مهندسی نقش محوری درشکل گیری خط دفاعی ، پشتیبانی در عملیات و حین و بعد از عملیاتهای رزمندگان و نیز مناطق پدافندی و نقاط استقراری یگانها داشته و تاثیر زیادی در سهولت امر دفاع و نیز ارتقا امنیت جانی و خسارات مادی دارا بوده است . عمده این فعالیتها توسط واحدهای مهندسی زیر صورت گرفته است :

• مهندسی رزمی سپاه پاسداران

همزمان با تشکیل سپاه پاسداران و شرکت در جنگ، اولین هسته های مهندسی رزمی آن شکل گرفتند. در اوایل جنگ که نیروهای مهندسی ارتش هنوز وارد عمل نشده بودند رزمندگان و نیروهای مردمی با ابتدایی ترین تجهیزات اولین اقدامات مهندسی رزمی را به انجام رسانیدند.سپس به مرور قسمتی در سپاه پاسداران نیز به مهندسی رزمی اختصاص یافت و این نهاد مستقل تشکیل گردید.

رزمندگان در جای جای خطوط درگیری با کمترین امکانات اقدام به حفر کانال، احداث سنگر و … نمودندکه منشاء ورود سپاه در عرصه مهندسی رزمی گردید.

در یک تقسیم بندی می توان سیر تکاملی مهندسی رزمی سپاه را به سه دوره تقسیم نمود:

الف- از ابتدای جنگ تا عملیات بیت المقدس

ب- از عملیات بیت المقدس تا عملیات بدر

ج- از عملیات بدر تا پایان جنگ

یگان های های مهندسی رزمی دیگرسپاه در دوران دفاع مقدس شامل پایگاه های مهندسی معقولی(اهواز- کیلومتر ۵ جاده اندیمشک)، امام حسن مجتبی(ع)(جنب پاسگاه تُبُر) ، لشکرهای مهندسی و تیپ های مهندسی و قرارگاه های مهندسی منطقه ای و تاکتیکی

مهندسی رزمی سپاه پاسداران دارای یک سیر تکاملی در طول دوران جنگ بوده است و در هر مرحله از جنگ در شکل و قالب تکامل یافته تر ظاهر می شد تا بتواند فعالیت های مهندسی رزمی را در جنگ انجام دهد.

·        مهندسی رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران

با شروع جنگ تحمیلی مهندسی رزمی ارتش ، همزمان با تشکیل لشکر‌ها و تیپ‌های مستقل به ترتیب گردانها و گروهانهای مهندسی رزمی با ساختاری تقریباً به شکل امروزی شکل گرفته و رفته رفته با واگذاری تجهیزات و بسط سازمان تغییر ساختار یافته‌اند. و به خدمات مهندسی مشغول شدند .

·        پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی

جهاد سازندگی همگام با پیشرفت در مراحل مختلف جنگ، به تقویت، سازماندهی و تشکیل قرارگاه ها و گردان های مهندسی خود اقدام کرد. قرارگاه مرکزی ؛قرارگاه کربلا (ستاد کربلای سابق)  ،قرارگاه نجف(ستاد نجف سابق) ،قرارگاه حمزه(ستاد حمزه سابق) ، قرارگاه نوح (ستاد نوح نبی(ع) سابق) ، قرارگاه رمضان ،  چندین تیپ و گردان مهندسی جنگ جهاد سازندگی و چندین مرکز تحقیقاتی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد

·        سایر واحدهای مهندسی فعال در جنگ تحمیلی

·        برخی دیگر از واحدهای مهندسی و یاری رسان به امر مهندسی در جنگ چنین بوده اند :

·         قرارگاه مهندسی- رزمی صراط المستقیم

مدتی پس از جنگ، با توجه به لزوم شرکت گسترده تر دولت در جنگ، هیأت دولت به منظور پشتیبانی فعال تر از جنگ، طبق مصوبه‌ای، وزارت سپاه را مأمور تأسیس قرارگاهی بنام صراط الستقیم کرد^[۳] تا از توان وزارتخانه‌ها درامر جنگ به نحو مطلوب تری استفاده کند. مسئولیت این قرارگاه با حکم وزیر وقت سپاه (سردار سرتیپ پاسدار حاج محسن رفیق دوست)، به شهید صفوی محول گردید. قرارگاه صراط الستقیم تمام پروژه‌های مهندسی وزارتخانه‌های مختلف را زیر پوشش خود قرار داد و علاوه بر پشتیبانی آنها نسبت به حسن اجرای پروژه‌های فوق نیز نظارت فنی می‌کرد. (جلالی فراهانی & شمسایی زفرقندی, بی تا, ص. ۱۵۳)

سردار مهدی مبلغ درباره شهید صفوی و تشکیل قرارگاه صراط المستقیم می‌گوید:

