• تعریف فضا و مکان

فضا در معماری و مهندسی، همان چیزی است که انسان را از عوامل طبیعی محافظت می‌کند و کلیه فعالیت‌های فردی و اجتماعی فرد را در بر می‌گیرد. انسان در فضا نیازهای مادی و معنوی خود را تأمین می‌کند. جوهر اصلی مهندسی، فضا هست و در فضا انسان حرکت و زندگی می‌کند. فضا در مهندسی انواع گوناگون دارد و به طرق متنوعی می‌توان فضا را در مهندسی دسته بندی کرد .

فضا در مفهوم موجود خویش به تنهایی هیچ ویژگی خاصی را مطرح نمی‌کند ولی به محض آن که یک گروه انسانی فعالیتی را در مکانی مطرح کند، معنای نمادین فضا پدیدار می‌شود. از این پس فضا بستری برای بیان فعالیت و رفتارهای انسانی می‌گردد؛ محلی برای تخیل و واقعیت.

برنارد چومی معمار برجسته معاصر می‌گوید:جوهر فضا بعد توصیفی فضا و موضوعی برای مباحث فلسفی، ریاضی و فیزیک است. فضا جوهر مهندسی و شهرسازی است.

تعریف واضح در مورد فضا را یورگ گروتر چنین ارایه می‌کند:نزدیکترین تعریف این می‌باشد که فضا را خلأی در نظر بگیریم که می‌تواند شیئی را در خود جای دهد و یا از چیزی آکنده شود. فضا موجودیتی نیست که تعریف دقیق و مشخصی داشته باشد، با این حال قابل اندازه‌گیری است.

فضا [۱] واژه‌ای است که در زمینه‌های متعدد و رشته‌های گوناگون از قبیل فلسفه، جامعه‌شناسی، معماری و شهرسازی بطور وسیع استفاده می‌شود. لیکن تکثّر کاربرد واژه فضا به معنی برداشت یکسان از این مفهوم در تمام زمینه‌های فوق نیست، بلکه تعریف فضا از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است. مطالعات نشان می‌دهد با وجود درک مشترکی که به نظر می‌رسد از این واژه وجود دارد، تقریباً توافق مطلقی در مورد تعریف فضا در مباحث علمی به چشم نمی‌خورد و این واژه از تعدد معنایی نسبتاً بالایی برخوردار است و تعریف مشخص و جامعی وجود ندارد که دربرگیرنده تمامی جنبه‌های این مفهوم باشد. از این رو در این یادداشت به ذکر برخی کلیات در مورد مفهوم فضا بسنده می‎کنیم. فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا تمام جهان هستی را پر می‌کند و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است. فضا به محیط زیست اطراف ما احساس راحتی و امنیت می‌بخشد که اهمیت آن در یک زندگی لذت بخش از نور آفتاب و محلی برای آرامش کمتر نیست. هرکاری که انسان انجام می‌دهد دارای یک جنبه فضایی نیز هست به عبارتی هر عملی که انجام می‌شود احتیاج به فضا دارد. دلبستگی بشر به فضا از ریشه‌های عمیقی برخوردار است. این دلبستگی از نیاز انسان به ایجاد ارتباط با سایر انسانها که از طریق زبان‎های گوناگون صورت می‌پذیرد، سرچشمه می‌گیرد. (ایران ویکی, ۱۳۹۳)

همچنین بشر خود را با استفاده از فیزیولوژی و تکنولوژی، با اشیاء فیزیکی وفق می‌دهد و از این طریق یک رابطه و تعادل پویا بین انسان و محیط (اشیاء)، علاوه بر ارتباط میان انسانها بوجود می‌آید. این اشیاء بر اساس یک سری روابط خاص به، درونی و بیرونی، دور و نزدیک، منفرد و متحد، پیوسته و گسسته تقسیم شده‌اند. برای اینکه بشر بتواند به تصورات و ذهنیات خود عینیت بخشد، بایستی که این روابط را درک کند و آنها را در قالب یک مفهوم فضایی هماهنگ نماید. لذا فضا بیانگر نوع ویژه‌ای از ایجاد ارتباط نیست، بلکه صورتی است جامع و دربرگیرنده هر نوع ایجاد ارتباط، چه میان انسانها و چه میان انسان و محیط. فضا ماهیتی جیوه مانند دارد که چون نهری سیال، تسخیر و تعریف آن را مشکل می‌نماید. اگر قفس آن به اندازه کافی محکم نباشد به راحتی به بیرون رسوخ می‎کند و ناپدید می‌شود. فضا می‌تواند چنان نازک و وسیع به نظر آید که احساس وجود بعد، از بین برود (برای مثال در دشتهای وسیع، فضا کاملاً بدون بعد به نظر می‌رسد) و یا چنان مملوء از وجود سه بعدی باشد که به هر چیزی در حیطه خود مفهومی خاص بخشد. با اینکه تعریف دقیق و مشخص فضا دشوار و حتی ناممکن است ولی فضا قابل اندازه‌گیری است. مثلاً می‌گوییم هنوز فضای کافی موجود است یا این فضا پر است. نزدیکترین تعریف این است که فضا را خلأی در نظر بگیریم که می‌تواند شی را در خود جای دهد و یا از چیزی آکنده شود. نکته دیگری که در مورد تعریف فضا باید خاطرنشان کرد، این است که همواره بر اساس یک نسبت که چیزی از پیش تعیین شده و ثابت نیست، ارتباطی میان ناظر و فضا وجود دارد. بطوری که موقعیت مکانی شخص، فضا را تعریف می‌کند و فضا بنا به نقطه دید وی به صورت‌های مختلف قابل ادراک می‌باشد.

