریایی، زمینی و….. منتشر خواهد شد.

دایره المعارف دفاع مقدس : براساس بیان رئیس پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس سردار سرلشکر پاسدار سید یحیی صفوی ، در سال ۱۴۰۱  یک جلد از دایره المعارف دفاع مقدس منتشر میشود . پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاکنون ۵۸ پژوهش علمی و کاربردی توسط ۱۹ گروه پژوهشی در چهار پژوهشکده امنیت داخلی، جنگ‌های نامنظم، دفاع مقدس، جبهه مقاومت و دایرةالمعارف دفاع مقدس انجام داده است.

جلد اول دایره المعارف از حرف “آ” تا”ار”می باشد. در نگارش آن هفت گروه دخیل هستند: ۱- شهدا و اشخاص. ۲- نظامی. ۳- جغرافیا. ۴- حقوقی-سیاسی. ۵- فرهنگی- هنری. ۶- اجتماعی- اقتصادی. ۷- دولت. شیوه نامه طرح تدوین دایره المعارف مذکور جامع و کامل بوده و نویسندگان مقالات با ذکر عنوان مقاله آمده و در پایان هر مقاله ماخذ آن ذکر شده است.

تعریف دایره المعارف دفاع مقدس : دانشنامه دفاع مقدسی که مستند و شامل تمامی مباحث و اسناد و مدارک دفاع مقدس بوده و بعنوان یک مرجع غنی ؛ مستند جامع و قوی در سطح کشور می باشد . و ماندگارترین و مؤثرترین روش برای تبیین حقایق جنگ است .

شيوه‌نامه تأليف دايره‌المعارف دفاع مقدس از نظر شكلي، از روش‌ها و سبك‌هاي رايج در مراكز علمي و فرهنگستان‌ها و مراكز تأليف دايره‌المعارف‌نويسي تبعيت مي‌كند.

تعریف دایره المعارف دفاع مقدس استانی : بر اساس برنامه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس ، هر استان باید دائره المعارف دفاع مقدس خاص استان خود را گرداوری و تهیه نماید.

تعریف دایره المعارف دفاع مقدس موضوعی : دانشنامه دفاع مقدسی که مستند و شامل تمامی مباحث و اسناد و مدارک دفاع مقدس در موضوع تخصصی مربوطه ( مهندسی ؛ مخابرات ؛ زرهی و….. ) بوده و بعنوان یک مرجع غنی ؛ مستند جامع و قوی در سطح کشور درموضوع مربوطه می باشد . ( نگارنده )

تعریف دایره المعارف مهندسی رزمی دفاع مقدس : دانشنامه دفاع مقدسی که شامل تمامی اسناد و مدارک و مباحث دفاع مقدس در موضوع مهندسی زرمی و تخریب بوده و بعنوان یک مرجع غنی ؛ مستند و جامع در سطح کشور درموضوعات مهندسی رزمی دفاع مقدس می باشد . به موضوعات عملیات مهندسی رزمی در قبل ؛ حین و پس از عملیات و همچنین در مواضع پدافندی و پشتیبانی و تخریب می باشد . وشامل بخشهای استحکامات (سنگر و خاکریز ) ؛ پل و عبور ؛ موانع  ، دژ و کانال ، میدان مین ، سیم خاردار ، آب اندازی و جنگ های آبی ، تخریب و انفجارات ، راه و حمل و نقل ( ترابری ) ، تونل ، بیمارستان صحرایی و طرح های ویژه بوده و همچنین شامل اطلاعات و عملیات و طرح و تحقیقات ، راهبردها و طرحریزی و مدیریت مهندسی رزمی ؛ منابع انسانی و آموزش ، مواد ، مصالح ، ماشین آلات مهندسی و تجهیزات مهندسی بکار گرفته شده در دوران دفاع مقدس می باشد . ( نگارنده )

تدوین دایره المعارف مهندسی رزمی دفاع مقدس : بخشی از دایره المعارف دفاع مقدس درحوزه مهندسی رزمی ؛ تحت سرپرستی مهندس محمد رضا عطارزاده ، با همکاری کارگروهی متشکل از پیش کسوتان مهندسی دوران دفاع مقدس و با بکار گیری نخبگان ، دایره المعارف مهندسی رزمی دفاع مقدس با حمایت و پشتیبانی مرکز دائره المعارف پژوهشگاه دفاع مقدس در دانشگاه دفاع ملی در حال تدوین می باشد .

سخن پایانی : گرچه کارهایی درخصوص مستند سازی مهندسی دفاع مقدس انجام شده و این حرکت نیز بعد از سه ونیم دهه بعد جنگ شروع شده و بعلت از دست رفتن برخی و یا کاهش حافظه ها وآثار ؛ خیلی دیر هست ؛ معهذا بسیار قابل تقدیر بوده و ان شالله با حمایتهای لازم و شتاب مناسبی ، بدون وقفه تا حصول نتیجه نهایی تداوم یابد .