در زمان تشکیل وزارت دفاع، با توجه به تجربه مهندسی ایشان، و با اصرار برادرمان حاج محسن رفیق دوست وزیر وقت سپاه، آقا محسن(شهید صفوی) مسولیت دفتر مهندسی وزارت را در استان اصفهان قبول کرد. مدتی نگذشت که از طریق همین دفتر، قرارگاه صراط المستقیم را تشکیل داد. این قرارگاه هماهنگ کننده تمام وزارت خانه‌ها بود و در حقیقت هماهنگ کننده کسانی که از وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف اجرایی، می‌خواستند در جنگ شرکت کنند. در حقیقت ایشان قرارگاه مهندسی صراط را در جبهه جنوب، بنیان گذاری کرد. سخت ترین پروژه‌های مهندسی رزمی را با فداکاری، تدبیر، شجاعت، پشتکار، ایثار و صمیمیت به انجام رساند. هر چند قرارگاه صراط با حداقل امکانات آغاز به فعالیت کرد، اما با توانایی و مدیریت شهید صفوی در مدت کوتاهی توانست جایگاه ویژه‌ای در مهندسی رزمی جنگ از آن خود کند. شهید صفوی درباره آغاز فعالیت قرارگاه صراط المستقیم می‌گویند:

تشکیلات مان از یک کانکس ۲ اتاقه شروع شد و به اینجایی که هم اکنون شما ملاحظه می‌فرمایید رسیده،…. الان الحمدالله رب‌العالمین این تشکیلاتی که با یک بنیه بسیار ضعیف و فقط با توکل به خدا و پشتیبانی شما عزیزان، آغاز به فعالیت نمود در جبهه، هم اکنون فقط ۲۰۰۰۰ نفر آمار غذایی ما در جنوب است، الان یک مقدار ۲۲۰۰۰ تا ۲۳۰۰۰ نفر است، یک مقدارش واحدهای مختلف هستند، منتهی مابقی این‌ها مستقیم و غیر مستقیم زیر پوشش صراط هستند

پس از تأسیس قرارگاه خاتم الانبیاء(ص)، قرارگاه صراط زیر نظر این قرارگاه انجام وظیفه می نمود.

·        قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص)

قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص) در سال ۱۳۶۳ تشکیل شد و پس از آن، ارتش، سپاه، جهاد، وزارت دفاع و سایر وزارتخانه ها، همچون نیرو، راه، کشاورزی، مسکن، مخابرات، نفت، صنایع و معادن و مراکز جهاد دانشگاهی در دانشگاه ها به صورت متمرکز  فعالیت های مهندسی را زیر نظر قرارگاه مهندسی انجام می دادند. یگان های مهندسی سپاه براثر نیاز عملیاتی و نیاز منطقه یگان های خود را مانند یگان پل، یگان راه و یگان استحکامات گسترش می دادند. این گسترش باتوجه به شرایط مکانی و زمانی متغیر بود و یگان های مهندسی سپاه تبدیل به لشکرهای مهندسی سپاه شد و علاوه بر همکاری با قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص)، همچنان به وظایف خود در عملیات نیز ادامه می دادند. جهاد نیز با قرارگاه های مختلف مانند کربلا، نجف، حمزه و نوح در اختیار قرارگاه بودند. سازمان های تخریب، چه در لشکرهای مهندسی سپاه و چه در قرارگاههای عملیاتی کربلا و نجف و نوح مستقلاً، کار بازکردن معابر را برعهده داشتند. (سرداری کرمانی, بی تا, ص. ص۸۵-۸۶)

فرماندهان دوران دفاع مقدس در خصوص تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) چنین می گویند:

“تقریباً از شروع عملیات جاده ی سیدالشهدا ما رسیدیم به اینکه یک یگان مهندسی برای آماده کردن مناطق عملیات نیاز هست. که پایه ی قرارگاه مهندسی خاتم الانبیا(ص) گذاشته شد و دیگر جهاد و نیروهای ارتش – ارتش که کمتر توانست در این کار مشارکت داشته باشد- ولی نیروهایی که از وزارت راه و ترابری و دولت می آمدند و کمک می کردند، این ها تقریباً متمرکز شدند در قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص) – قرارگاه صراط مال وزارت سپاه بود در آن موقع- قرارگاه صراط هم آمد که شهید محسن صفوی مسئول آن بود و فرمانده اش بود، آن هم آمد توی قالب قرارگاه خاتم  الانبیا. یعنی کل نیروهای دولت و نیروهای غیر لشکری متمرکز شدند در قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص) که طرح های آماده سازی مناطق عملیات را ش.روع کردند.” (امیر عمید ،مصاحبه شماره ۱۸)

قبل از اینکه قرارگاه مهندسی خاتم تشکیل شود، معمولاً هماهنگی در درون قرارگاه مشترک سپاه و ارتش انجام می شد. مثلاً قبل از اینکه عملیات فتح المبین یا بیت المقدس می خواست شروع شود در داخل قرارگاه، من و مهندسی سپاه و مهندسی جهاد نشست های مشترکی داشتیم و تصمیم می گرفتیم که چکار کنیم. نحوه ی پشتیبانی چگونه باشد، جهاد چه کار کند ارتش و سپاه وظیفه اش چیست و … در هر قرارگاه هم فرماندهی گردان مهندسی به عنوان بالاترین مقام بود و چون قرارگاه های ما معمولاً مشترک بود بنابراین یک مشاور از سپاه و یک عنصر جهادی هم داشتند که مأمور می شدند به سپاه و این سه عنصر در مقیاس کوچکتری می نشستند با هم تصمیم می گرفتند. بعد از اینکه قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص) تشکیل شد مقداری کارهای هماهنگی قوام بیشتری به خود گرفت و از یک کانال مشترک این کار انجام می گرفت.