همه زندگی انسان در فضا می‌گذرد و در هیچ یک از فعالیتهای انسانی از جمله هنرها، نمی‌توان از فضا غفلت کرد. توجه به معنا و مفهوم فضا که در دوران اخیر جانشین واژه مکان شده است، نیازی انکار ناپذیر است. عده‌ای کمیت و وجوه مادی در ماهیت فضا، غالباً “شکل” را مهمترین مشخصه فضا می‌دانند. ولی در واقع معنایی که آدمی در عناصر کالبدی در می‌یابد به زمینه فرهنگی و اعتقادی و حتی اقلیمی بستگی دارد. ادوارد تی. هال [۲] در تبیین مختصات فضا بر ادراک فضا توسط حواس (بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه) تأکید می‌کند اما تلویحاً اذعان می‌کند که ادراک فضا از طریق حواس از اموری چون فرهنگ و زبان و آیین‌ها متأثر است. بر همین اساس فضای زندگی اسکیموها را فضای صوتی _ بویایی می‌نامند (در محیط آنان به سبب یکنواختی نسبی مناظر نقش حس بینایی کاهش می‌یابد.) البته باید توجه داشت که فضا صرفاً ذهنی و سوبژکتیو نیست، فضاهای مختلفی را می‌توان مثال زد که افراد مختلف با شخصیتهای متفاوت از آن برداشت و تأثیر همانندی دارند زیرا انسانها مشترکات روانی با یکدیگر دارند. بعنوان مثال فضای بزرگ و تاریکی را تصور کنید که دیوارهای حجیم و فلزی و تیره رنگ و خشنی داشته باشد، هر که به این فضا وارد شود احساس خشونت و سنگینی می‌کند. (ایران ویکی, ۱۳۹۳)

حکمای اسلامی به اصالت عوامل کیفی در فضا معتقد بودند. بعنوان مثال ابن سینا معتقد است مکان عبارت از چیزی است که چیزی دیگر در آن نهاده باشد یا بر آن تکیه کند، او می‌گوید: پس جایگاه جسم نه هیولاست و نه صورت و نه بعد و نه خلاء. فضا را دست کم در دو وجه و با دو ویژگی می‌توان بررسی کرد: یکی فضای مادی و کمی، و دیگری فضای معنوی و کیفی. فضا (مکان) در دستگاههای گوناگون فکری معانی متفاوتی دارد، در تفکر بودایی مکان با زمان توأم است. از این رو هنر بودایی متمایل به ترکیب مکان و زمان است، همچنان که تأسیس خانه، معبد یا شهر در محیط طبیعی بر مبنای قواعدی است که آموزشهای چینی وضع کرده است. معنای فضا در دوران جدید غالباً مادی است و گاه واژهٔ فضا بواسطهٔ قرارداد بر آن دلالت می‌کند. در غالب مکاتب معماری دوران معاصر که بر محسوسات متمرکزند، فضا مکانی سه بعدی است، سه بعدی که در سه جهت ریاضی امکان امتداد دارد.

• فضا و مکان در مهندسی رزمی:

یکی از عوامل پیروزی و موفقیت رزمندگان اسلام در جنگ هشت ساله و تحمیلی، بی شک آماده کردن بستر مناسب زمان و مکان برای عملیات ها بود که این مهم را واحد مهندسی به انجام می رساند. (برهانیان & نجفی, ۱۳۷۶, ص. ۱۲)

به طور کلی در مهندسی رزمی فضا به معنایی اطلاق می گردد که انسان و ماشین آلات در آن قادر به فعالیت و کارکردن هستند. به عبارت ساده تر میتوان فضا را شعاع آزادی عمل انسان و ماشین آلات دانست.چنانچه بخواهیم این معنا را در قالب مهندسی رزمی بیان نماییم و آن را در درجه ای از اهمیت قرار دهیم ، هنگام عملیات مهندسی رزمی باید مشخص شود که انسان و ماشین آلات در چگونه فضایی قرار است به فعالیت بپردازند.این فضا ممکن است یک سطح شیب دار باشد یا دره ای تنگ و عمیق و یا تونلی کوچک. اما مکان مفهوم دیگری است که با مختصات جغرافیایی ارتباط می یابد.بدین معنا که ماشین آلات و نیروی انسانی قرار است در شمال یا جنوب و یا فلان شهر و فلان منطقه فعالیت نمایند.