·        ستاد جنگ‌های نامنظم

ستاد جنگ های نامنظم، نام ستادی بود که در در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی در ایران برای فرماندهی جنگ‌های چریکی برپا شد. این ستاد مسئولیت عملیاتهای محدود را که در ابتدای جنگ تحمیلی علیه ایران انجام می‌شد را به عهده داشت. فرماندهی این ستاد با مصطفی چمران وزیر دفاع وقت بود .

شهید چمران به اتفاق حضرت آیت الله خامنه ای که هر دو نماینده ی حضرت امام(ره) در شورای عالی دفاع و نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی بودند، با نظر و توصیه ی حضرت امام خمینی(ره) روز هفتم مهرماه ۵۹ با یک هواپیمای سی-۱۳۰ به همراه ۶۰ نفر از رزمندگانی که در کردستان تجربه ی جنگی داشتند، وارد اهواز شدند و از همان بدو ورود و شب اول حمله های چریکی و ضربتی خود را علیه نیروهای عراقی که با غرور و جسارت تمام تا حدود ۶ کیلومتری اهواز پیش آمده بودند، آغاز کردند (سرداری کرمانی, بی تا, ص. ص۵۲-۵۳).

عمده ترین فعالیت ستاد جنگ های نامنظم، در زمینه ی مهندسی رزمی بود و تحت نظر شهید چمران فعالیت های مهندسی گوناگونی را در ابتدای جنگ انجام می دادند و توانسته بودند نقش بسیار موثری در جلوگیری از پیشروی های دشمن ایفاء نمایند.

البته برخی از مراکز و وزارت خانه ها نیز کمک به امر مهندسی رزمی در دفاع مقدس می نمودند که عبارتند از:

استنداری خوزستان،وزارت دفاع، نیرو، راه، کشاورزی، مسکن، مخابرات، نفت، صنایع و معادن و مراکز جهاد دانشگاهی در دانشگاه ها

·        استانداري خوزستان

– معاونت عمراني، دفتر فني، فرمانداري ، شهرداري، بانك ماشين آلات و ادارات كل استان گاز، نفت )مناطق نفت خيز(، پتروشيمي، صنايع، كشاورزي، راه و ترابري، سازمان آب برق، مخابرات، همگي در اين درخدمت جنگ بودند. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۳)

·        وزارت دفاع( شهيد فكوري )

شهيد فكوري در مورد خريد پمپ هاي كانال سلمان از سوئد، شخصاً با هواپيماي سي ۱۳۰به سوئد رفت  و ۴۸ عدد پمپ را با هواپيما به پايگاه شكاري وحدت در دزفول آورد و سپس سازمان آب و برق خوزستان پمپ ها را از آنجا مستقيم توسط تريلي به اهواز ايستگاه پمپاژ دغاغله (شهيدچمران) حمل كرد.(سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۳)

·        ستاد مشترك ارتش ( شهيد فلاحي)

شهيد فلاحي كه از مشكلات لشكرهاي ارتش ايران بعد از انقلاب كاملاً آگاه بود، اكثر وقت خود را در

اختيار مهندسي جنگ گذاشته بود و سعي مي كرد امكانات مهندسي را در اختيار مسئول مهندسي جنگ و

مدير آب و برق خوزستان قرار دهد. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۴)

·        وزارت نيرو

شهيد دكتر عباسپور نيز با اختيارات سازمان آب و برق خوزستان را به مدير عامل آن داد كه بتواند از

امكانات سازمان در رابطه با مهندسي جنگ استفاده كند، با آوردن شهيد كلانتري و شهيد قندي، مصوبات

لازم را از شهيد رجايي براي طرحهاي مهندسي جنگ به دست آورد. ارسال ۴۰۰ موتور ژنراتور برق به آبادان و روشن كردن برق شهر آبادان در آبان ماه ۱۳۵۹ نيز توسط شهيد عباسپور انجام شد. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۴)

·        وزارت راه

– شهيدكلانتري، شهيد زواره اي را كه معاون هماهنگي وزارت راه بود، مأمور ارسال امكانات به جبهه كرده

بود. ساخت ۱۷ كيلومتر اول كانال شهيدچمران، مديون زحمات شهيد زواره اي است. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۴)

·        معاونت مهندسي ستاد مشترك سپاه

–  معاونت مهندسي ستاد مشترك سپاه، كارهاي تشكيلاتي و سازماني يگان هاي مهندسي سپاه را در تهران و در جنوب و در غرب و در عمليات بر عهده داشت و ضمناً كارهاي تحقيقاتي را در تهران نيز انجام ميداد.

پايگاه هاي مهندسي جنوب مانند پايگاه شهيد مظفر، پايگاه شهيد جعفري، پايگاه شهيد صبوري، پايگاه شهيد معقولي و دفاتر مهندسي شهرستان ها و در مناطق قرارگاه هاي مهندسي و تيپ هاي مهندسي و لشكرهاي

مهندسي مانند لشكر ۴۲ قدر، لشكر ۴۰ صاحب الزمان عج، لشكر ۴۱ امام علي تشكيل شد. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۵)

·        وزارت سپاه

با تشكيل معاونت مهندسي و معاونت صنايع در وزارت سپاه، كليه كارهاي صنعتي جنگ از جمله ساخت پل فجري، نصب خمپاره در خشايارها، تكثير دوزيست ها باتلاق روها و مين روبها انجام شد. وزارت سپاه علاوه بر پشتيباني لشكرها و تيپ هاي مهندسي، خود نيز وارد مرحله كمك رساني شد و ستاد فوريتهاي جنگ را در اهواز پايه گذاري كرد كه اين ستاد كارهاي تحقيقاتي جنگ را انجام مي داد. (سرداری کرمانی، بی تا، ص ۸۵)

·        تعامل واحدهای مهندسی ارتش، سپاه و جهاد

واحدهای مهندسی سپاه، ارتش و جهاد، در طول دوران دفاع مقدس، دارای تعامل نزدیک و هماهنگی های مناسب برای اجرای عملیات های مهندسی بودند و می توان گفت که یکی از ابتکارات در عرصه ی دفاع مقدس محسوب می گردد. این تعامل به گونه ای بود که نوعی انعطاف پذیری را برای پر کردن خلأهای فعالیت های مهندسی بوجود آورده بود. انعطاف‌پذیری در سازمان ادغام یگان‌ها و تیم‌های مهندسی سپاه با نیروهای جهاد سازندگی, وزارتخانه‌های دولتی و ارتش كه بسته به نوع عملیات و محیط جغرافیایی و استعداد نیروهای به كار گرفته شده و مأموریت واگذار شده دائماً در تغییر و جابجایی بودند و كمبود تجهیزات مهندسی مناطق نبرد به این شیوه تأمین می‌گردید؛ این عمل یعنی تركیب اقدامات مهندسی جهاد و سپاه و سازماندهی دولتی تحت عنوان قرارگاه صراط‌المستقیم صورت می گرفت و این خود یكی از ابتكارعمل‌های فرماندهان مهندسی دفاع مقدس بود كه نتیجه و اثرش رقابتی سالم و تخصصی همراه با انگیزه و سرعت در امور محوله بود كه ضمن تقویت بنیه تخصصی و فنی مهندسی دفاع مقدس, نسبت به تعریف سطوح و نیاز مهندسی در محیط‌های مختلف و موقعیت‌های گوناگون حداكثر بهره‌برداری لازم را به عمل می‌آورد.

هر یگان، سازمان مهندسی خاص خود را داشت و از مقامات بالا هم اجباری براین امر نبود. حتی گردان‌هایی كه در محیط‌های عملیاتی غرب و كوهستان و ارتفاعات فعالیت می‌نمودند با گردان‌های مهندسی مستقر در جنوب هم از نظر ساختار و سازماندهی متفاوت بودند، هم از نظر موقعیت جغرافیایی و هم از نظر تشكیلاتی و مدیریتی. نوع ساماندهی و سازماندهی مهندسی از خلاقیت و ویژگی‌های خاص بهره گرفته بود. (پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, ۱۳۸۶)

در این خصوص، دو تن از فرماندهان دوران دفاع مقدس، چنین می گویند:

اختلاف نظر همیشه وجود دارد باتوجه به اینکه نیروهای سپاه و جهاد و … همه مومن و معتقد بودند که برای چه می جنگند، این بود که  اختلاف بین آنها معنی نداشت  و تا قرارگاه خاتم تشکیل نشده بود  ما  در داخل قرارگاه ها ، قبل از عملیات، برادران سپاه و جهاد را جمع می کردیم و یک نشست کلی داشتیم گاهی این نشست در در قرارگاه ارتش انجام می شد، گاهی در قرارگاه سپاه انجام می شد گاهی می رفتیم سه راه خرمشهر و آن جا انجام می دادیم با شهید ناجیان و شهید رضوی و … مشخص بود در شب عملیات که این هماهنگی چه نقشی دارد. هر واحد (رزمی)هم می دانست که کی به او مأمور است.