مشخص بودن مکان نیز در مهندسی رزمی از بسیاری جهات حائز اهمیت است.توجه به مکان مشخص می نماید که عملیات مهندسی قرار است در چه اقلیم و شرایط آب و هوایی انجام پذیرد و یا آن که این مکان در دید و تیررس نیروهای دشمن قرار دارد و یا خیر. در مقابل توجه به فضا نشان خواهد داد که آیا امکان انجام فعالیت برای ماشین آلات و یا نیروی انسانی از بعد آزادی عمل وجود دارد و یا در فضای مورد نظر چه ماشین آلاتی می تواند راهگشا و کمک کننده باشند. در ادامه این مبحث اهمیت این دو مفهوم در عملیات خاکی مورد توجه قرار می گیرد:

• اهمیت فضا و مکان در انتخاب ماشین آلات

از جمله دلایل انتخاب صحیح ماشین آلات می توان عامل مسافت حمل خاک و تحصیل حداکثر کار آن ماشین آلات در حداقل هزینه ممکن را بیان کرد(توجه به فضا و مکان صحیح). به طوری که برای مسافت های کوتاه از بلدوزر یا لودر برای مسافت های زیاد از کمپرسی می توان استفاده کرد.

– حمل و جابجایی خاک در جاده ها ی شیب دار:

کارآیی ماشین آلات در جاده های شیبدار علی الخصوص سربالایی ها کاهش می یابد و خطر نیز دستگاه و راننده را تهدید می کنند و برای این منظور از ماشین آلات متفاوتی نسبت به زوایای جاده استفاده می شود.

جابجایی و بارگیری:

به منظور افزایش راندمان لازم است دستگاه مناسب برای عملیات، بین محل حمل خاک و پوشیده و محل بارگیری در نظر گرفته شود . یعنی تناسب بین ماشین بارگیری و ماشین حمل خاک لازم است.

• فعالیت ماشین آلات و نیروی انسانی در جاده های خاص از بعد فضا و مکان

از جمله دیگر مواردی که میتوان با عنوان نمودن آن به اهمیت مبحث فضا و مکان در عملیات مهندسی رزمی پی برد ، به کارگیری مهندسی رزمی به جای کمبود نیروهاست. در عملیات فتح المبین برای آن که نیروهای خودی بتوانند نیروهای دشمن را در منطقه رقابیه دور زده و آنها را محاصره نمایند نیاز به فضا و مکان مناسبی داشتند. تنها مسیر عبوری نیروها دارای فضا و مکان مناسب برای عبور نیروها و تجهیزات نظامی نبود اما مهندسی رزمی توانست ظرف مدت کوتاهی در فضا و مکان نامناسب و در جاده ای به عرض بسیار کم که دارای فضای محدودی برای ماشین آلات و تجهیزات بود به فعالیت خود ادامه دهد و فضای کافی را برای ادامه عملیات مهندسی رزمی و همچنین انتقال نیروها فراهم آورد.

• انتخاب دستگاه با توجه به وضعیت جوی و جغرافیایی منطقه عملیات(توجه به مکان) :

یکی از عواملی که معمولا مانع راندمان کارمی باشد وضعیت جوی منطقه است که میبایست قبل از عملیات دقیقا در نظر گیرد . به عنوان مثال باران یکی از عوامل بازدارنده برحذر بود- و یا اینکه با تغییر نوع دستگاه مثلاً به جای استفاده از دستگاه های چرخ لاستیکی دو فصل بارندگی می شود از دستگاه های چرخ زنجیری استفاده کرد ولی برای انجام پروژه زمان بیشتری طول می کشد. به دلیل هزینه و مشکلات فنی سعی برآن نموده که حتی الامکان از ماشین آلات استاندارد در عملیات خاکی استفاده شود . مثلاً با حفر کانال های موقت و با ایجاد جوی ناحیه ای مشخص از انباشته شدن آب در منطقه کاسته و دیگر نیازی به استفاده از بلدوزر  نباشد.

در ارتباط با شرایط زمین و محل کار ، منظور در نظر داشتن نکات زیر است:

• انتخاب صحیح ماشین آلات با توجه به شرایط جوی و جغرافیایی
• انتخاب ماشین آلات صحیح در ارتباط با نوع و تنوع کاری آن ها با یکدیگر
• ایجاد شرایط لازم در محیط کار
• ارائه طرح و روش صحیح عملیات
• انتخاب راننده با تجربه و اعمال سرپرستی و مدیریت صحیح در کار

پس از انتخاب صحیح ماشین آلات با توجه به وضعیت و شرایط کاری موجود عواملی از قبیل روش کاربرد دستگاه ها ، رانندگی صحیح و غیره را می بایست در نظر داشت زیرا تنها از این طریق می توان موفق به کاهش هزینه و افزایش راندمان کار گردید.

ذکر مثال‌هایی می‌تواند به خوبی نشان‌دهنده شرایط اقتضایی احداث خاکریز را نشان دهد:

در عملیات والفجر ۸ در کنار اروند رود جهت تکمیل خطوط تثبیتی احتیاج به خاکریزی به طول ۲ کیلومتر بود. بخش اول در کنار اروند به علت آب‌گرفتگی زمین، احتیاج به خاک مناسب داشت که توسط کمپرسی تامین شد. بخش دوم به علت سستی زمین از دستگاه‌های سبک استفاده شد. در بخش سوم به علت وجود نخلستان و تداخل ریشه‌های درختان، حفر زمین مشکل بود از این رو از بولدوزر و لودر قوی‌تر استفاده شد. بخش چهارم به علت وجود نهرهایی در امتداد مسیر که انتقال کلیه دستگاه‌ها به‌جز بیل مکانیکی را مشکل می‌نمود از بیل مکانیکی استفاده گردید که علاوه بر لایروبی نهر خاکریز نیز احداث می‌شد.

در عملیات کربلای ۵ با توجه به وضعیت زمین که بر اثر غرقاب ساختن منطقه توسط دشمن، نیمه باتلاقی بود. انتخاب دستگاه‌های تعیین شده جهت شرکت در عملیات و اجرای عملیات خاکی، مناسب نبود و اکثر دستگاه‌ها به دلیل باتلاقی بودن منطقه در گل فرو رفتند و ضرورت داشت که دستگاه‌های سبک‌تری به کار گرفته شود.

• امنیت فضا و مکان در مهندسی رزمی

توجه به میزان امنیت فضا و مکان در عملیات مهندسی رزمی نیز از دیگر ابعاد این مسأله است. برای در نظر گرفتن چنین مبحثی سوالاتی مانند ذیل مطرح می گردد:

• الف: آیا مکان فعالیت نیروی انسانی و تجهیزات در دید و تیر دشمن است؟
• ب: آیا فضای فعالیت نیروی انسانی در برابر گلوله های سبک و ترکشها دارای حفاظ مناسب است؟
• ج: آیا زمین عملیات مهندسی رزمی از حیث مین گذاری و … مورد شناسایی قرار گرفته است؟

و بسیاری سوالات دیگر که در مجموع امنیت فضا و مکان در عملیات مهندسی رزمی را مورد توجه قرار میدهند.

البته در دوران جنگ تحمیلی بسیاری از فعالیت های مهندسی رزمی در آتش و تیر مستقیم دشمن به انجام می رسید و اغلب ماشین آلات مهندسی رزمی دارای جان پناه و محافظ مناسبی برای پرسنل نبودند. هرچند که در مواردی پرسنل به صورت ابتکاری حفاظهایی برای تعدادی از ماشین آلات تهیه نموده بودند اما در حقیقت در این مورد چندان فعالیتی انجام نشده بود.(جاوید،۱۳۸۲)

• منابع
• برهانیان, ع., & نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.
• پوریرحیم, ع., & صادقی, ی. (بی تا). ایران.
• توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس.
• جلالی فراهانی, غ., & شمسایی زفرقندی, ف. (بی تا). مدیریت مهندسی دفاعی. ایران.
• (۱۳۷۵). سرنوشت. تهران: وزارت جهاد سازندگی.
• سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.
• کاوشی, ح. (۱۳۸۵). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.
• معین وزیری،نصرت الله (۱۳۸۷) ارتش در عملیات فتح المبین
• مهرداد. (۱۳۶۶, ۷ ۵). تاریخچه مهندسی در سپاه
• انصاری. (۱۳۸۶). کربلای ۴٫ بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۰۰

http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4

• ایران ویکی. (۱۳۹۳). فضای معماری. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۱:۰۰

http://iranwiki.net/detail/1717330/article/4

• آموزش نظامی،۱۳۹۰ تاریخ مراجعه ۲۴/۰۱/۱۳۹۴ ۱۲:۰۰

http://www.amoozeshnezami.blogfa.com/post/922/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%

• پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (۱۳۸۹, ۳ ۱۵). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۴:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394

• پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰

http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164

• دانشنامه. (۱۳۹۴, ۴ ۱۵). بازیابی از دانشنامه رشد

[۱]  Space

[۲]  Edward T.Hall