عملیات مهندسی در فاصله ی زمانی ۱۸ ماه از شروع استقرار تا انجام عملیات فتح المبین به صورت مداوم توسط گردان ۴۵۵ مهندسی لشکر ۲۱ حمزه در این منطقه انجام شده بود و منطقه آماده بود برای اجرای عملیات. در حین عملیات هم یگان های تکوری که تقویت کرده بودند یگانهای لشکر را، از تیپ حضرت رسول که آمده بودند از سپاه پاسداران، تیپ ۷ ولیعصر(عج) بودکه با ما کار می کرد و یگانهای عملیات خاکی جهاد سازندگی، جهاد سازندگی اندیمشک و دزفول که با لشکر ۷ ولیعصر(عج) بودند.

یک همکاری بسیار خوب و هماهنگی بین نیروهای تخریب سپاه، یگانهای مهندسی ارتش و همچنین نیروهای جهاد انجام شد و نتیجه اش عملیات پیروزمندانه و افتخارآفرین فتح المبین بود.

برادر میرشفیعیان از فرماندهان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در طی جلسه نمایندگان ارتش، سپاه وجهاد در خصوص تعامل نیروهای مهندسی رزمی میگوید:

“قبل از هر عملیاتی در هر منطقه ای، هر یگان نظامی مستقر بود، در آن منطقه یک جهادی از یک استانی استقرار داشت. در آن منطقه کارهای پشتیبانی و مهندسی را سرویس می داد و خدمات می داد ولی وقتی قرار بود یک عملیاتی انجام شود، در ثامن الائمه(ع) که هیچ مهندسی دیگری وجود نداشت و جهاد بود. – این هماهنگي  ها توسط جهاد انجام می شد. ولی از ثامن الائمه(ع) به بعد برای انجام عملیات ها، وقتی طراحی و برنامه ریزی عملیات می شد ما یک جلسات هماهنگی مشترکی داشتیم که می نشستیم و برنامه ریزی می کردیم، با نماینده ی ارتش و سپاه و یک جلسه هم حداقل با فرماندهان عالی رتبه در قرارگاه مرکزی آن منطقه – قرارگاه جنوب یا قرارگاه کربلا یا ..- می نشستیم برنامه ریزی می کردیم و هماهنگ می کردیم که در این محدوده، کدام جهاد باید مسئولیت بپذیرد و همه  ی واحدها از او خدمات بگیرند، همه ی واحدهای نظامی هم در اختیار او باشند. در فلان منطقه کدام جهاد باشند. یادم است که فرمانده لشکرها چانه می زدند سر جهادهایی که شناخت داشتند یا قوی تر عمل می کردند. سر بعضی جهادها دعوا بود، بعضی فرمانده لشکرهای ارتش بخصوص. چانه می زدند که این جهاد با ما باشد یا آن یکی… ولی در بعضی از مناطق یک مجموعه ی یک قرارگاهی را چند تا لشکر و چند تا جهاد و … در آن بودند که یک نماینده ای از یکی از این جهادها می رفت نماینده ی مسئول مهندسی در آن قرارگاه می شد و هر جهادی هم با یک لشکر، با دو تا لشکر از سپاه ، ارتش، تقسیم بندی می شد و کار می کرد و همه با آن یک نفر که مسئولیت مهندسی قرارگاه (تاکتیکی) بود، هماهنگ بودند. ما بعد از ثامن الائمه(ع) این تقسیم بندی ها را همیشه داشتیم، چون جابجایی اش را مجبور بودیم صورت بدهیم. مثلاً تا ثامن الائمه(ع) تقریباً همه ی آن واحدهایی که عمل کردند، واحدهایی بودند که از ابتدای جنگ در آن منطقه مستقر بودند. -جهاد نجف آباد، جهاد فارس، از آن طرف ستاد جنوب و …- ولی بعدش برای طریق القدس و عملیات های بعدی مجبور شدیم که جابجا شویم. از جهادهای دیگر هم بیایند و ضمن اینکه این منطقه را حفظ می کنیم، توانمان را هم اضافه کنیم. تیم هایی را ببریم در جای دیگر و کار بکنیم. ما از ابتدای جنگ از زمانی که سپاه یک مقداری تشکیلات مهندسی اش را شروع کرد و ارتش هم تقویت شد، این هماهنگی را داشتیم، برای اینکه امکانات در راستای عملیات به خوبی بکار گرفته شود. سپاه و ارتش امکانات مهندسی اش را در بحث خاکی، در مواقع عادی هم حتی عمدتاً برای کارهای عقبه- بنه ها، قرارگاه ها، توپخانه ها، آشپزخانه ها و جابجایی های یگان های خودشان – استفاده می کردند. خدمات دهی به عموم محور با جهاد منطقه بود. خطوط اول و دوم و کارهای اصلی را هم باید با آن جهاد انجام می دادند. از فتح المبین به بعد این بنا را گذاشتیم و این را هم شکستیم که دیگر بعد از عملیات هر کس برود در تشکیلات خودش صرفاً کار کند. می گفتیم قرار گذاشتیم که لشکرها و جهادها و یگانهای سپاه و … که با هم هستند در این قرارگاه مشترک با هم بمانند. با هم کار کنند، به حسب نیاز، امکانات و نیروها جابجا شوند. من آن موقع به عنوان مسئول مهندسی جهاد فارس، لشکر ۲۱ حمزه، لشکر ۷ ولیعصر(عج)، لشکر والفجر فارس و … با هم بنه ی مشترک داشتیم، ما این تشکیلات را حفظ کردیم و داشتیم. هم دوران فتح المبین، بعد از فتح المبین تا زمانی که در کنار هم بودیم، همه ی خدمات را از تشکیلات و امکانات به هم می دادیم، ضمن اینکه ، یگانهای سپاه و ارتش خودشان بر این باور بودند که در بنه ی مشترک هرچه بمانند به نفع شان است چون سرویس و خدماتی که به لحاظ پشتیبانی ماشین آلات به خصوص، برای تعمیر و راه اندازی و نگهداری اش، جهاد داشت و می داد ،شامل همه ی این ها می شد و اینها خیلی دستشان باز نبود، ما دستمان باز بود و امکانات می دادیم، یک دستگاه مهندسی ارتش یا سپاه که در کنارمان و در قرارگاه مان بود، با دستگاه جهاد فرقی نداشت، اگر این خراب می شد و قطعه می خواست، این را هم تعمیرش می کردیم. خیلی هم بنه ها و قرارگاه هایمان تقویت می شد. یک جاهایی رسماً، مثلاً همین فتح المبین یادم است که قرارگاه مرکزی در ساختمان هفت تپه، یک ساختمان شیکی بود که می رفتیم آن جا جلسات را با فرماندهان سپاه و ارتش و … می گذاشتیم و خیلی هم از لحاظ امنیتی مراقبت می کردند، جلسات را آنجا می گذاشتیم، یادم است که این تقسیم بندی ها و …. صورتجلسه شد. یعنی صحبت و بحث شد و بعدا قرار شد سران مجموعه ی جهاد و سپاه و ارتش این صورت جلسه را امضاء کنند، که کردند و سندش هم موجود است. خاطرات جالبی هم از آن جلسات داریم،  خیلی از روابط دوستی مان با بچه های سپاه و ارتش در این جلسات بیشتر رقم می خورد. سر به سر هم می گذاشتیم، شوخی می کردیم یا بعضی از همین کش مکش های چانه زنی ها را با هم داشتیم. به خصوص بچه های ارتش یک رغبت خاصی داشتند به اینکه بچه های جهاد حتما هرکجا می روند کنارشان باشند. اگر یک جایی یک مأموریتی را فرماندهان لشکرها به آنها می دادند، اگرمی فهمید جهادی کنارش ممکن است نباشد، اولین تقاضایش این بود که جهاد من کیست؟ …(نمایندگان،مصاحبه شماره ۲)

آن موقع میگفتند که جهاد پشتیبان من کیست؟ یا به قول معروف جهاد معین ما کیست؟ ولی وقتی عملیات ها پشت سر هم رخ داد، اصلا قرارگاه ها مشخص شد. ما در قالب چند تا قرارگاه کلی …- نصر و فتح و کربلا و قدس و … در مقاطع مختلف آدم هایش فرق می کرد مثلاً من در یک مقطعی در فتح المبین با مجموعه ی لشکرها بودم در لشکر ۲۱ حمزه بودم، در والفجر مقدماتی، یادم نیست قرارگاه اسمش چی بود، تازه لشکرهای سپاه تشکیل شده بود، یک قرارگاهی در تنگه زلیجان. ما را بردند نزدیک جنگل های امقرمن آن روز حساب کردم دیدم قرارگاهی که من جوان ۲۲ ساله فرمانده مهندسی اش شده بودم و دارم هماهنگ می کنم، ۱۶ تا لشکر داشت. گفتم خدایا کمکم کن، من این ها را چطوری هماهنگ کنم. آن قدر همه ی انگیزه ها و اهداف یکی بود، اخلاص ها بالا بود… اینجوری نبود که با هم مشکل داشته باشیم. یک کسی مانند عمید و جانگداز و …. برای خودشان یک سابقه ای داشتند و آموزش هایی دیده بودند، عیبشان نبود که در کنار من بایستد و … او در کنار خودش، یک بچه ۲۲ ساله نمی دید، یک نماینده ی جهادی می دید که کلی توان و امکانات و جرأت و جسارت و … در کنارش است و خدمات به او می دهد و شب عملیات هم او و تیمش جلو هستند. یعنی تقسیم بندی هایمان را با حساب و کتاب کرده بودیم، هیچ وقت به کسی مثل عمید نمی گفتیم در شب عملیات در فلان محور باش. تأکید می کردیم که در قرارگاه باش و تکان نخور تا اگر فرمانده لشکر کاری داشت به ما بگو. تقسیم بندی های کاری و اجرایی اینجوری بود. همدیگر را قبول داشتیم و به راحتی کار می کردیم. یکی از مشکلاتی که یادم هست در آن زمان، به شهید رضوی و به خصوص به آقای ورشابی بعداً چند بار این موضوع را گفتم و اشکال می دیدم، با این که من جوانی بودم و خیلی تجربه ی اداری هم نداشتم، همیشه می گفتم چرا این مأموریت ها، چرا این مسئولیت ها، چرا این عنوان ها و … را صورتجلسه نمی کنید و حکم نمی زنید. ما مستند نمی کردیم خیلی از اینها را متأسفانه. شاید بگویم به ندرت بعضی از چیزهای ما مستند شد. اما ارتش یک حسنی که داشت، تشکیلاتی داشت که همه چیز را ثبت می کرد و می نوشت. کاری نداشت که تو کی هستی. در محدوده ی خودش هر اتفاقی می افتاد، به عنوان تشکیلات و امکان موجود در اختیارش، برای خودش این را ثبت می کرد.

من همیشه یک چیز را عامل اصلی موفقیت هایمان می دانستم، بخصوص در قرارگاه یا عملیات ها، حتی اگر یک موقع در بحث های نظامی و در عملیات ها، واحدهای دیگر، واحدهای رزمی، بر سر کم و زیاد یا اختلاف نظراتی با همدیگر داشتند، در مهندسی ما با هم از این مشکلات را نداشتیم، ما در مهندسی ارتش، سپاه و جهاد خیلی یکدست بودیم. دیگر این حساب ها بین مان نبود که کی چه توانی دارد ، کی چه امکاناتی دارد. خیلی با هم یک رنگ بودیم. من هیچ وقت در هیچ یک از قرارگاه مشترکم احساس نکردم که ایشان ارتشی است و ایشان سپاهی است. همه را جهادی می دیدم، به معنای واقعی . یعنی همه یک روحیه داشتند. همه به هم اعتماد داشتند و واقعاً در تصمیم گیری ها، در هماهنگی ها، در فرمانبری ها، در جابجایی ها، در تمام این مراحل واقعاً با هم هماهنگ عمل می کردیم و من تنها جایی که یک دفعه، یک مقدار بر سر یک موضوعی اختلاف در یکی از قرارگاه ها پیدا کردم، فکر می کنم عملیات رمضان بود با شهید حاج عباس جولایی بر سر جابجایی یک بلدوزر بود. یک بلدوزری را برای پشتیبانی برای چند تا محور نگه داشته بودم، خیلی هم در مضیقه بودیم و برایش برنامه ریزی کرده بودیم که این بماند که از آن استفاده بکنیم، آقای محسن رضایی از برنامه ریزی ما خبر نداشت، پیغام داده بود که این دستگاه تان را بفرستید فلان جا در یک نقطه ی دیگری که الان یادم نیست و در آن نقطه هم من برایش برنامه ریزی جدا کرده بودم و مطمئن بودم که رفتن این در آن جا تأثیر ندارد. اگر یک اختلاف نظری هم پیدا کردیم، سر مداخله ی یک نیروی رزمی، نظامی بود. خودمان خیلی با هم هماهنگ بودیم. … همیشه به عنوان یک جهادی اعتقاد دارم که جهاد بزرگترین هنرش در جنگ این بود که باعث ایجاد وحدت بین نیروها می شد. جهاد واقعا هماهنگ کننده و وحدت بخش بود. ما همیشه کوچکترین سوء تفاهم یا اختلافی بین نیروها پیش می آمد، همیشه وسط میدان و میان این ها بودیم و اصلاح می کردیم و با شیوه های خاص خودمان باعث می شدیم که این ها، مشکلاتشان مرتفع شود و هماهنگ شود. یعنی هماهنگ کننده خوبی بود جهاد. هم نیروهای پراکنده ی جنگ را خوب مدیریت کرد و هم باعث وحدت شد

از طریق القدس به بعد که یک مقدار غنائم گرفته شد، واحدها گسترش پیدا کرد، جهادها مجبور شدند، تشکیلاتشان، امکاناتشان و نیروهایشان را توسعه بدهند، چون مسئولیت مستقیم مهندسی و پشتیبانی با این ها بود همچنان. سپاه ساختارش را که تغییر داد و رفت به سمت تیپ و لشکر و …، واحدهای مهندسی اش را هم تشکیل داد یواش یواش. اما از ابتدا سپاه حتی در بحث اهواز، آدم هایی را داشت از جنس مهندسی که کار مهندسی را هماهنگ می کردند. ما ارتباطات مهندسی مان با فرماندهی، رابطمان عموما کسی بود ، به نام مهندس، از مهندسان مجموعه بود . مثلاً آن موقع ارتش، نماینده ی مهندسی اش جناب سرهنگ جانگداز بود- آن موقع جناب سرگرد جانگداز- آقای جانگداز از جانب ارتش هماهنگ می کرد و سردار مهرداد و عندلیب و … از سپاه و در تصمیم گیری ها و مشاوره ها در کنار فرماندهان نظر می دادند و نظرات بچه های جهاد را جمع می کردند، جلسه می گذاشتند، جلسات مکرر. این اشکالات و خواسته های فرماندهان را می بردند و منتقل می کردند و با فرماندهی جلسات مستقیم برای بچه های جهاد گذاشته می شد و هماهنگ می شد، فرماندهان مشترک ارتش، سپاه، بچه های جهاد می نشستند، نظراتشان را می دادند، خواسته هایشان را می گفتند، طرح داده می شد روی آن ولی به لحاظ ساختاری و اجرایی، واحدهای مهندسی سپاه عملاً تا فتح المبین هم شکل اجرایی کاملی به خودش نگرفته بود.

·        نتیجه گیری درخصوص سیر تحول مهندسی رزمی در دفاع مقدس

باتوجه به تعامل و ارتباط نزدیک واحدهای مهندسی ارتش، سپاه و جهاد و سایر ارگان های کمک کننده در امر مهندسی در دوران دفاع مقدس، روند تکاملی مهندسی رزمی نیز تقریباً یک روند رو به رشد کلی داشت که در تمام یگانهای مهندسی رزمی حاضر در جنگ، جریان داشت و با تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) این یکپارچگی کامل شد.

در یک نگاه کلی می توان سیر تکامل مهندسی رزمی در دفاع مقدس را به سه دوره تقسیم نمود:

• از ابتدای جنگ تا عملیات بیت المقدس
• از عملیات بیت المقدس تا زمان تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص)
• از زمان تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) تا پایان جنگ

در دوره ی اول، باتوجه به کمبود تجهیزات مهندسی در سپاه و نیز تعریف شدن مأموریت های خاص برای یگانهای مهندسی ارتش، نقش جهاد در امر مهندسی، پررنگ تر از سایر سازمان ها بود ولی تمامی یگان های مهندسی رزمی شرکت کننده در جنگ، روند رو به رشد خود را داشتند.

در دوره ی دوم باتوجه به رشد سریع مهندسی در سپاه، می توان گفت که مهندسی سپاه، در بسیاری از عملیات های مهندسی، پا به پای جهاد در امر مهندسی نقش آفرینی نمودند. یگان های مهندسی ارتش نیز در انجام مأموریت های خود موفق بودند. البته شایان ذکر است که در این دوره نیز تمامی یگان های مهندسی رزمی حاضر در جنگ، روند رو به رشد خود را داشتند.در دوره ی سوم، به دلیل تشکیل قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص)، فعالیت های مهندسی رزمی به صورت متمرکز زیر نظر این قرارگاه قرار گرفت و به هر یک از یگان های دخیل در امور مهندسی رزمی، مأموریت خاصی محول شد. در این دوره نیز همانند دوره های قبل تمامی یگان های مهندسی رزمی، پیشرفت های قابل توجهی در امر مهندسی رزمی داشتند.

منابع و مأخذ

• کتب

برهانیان, ع., & نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.

پوریرحیم, ع., & صادقی, ی. (بی تا). ایران.

توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس.

جلالی فراهانی, غ., & شمسایی زفرقندی, ف. (بی تا). مدیریت مهندسی دفاعی. ایران.

(۱۳۷۵). سرنوشت. تهران: وزارت جهاد سازندگی.

سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.

کاوشی, ح. (۱۳۸۵). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.

معین وزیری،نصرت الله (۱۳۸۷) ارتش در عملیات فتح المبین

• جزوات

جزوه شماره ۱۳، مجموعه جزوات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس،عملیات مهندسی ارتش

• سایت

انصاری. (۱۳۸۶). کربلای ۴. بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۰۰

http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4

ایران ویکی. (۱۳۹۳). فضای معماری. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۱:۰۰

http://iranwiki.net/detail/1717330/article/4

آموزش نظامی،۱۳۹۰ تاریخ مراجعه ۲۴/۰۱/۱۳۹۴ ۱۲:۰۰

http://www.amoozeshnezami.blogfa.com/post/922/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (۱۳۸۹, ۳ ۱۵). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۴:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164

دانشنامه. (۱۳۹۴, ۴ ۱۵). بازیابی از دانشنامه رشد:

تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۱۵

 http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+10&SSOReturnPage=Check&Rand=0

دانشنامه رشد. (۱۳۹۳). عملیات والفجر مقدماتی. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۰/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۲۵

 http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%A.

دانشنامه رشد، ۱۳۸۳، عملیات والفجر ۸، تاریخ مراجعه ۱۹/۰۱/۱۳۹۴ ساعت ۱۷:۰۰

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1+8&SSOReturnPage=Check&Rand=0

فرا رو. (۱۳۸۸). پشت-صحنه-بزرگترین-ناکامی-ایران-در-جنگ. بازیابی از تاریخ مراجعه ۱۸/۰۱/۱۳۹۴ ۲۰:۱۵

http://fararu.com/fa/news/23892/%D9%BE%D8%B4%D8%AA-%D8%B5%D8%AD%D9%86%D9%87-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF