در راستای زنده ‌نگه‌داشتن یاد و خاطره شهدا، کنگره‌های بزرگداشت شهدا در اواسط دهه ۱۳۷۰ خورشیدی شکل گرفتند. شهدا و مقوله شهادت، محور و موضوع اصلی طرح‌‌ها و فعالیت‌‌های کنگره‌های شهدا در سراسر کشور هستند، اما مسائل دیگری هم در پرتو این مقوله موضوعیت و جایگاه یافته‌‌اند. از این‌‌رو، جنگ تحمیلی، دفاع میهنی و ارزشی و مسائل مرتبط با آن شامل: فضای سیاسی _ اجتماعی ایران در آستانه تجاوز ارتش بعث عراق، وضعیت نیروهای آماده و رزمنده، تربیت نیروی رزمنده، اعزام، خطوط دفاعی و محورهای نبرد، خط مقدم، شهادت، مجروحیت، درمان، اسارت و آزادگی، اردوگاه‌‌های بعثی، زندگی در غربت و ده‌‌ها موضوع دیگر هم مورد توجه قرار گرفته است.

با وجود این، تجربه نشان داده که هر یک از کنگره‌‌های بزرگداشت شهدا، مخصوصاً کنگره‌‌های اولیه در مراکز استان‌‌ها، برنامه‌های متفاوتی را ارائه داده و اجرا کرده‌‌اند و هیچ وحدت رویه‌‌ای به آنها ابلاغ نشده است. ازاین‌‌رو، معرفی نمونه‌‌های موفق به عنوان الگویی عملی، می‌‌تواند سودمند و مثمرثمر واقع شود.

شهرستان خمینی‌شهر با ۷۷۰۰ نفر رزمنده و ۲۷ هزار نوبت اعزام، بالغ بر ۲۳۰۰ شهید، ۲۵۵۴ نفر جانباز و ۲۶۶ نفر آزاده از شهرها، شهرک‌‌ها و محلات مختلف، جایگاهی رفیع در استان اصفهان و ایران اسلامی دارد.[۲] نام و آوازه شهدای شاخص ملی مانند سرلشکر شهید محمدمهدی عموشاهی، سردار شهید اسماعیل لُری، سردار شهید غلامرضا مؤذنی، سردار شهید استاد محمد قورچانی، سردار شهید دکتر حبیب‌‌الله شریفیان، سرداران و جهادگران شهید محمدحسین و محمدمهدی یزدان‌‌پناه، شهیده مبارز طیبه واعظی، تعداد جانبازان با درصد بالای جانبازی، شهدای دانشجو (دانشگاه صنعتی اصفهان)، شهدای پالایشگاه اصفهان و سرانجام شهدای مدافع حرم و جبهه مقاومت، کنگره این شهرستان را در رده و هم‌ردیف کنگره‌‌های بزرگ استانی قرار داده است.[۳]

کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر در اواسط دهه ۱۳۸۰ و به فاصله ده سال از برگزاری کنگره بزرگداشت ۲۳ هزار شهید استان اصفهان، به همت جمعی از پیشکسوتان انقلاب و میدان‌‌های نبرد علیه دشمن متجاوز، به صورت خودجوش و با حمایت‌‌های مردم در محل قدیم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خمینی‌شهر کار خود را آغاز کرد.

نخستین اقدام کنگره، چاپ اولین سررسید و یادواره شهدا در سال ۱۳۸۸ بود. مانند نمونه‌‌های مشابه، برگزاری انواع یادواره‌‌ها، همایش‌ و جشنواره (فیلم کوتاه، تئاتر، پویانمایی، موسیقی)، نشست‌‌های ادبی، مسابقات فرهنگی و ورزشی، اردوهای راهیان نور، برگزاری نمایشگاه، نصب نماد و یادمان با موضوع ایثار و شهادت در سطح شهرستان، برگزاری مراسم و گردهم‌‌آیی مردمی، رویه و روال عادی این کنگره بوده است.

با تصویب نهادهای مسئول و تخصیص اعتبار از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، فعالیت رسمی کنگره در اوایل دهه ۱۳۹۰ کلید خورد. حضور شخصیت‌‌های مؤثر و فرماندهان عالی‌‌رتبه دوران دفاع مقدس در رأس این تشکیلات، این امکان را فراهم ساخت تا با تکیه بر حمایت‌‌های مرکز و مردم این شهرستان، طرح‌‌ها و برنامه‌‌های کنگره در مهلت تعیین‌‌شده انجام شوند.[۴]

دست‌اندرکاران کنگره راهی را در پیش گرفتند که امروز می‌‌توان آن را به‌‌عنوان الگویی برای انجام کارهای مشابه، خاصه استفاده از مکانیسم تاریخ شفاهی معرفی کرد. ملاک و معیار این موفقیت و تأیید مدعا، کیفیت و پس از آن کمیت آثار و تولیدات مخصوصاً در حوزه «تاریخ شفاهی دفاع مقدس» است.[۵]

پس از طراحی، تعریف و تشکیل شورای برنامه‌‌ریزی و نظارت و معاونت‌های آن، به‌ویژه معاونت پژوهش و نشر، کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، برای گردآوری اطلاعات و داده‌‌های تاریخی از دوران دفاع مقدس اقدام کرد. شورای برنامه‌‌ریزی و نظارت، وظیفه هماهنگی، سیاست‌‌گذاری، برنامه‌‌ریزی و نظارت بر فعالیت‌‌های مربوط به حوزه نشر و ادبیات کنگره را بر عهده دارد. این شورا از مسئول کنگره، دبیر اجرایی، دبیر، مسئول روابط عمومی و معاونت پژوهش و نشر تشکیل شده است. نماینده گروه فرهنگی بشارت از دُرچه (شهر شاهد نمونه کشور) و یکی از فرماندهان شاخص یگان‌‌های رزمی استان اصفهان هم در این شورا عضویت دارند.

موضوع‌‌یابی، بررسی و تصویب موضوعات پیشنهادی، مطالعه، بررسی و تصویب طرح‌‌نامه پژوهشگران و نویسندگان، تصویب آیین‌‌نامه و مقررات داخلی، بررسی و تصویب نرخ و تعرفه تدوین و نگارش آثار، نظارت مداوم بر اجرای آیین‌‌نامه‌ها و مقررات و برنامه‌‌ریزی جهت آموزش مستمر نیروهای مورد نیاز، مهم‌ترین وظایف این شورا است.[۶]

آیین‌‌نامه داخلی «معاونت پژوهش و نشر» کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، در تابستان ۱۳۹۳ پس از شش ماه کار تخصصی تهیه، تصویب و از ۲۳ مرداد ۱۳۹۳ به اجرا گذاشته و اندکی بعد، برنامه‌ها و تقویم اجرایی آن هم تنظیم و اعلام شد. این معاونت، از سه مدیریت: پژوهش و تحقیق، گردآوری و ساماندهی مدارک و اسناد تشکیل شده است. بر اساس ماده یک آیین‌‌نامه، اهداف و سیاست‌های این معاونت تعیین شد: ۱٫ استفاده بهینه از ظرفیت‌های بومی شهرستان (نویسندگان، ناشران، هنرمندان، دستگاه‌ها و تشکل‌های مردم‌نهاد) در جهت ترویج فرهنگ جهاد، ایثار و شهادت. ۲٫ برنامه‌ریزی و ترغیب دستگاه‌ها، سازمان‌ها و مجموعه‌های مردم‌‌نهاد برای صرف بخشی از اعتبارات فرهنگی خود در جهت ترویج فرهنگ دفاع ‌مقدس. ۳٫ تألیف و تولید کتاب‌، آثار مستند شهدا، ایثارگران و تدوین تاریخ رزم شهرستان (تاریخ‌نامه دفاع مقدس) با استفاده از روش‌های نوین علمی و فنی و استادان مجرب و ظرفیت‌ دانشگاه‌ها. ۴٫ جذب مشارکت عمومی برای تولید آثار در حوزه جهاد و دفاع مقدس. ۵٫ برگزاری مسابقات داستان، خاطره و شعر به منظور تولید محتوای جدید. ۶٫ تعیین ملاک‌ها و معیارها برای تدوین کتاب در راستای اهداف و رسالت‌ کنگره شهدا. ۷٫ تولید آثار مستند، مجموعه خاطرات و انواع کتاب داستان. ۸٫ شرکت در نمایشگاه‌های کتاب استانی و کشوری و معرفی و عرضه آثار تولید شده.

به‌‌منظور تسهیل و توسعه فعالیت‌‌های مربوط به حوزه نشر و ادبیات کنگره، با تصویب شورای برنامه‌ریزی و نظارت، ارائه درخواست کتبی و معرفی نویسنده و محقق به دبیرخانه کنگره، بررسی، تأیید و تصویب طرح پژوهشی در کمیته علمی و شورای برنامه‌‌ریزی و نظارت تا انعقاد قرارداد و تعیین استاد ناظر یا راهنما برای هر طرح پژوهشی در مدیریت پژوهش و تحقیق انجام می‌‌شود. کمیته علمی در رأس مدیریت پژوهش و تحقیق، با هدف بررسی تولیدات کنگره با موضوع فرهنگ جهاد، ایثار و شهادت، بخش تخصصی و علمی معاونت محسوب می‌شود و ویژگی‌‌ها و صلاحیت‌‌های عمومی و اختصاصی برای اعضای آن تعریف شده است. تمام طرح‌‌های تحقیقاتی کنگره تحت نظارت مستمر کمیته علمی قرار دارد و گزارش ادواری از روند اجرایی طرح توسط استاد ناظر یا راهنما و سرانجام مراحل انتشار کتاب، به معاونت پژوهش و نشر ارائه می‌‌شود.

برای گردآوری حداکثری مدارک، آثار، اسناد و اطلاعات مربوط به شهدا و ایثارگران شهرستان خمینی‌شهر در دوران دفاع مقدس، مدیریت گردآوری مدارک و اسناد به‌‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌‌های معاونت پژوهش و نشر شکل گرفت. این مدیریت مشتمل بر سه بخش: پژوهش و تحقیق، گردآوری اسناد مکتوب و گردآوری اسناد غیر مکتوب (دیداری و شنیداری، ‌روایت‌‌ها و مصاحبه‌‌ها) است.

مسئولان کنگره از همان ابتدا برای دسترسی به انواع اسناد و مدارک مورد نظر، با نهادها و سازمان‌‌های گوناگون اعم از اداره کل بنیاد شهید و امور ایثارگران استان اصفهان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حضرت صاحب‌‌الزمان^{(عج‌الله)} استان اصفهان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خمینی‌شهر، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دُرچه، لشکر زرهی هشت نجف اشرف، لشکر ۱۴ امام حسین^(ع)، یگان‌‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران مستقر در استان اصفهان، مؤسسات فرهنگی، مساجد و هیئت‌‌های مذهبی تعامل و همکاری داشته‌اند. علاوه بر آن، به فراخور طرح‌‌های تحقیقاتی خود با بنیاد شهید و امور ایثاگران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و یگان‌‌های رزم سپاه و ارتش در سراسر کشور هم ارتباط دارند.[۷]

از اسناد مکتوب نظامی، دولتی، رسانه‌ای و دست‌‌نوشته‌‌ها، اسناد غیر مکتوب شامل عکس، نگاتیو، کالک، نقشه، فایل‌‌های صوتی و تصویری (انواع فیلم) و سایر آثار مربوط به شهدا، رونوشت دیجیتال (تصویربرداری) تهیه و بررسی، راستی‌‌آزمایی اولیه و تهیه گزارش انجام می‌‌شود. افزون بر آن، مدارک و اسناد مکتوب و غیر مکتوب موجود در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و مهم‌تر از همه، مدارک شفاهی مانند گزارش بی‌سیم فرماندهان، گزارش جلسات تصمیم‌‌گیری فرماندهان یگان‌‌های رزمی در دوران دفاع مقدس و همچنین مدارک مکتوب موجود در مرکز اسناد انقلاب اسلامی مانند اسناد دوران مبارزه ایثارگران و شهدا، برای موضوع‌‌یابی و تکمیل و تصحیح مدارک کنگره، سفارش، تهیه و بایگانی می‌‌شود.[۸]

در طول سال‌‌های گذشته، ۱۲۳ هزار برگ سند مکتوب شامل اسناد سجلی و هویتی، اسناد نظامی، اسناد اداری و اسناد فرهنگی مربوط به شهدا و رزمندگان شهرستان از راه‌‌های مختلف، نهادها و مراکز گوناگون اعم از خانواده شهدا، دوستان و آشنایان، بنیاد شهید و امور ایثارگران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و یگان‌‌های رزمی ارتش و سپاه، جهاد سازندگی و کمیته امداد گردآوری و به صورت علمی بایگانی شده است.

بخش عمده‌ای از این مدارک را عکس‌‌ها و تصاویر تشکیل می‌‌دهند. از میان ۳۱ هزار قطعه عکس (اسناد دیداری) مربوط به جامعه ایثارگران، ۱۸۳۰۰ فقره با استفاده از نرم‌‌افزارهای مخصوص گویاسازی شده است. در جریان گویاسازی تصاویر (معرفی فرد یا افراد، مکان و مناسبت عکس)، با حضور رزمندگان و صاحبان و مالکان عکس‌‌ها، واقعه یا رویداد و خاطرات مرتبط با آن تداعی شده، همراه با اطلاعات عکس، آن روایت‌‌ها هم ضبط و ثبت شده، در زمره مدارک شفاهی قرار می‌‌گیرد. ۳۰۷ نمونه سند دیداری_شنیداری شامل ۲۱۷ نمونه نوار کاست (سخنرانی، مصاحبه و گفت‌وگو) بخش دیگری از گنجینه این مرکز است. ۸۳ نمونه فیلم و گزارش خبری از اعزام رزمندگان و تشییع پیکر شهدا در میان این اسناد مشاهده می‌‌شود. گردآوری، ضبط و ثبت ۱۳۰۰ نوبت دیدار با خانواده‌ شهدا و رزمندگان، دیگر فعالیت کنگره بوده است. این دیدارها با هدف تولید محتوای گوناگون انجام شده و بخشی از آن‌ها روایت‌‌های افراد از دوران دفاع مقدس و شهدای شهرستان است.

به‌طور کلی، داده‌ها و مدارک شفاهی کنگره شهدا به چند دسته تقسیم می‌شوند:

– خاطرات والدین شهدا که در سال‌های گذشته، در دهه ۱۳۸۰_۱۳۷۰ توسط ارگان‌های مختلف ضبط و ثبت‌شده و در فرم‌های مخصوص مانند سرگذشت‌پژوهی و در پرونده فرهنگی شهدا به شکل مکتوب نگهداری می‌شود. با توجه به وجود یک نسخه کامل از پرونده فرهنگی شهدا در آرشیو کنگره، این اطلاعات به مرور زمان و با مراجعه مکرر به خانواده شهدا و دریافت مدارک و اسناد نویافته و افزودن مدارک جدید (خاطرات، روایات و مصاحبه‌ها)، غنی‌تر شده است.

– خاطرات شفاهی رزمندگان که به اشکال گوناگون خاطره‌گویی، در گردهم‎آیی‌های ادواری مساجد و مراکز فرهنگی محلات یا گردان‌های فرهنگی بیان شده و به واسطه تعاملات کنگره در اختیار آن قرار گرفته است. قسمتی از این روایت‌ها در مجموعه خاطرات، نشریات دوران دفاع مقدس یا دست‌نوشته‌های شخصی رزمندگان هم انعکاس یافته است.

– داده‌های حاصل از مصاحبه و مصاحبه‌هایی که در سیستم هوشمند کنگره بایگانی شده، شامل دو دوره پیش و پس از فعالیت رسمی کنگره است. پیش از تشکیل معاونت پژوهش و نشر کنگره، مصاحبه‌ها پیرامون رویدادهای دفاع مقدس و جامعه ایثارگران و بیشتر بر اساس علاقه و حداقل تجربه و به‌شکل تک‌گویی و مونولوگ و یا شکلی از گفت‌وگو بوده است. در حالی که در دوره جدید، مصاحبه‌ها ابتدا توسط شفاهی‎کاران و سپس به‎وسیله تیم‌های تربیت‌شده و نیروهای دوره‎دیده در کارگاه‌های مصاحبه تاریخ شفاهی، اجرا شده است. از این‎رو، از نظر کیفیت و حتی کمیت، تعداد انبوه مصاحبه با کیفیت بالا و ارزش افزوده فراوان، به فهرست مصاحبه‎های کنگره اضافه شده است.

با توجه به اهمیت و جایگاه مدارک شفاهی یعنی روایت‌‌های شخصی، خاطرات شفاهی و داده‌‌های حاصل از مصاحبه تاریخ شفاهی در تحقیقات تاریخی و علوم دیگر، معاونت پژوهش و نشر، بر اساس شرح وظایفی، وظیفه گردآوری این نمونه از داده‌‌ها را هم بر عهده دارد: شناسایی راویان و مراجع تحقیق، تأمین و تربیت نیروهای مورد نیاز مصاحبه‌کننده و پیاده‌ساز، اجرای مصاحبه و برگزاری جلسات هم‌روایی، پیاده‌‌سازی مصاحبه‌‌ها و روایت‌‌ها، موضوع‌‌یابی مصاحبه‌‌ها و هم‌‌روایی‌‌ها در هماهنگی با مدیریت پژوهش و تحقیق، بررسی و راستی‌‌آزمایی اولیه و تهیه گزارش و ارسال آن جهت آرشیو و ثبت در سیستم.

معاونت پژوهش و نشر کنگره، علاوه بر به‌‌کارگیری افراد متخصص در هر زمینه، نیروی مورد نیاز در بخش‌‌های مختلف (مصاحبه‌‌گر، پیاده‌‌ساز مصاحبه، نمایه‌‌ساز مصاحبه) را تربیت کرده است. کارگاه‌‌های خاطره‌‌یابی و مصاحبه تاریخ شفاهی در دو سطح مقدماتی و پیشرفته در محل کنگره یا اماکن دیگر توسط کمیته علمی برگزار شده تا شفاهی‌کاران و کاربران مکانیسم تاریخ شفاهی کار گردآوری داده‌‌های تاریخی را با سرعت و دقت بیشتر انجام دهند.[۹]

به‌موازات این کار، به همت مدیریت گردآوری مدارک و اسناد، استودیو ضبط فیلم و صدا و مصاحبه تاریخ شفاهی مطابق با نمونه‌‌ها و استانداردهای موجود آماده و مشغول به کار شد. از آن زمان به‌بعد، غالب مصاحبه‌‌ها در این مکان برگزار و اجرا می‌‌شود. بخش دیگری از مصاحبه‌‌ها در منازل و خانه‌‌های راویان اعم از خانواده شهدا، ایثارگران، آزادگان و جانبازان و یا حتی در بیمارستان‌‌ها، مراکز توان‌بخشی و آسایشگاه‌‌های جانبازان صورت می‌‌گیرد.

از ابتدای تشکیل کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر تا زمان نگارش این مطلب، ۴۱۰۰ فقره مصاحبه (۳۳۸۳ ساعت) با طیف‌‌های گوناگون جامعه ایثارگران شامل رزمنده، آزاده، جانباز، خانواده شهدا و مسئولان پشت جبهه صورت گرفته است. از این تعداد، ۲۹۸۰ فقره مصاحبه (۲۳۷۸ ساعت) از سال ۱۳۹۳ یعنی زمان تشکیل معاونت پژوهش و نشر اجرا و ۹۰ درصد از این مصاحبه‌‌ها پیاده و نمایه‌‌سازی شده است.[۱۰]

با توجه به ماده سوم آیین‌نامه معاونت پژوهش و نشر یعنی قالب‌های تولید کتاب برای ارائه به اجلاسیه سراسری (طبق دستورالعمل)، موضوعات مصوب برای اجرای طرح‌های تاریخ شفاهی در کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، از ابتدا تاکنون عبارت‌اند از:

– راست‌قامتان (فرماندهان شهید): بیش از ۷۰ نفر از شهدای شهرستان خمینی‌شهر در دوران دفاع مقدس، در جایگاه فرماندهی یا معاونت یگان‌‌های رزمی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (گردان و تیپ)، یا مدارج بالای نظامی در ارتش جمهوری اسلامی و دارای عناوین «سردار» و «امیر» هستند. به‌‌همین علت نخستین طرح‌‌های تاریخ شفاهی دفاع مقدس در کنگره، بر گردآوری داده‌‌ها و اطلاعات شفاهی و مکتوب این شهدا تمرکز یافت و آثار آن با عنوان کلی «مجموعه راست‌قامتان» روانه بازار شد. انتشار زندگی‌نامه سرداران شهید غلام‌رضا مؤذنی (فاتح تپه‌‌ها)، دکتر حبیب‌‌الله شریفیان (حبیب خدا)، سرلشکر شهید محمدمهدی عموشاهی (ققنوسی که من دیدم)، سردار شهید حاج نصرالله جورکش (عابدین) و دانشجوی شهید سردار اسماعیل لُری «راه تو را می‌خواند، بمان)، مهم‌ترین خروجی اجرای این طرح بوده است.

– طلایه‌داران عشق: زندگی‌نامه شهدای محلات، اقشار و طبقات گوناگون مردم (روحانی، دانش‌آموز، کارگر، ورزشکار و…) در مجموعه «طلایه‌‌داران عشق» منتشر شده است. انتشار پنج عنوان کتاب با عنوان یادنامه شهدای محله خوزان، شمس‌آباد، بوستان سهم، اسفریز و اندان حاصل اجرای این طرح بوده است.

ـ آسمانی‌های خاکی (شهدای شاخص): طرح انتشار زندگی‌نامه برادران شهید (دو، سه یا چهار برادر شهید)، اولین سرباز شهید، اولین پاسدار شهید، شهدای دانش‌‌آموز، دانشجو، فرهنگی، روحانی، ورزشکار، جانبازان شهید و شهدای ترور، تحت عنوان مشترک «آسمانی‌‌های خاکی»، در قالب «کتابچه‌» (کتاب جیبی) بر مبنای همان مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و استفاده از اسناد مکتوب، اجرایی و در قالب ۷۳ عنوان اثر منتشر شد.[۱۱]

– همسران شهید: در این طرح که البته پیش از تشکیل معاونت پژوهش و نشر اجرا شده، همسران تعدادی از شهدای شاخص شهرستان خمینی‌شهر در گفت‌وگویی صمیمانه با مجری طرح، به شرح ازدواج، دوران زندگی، خصوصیات اخلاقی و رفتاری و سلوک شهید پرداخته‌اند. این نمونه روایت در قالب کتاب «از ب… تا انار» انتشار یافته است. در ادامه، این طرح به صورت اصولی و درباره تمام شهدای متأهل و جانبازان خاص به اجرا گذاشته شد.

– ایثارگران گمنام (جانبازان شاخص): تبیین و تشریح وضعیت و مشکلات جانبازان با درصد جانبازی بالای ۷۰ درصد و خانواده آنها (والدین، همسر، فرزندان) از ابتدای مجروحیت تاکنون، مهم‌ترین اهدف اجرای این طرح بوده است. در این طرح، با ۵۵ نفر از جانبازان اعصاب و روان، ضایعه نخاعی و قطع عضو و ۹۹ نفر از اعضای خانواده آنها مصاحبه و داده‌های حاصل از آن در قالب دو اثر منتشر شده است. کتاب «نیمه راه بهشت» با روایتی از تولد، کودکی، شغل و تحصیل، رزمندگی و جانبازی جانبازان در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات ستارگان درخشان منتشر شد. کتاب «ایثارگران گمنام» نیز مبتنی بر مصاحبه فعال، تحقیقات میدانی و مطالعه و بررسی مقالات علمی برای واگویی مشکلات فرد جانباز و اعضای خانواده او در طول بیش از سه دهه، در دست انتشار است.[۱۲]

– عاشقان پرواز (رزمندگان شاخص): در این طرح، افزون بر انتشار متن راستی‌‌آزمایی‌شده و مستند خاطرات آزادگان شهرستان خمینی‌شهر، با استفاده از سازوکار مصاحبه تاریخ شفاهی، زندگی‌‌نامه آزادگان از تولد تا اسارت و برگشت به میهن اسلامی، دوران پس از اسارت، نقش‌آفرینی در جامعه و خانواده، واکاوی و اطلاعات آن استخراج و مکتوب می‌‌شود. همچنین جلسات هم‌روایی یا مصاحبه گروهی با حضور آزادگان مستقر در یک اردوگاه بعثی، برگزار و وجوه مشترک دوران اسارت، مورد سؤال و پرسش قرار می‌گیرد. کتاب «از میمک تا آن‌سوی مجنون» شامل خاطرات مکتوب آزاده جانباز سردار مرتضی بختیاری (اولین فرمانده گردان چهارده معصوم^(ع) لشکر نجف اشرف) و کتاب «ملاقات با غریبه‌ها» شامل خاطرات رزمنده بسیجی قدرت‌الله مهرابی از دوران اسارت، دو نمونه قابل ذکر در این زمینه است. خاطرات رزمنده غواص، سید علی موسوی نیز که در میان رزمندگان با نام «سید بلبلی» شناخته می‌شود، با عنوان «سید بلبلی: یادگار غواصان شهید» منتشر شده است.

خاطرات مکتوب با حضور روای آن، از حالت صرفاً خاطره‌گویی خارج شده و به‌شکل ترکیبی (خاطره_مصاحبه) درآمده است. گاه نیز بدون در نظر گرفتن خاطرات و صرفاً با مطالعه آن، مصاحبه فعال تاریخ شفاهی با فرد راوی صورت گرفته و نتیجه کار به صورت سوم شخص یا اول شخص (منِ راوی) روایت شده است.

از میان دست‌نوشته‌های شهدای شهرستان خمینی‌شهر، یادداشت‌های روزانه و خاطراتی از سردار شهید سید علی مرتضوی، مسئول واحد آموزش عقیدتی سیاسی قرارگاه کربلا، در کتابی با نام «روایت سید علی» با کمک‌ گرفتن از اسناد مکتوب نظامی، اداری و شخصی آن شهید، تنظیم و انتشار یافته است.

– تاریخ‌نامه دفاع مقدس: در طول هشت سال دفاع مقدس، رزمندگان داوطلب شهرستان خمینی‌شهر در قالب نیروی رزمی لشکر هشت نجف اشرف و لشکر ۱۴ امام حسین^(ع) در خطوط، محورها و جبهه‌های نبرد علیه دشمن متجاوز در جنوب و غرب کشور ایفای نقش کرده‌‌اند. کتاب‌های «جبهه ذوالفقاریه»، «نبرد شوش»، «عملیات محرم» و «عملیات والفجر مقدماتی»، بر مبنای مصاحبه با رزمندگان، عاملان و کنش‌گران آن وقایع، تدوین و تنظیم و منتشر شده‌اند.

– اطلاعات عملیات: طرح تدوین «تاریخچه و عملکرد اطلاعات عملیات لشکر هشت نجف اشرف»، توسط فرماندهان این واحد در هشت فصل طراحی شده است. بخش قابل ‌توجهی از مصاحبه‌‌های تاریخ شفاهی این طرح به‎صورت فردی و گروهی (هم‌روایی)، با حضور نیروهای این واحد شامل اعضای تیم‌های شناسایی و مسئول تیم، در کنگره شهدا اجرا شده است. به‌علت تخصصی‌بودن مصاحبه، این کار به عهده فرماندهان اطلاعات عملیات که با فنون و تکنیک‌های مصاحبه آشنا شده‌اند، گذاشته شده است.

– آموزش نیروها: رزمندگان شهرستان خمینی‌شهر در مراکز و پادگان‌های نظامی سپاه و ارتش و دوره‌‌های امدادگری جهاد سازندگی و هلال احمر، آموزش‌‌های لازم را فراگرفته و راهی جبهه‌‌ها شده‌‌اند. برای بیان و روایت این موضوع مهم و ضبط و ثبت تجارب مربیان و دست‌‌اندرکاران آموزش، تقریباً تمام راویان کنگره مورد پرسش و سؤال قرار گرفته‌‌اند. در کنار آنها، مربیان و مسئولان مراکز آموزشی مخصوصاً «پادگان آموزشی امام حسین^(ع)» (شهید مؤذنی) در شمال خمینی‌شهر، خاطرات و تجربیات خود از آن روزهای سخت و حساس را بیان کرده‌اند. کتاب «آقای مربی» اولین اثر کنگره در این حوزه است.

از سوی دیگر، نیروهای گردان خط‌شکن چهارده معصوم^(ع) لشکر هشت نجف اشرف که بیشتر آنها از رزمندگان شهرستان خمینی‌شهر هستند، پس از پایان جنگ تحمیلی، با تشکیل «گردان فرهنگی چهارده معصوم^(ع)» و برگزاری جلسات ماهانه، ضمن تجدید دیدار با یکدیگر، در شب‌های خاطره، هرکدام به روایت و بازگویی گوشه‌ای از وقایع و رویدادهای آن دوران می‌پردازند. این اطلاعات و داده‌ها هم توسط مدیریت گردآوری مدارک و اسناد کنگره ضبط و ثبت شده، بر غنای آرشیو داده‌های شفاهی آن افزوده است.

مدارک و داده‌‌های گردآوری‌‌شده جهت ساماندهی و استفاده محققان و نویسندگان در اختیار مدیریت ساماندهی مدارک و اسناد قرار می‌‌گیرد تا ضمن بررسی، دسته‌‌بندی، طبقه‌‌بندی، ویرایش و نمایه‌‌سازی آن‌ها هم انجام شود. هدف از این کار، دسترسی آسان و نظام‌مند نویسندگان و پژوهشگران به اسناد و مدارک مورد نیاز در انجام تحقیقات خود است. اطلاعات و داده‌های کنگره تحت پشتیبانی نرم‌افزاری مخصوص نگه‌داری و آرشیو می‌شود. این نرم‌افزار تخصصی به‌وسیله تیم کارشناسی مهندس جانباز صفرعلی جلالی در مدت هفت سال، هم‌زمان با شروع کار کنگره طراحی و به تدریج روزآمد و مشکلات و ایرادات آن برطرف شده است.[۱۳]

مصاحبه‌های تاریخ شفاهی کنگره در دو گروه «فردمحور» و «موضوع محور» طراحی شده است. با آن که فرماندهان گروهان، گردان و معاونان گردان، بی‌سیم‌چی، پیک، مسئولان اعزام، فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، رزمندگان شاخص را تشکیل می‌دهند اما در هر صورت این موضوعاتِ مرتبط با جنگ است که خطوط اصلی مصاحبه و پرسش‎های آن را تعیین می‌کنند. از آنجایی که چند هزار رزمنده اعزامی از این شهرستان در بیش از یک عملیات دوران دفاع مقدس شرکت داشته‌اند، هر راوی توانایی و ظرفیت بیان رویدادهای پیرامون چند عملیات، از پیش از اعزام تا فعالیت در جبهه را دارد.

اسناد مکتوب برای یافتن راویان و تنظیم و اجرای مصاحبه بسیار کارساز است. درست است که مسئولان اعزام رزمندگان و فرماندهان آن دوران هم‌اکنون در کنگره شهدا حضور و مسئولیت دارند اما برای رصد و شناسایی دقیق عاملان و کنش‌گران آن دوران، اسناد مکتوب به‌ویژه «لیست اعزام رزمندگان» به جبهه‌های جنوب و غرب کشور، سیستان‌وبلوچستان و منطقه ترکمن‌صحرا از اهمیت بیشتر برخوردارند. با مراجعه به این فهرست‌ها و تفکیک شهدا و درگذشتگان، اسامی و مشخصات سایر رزمندگان حاضر در هر عملیات و رویداد تاریخی استخراج می‌شود. در مرحله بعد، نشانی محل سکونت یا کار آن فرد از دوستان و آشنایان و یا نهادهای مرتبط استعلام و به‌دست می‎‌آید. با تماس‌های مکرر و دعوت از افراد، آنها به صورت فردی و سپس گروهی (هم‌روایی) در معرض پرسش و مصاحبه فعال قرار می‌گیرند.

از آنجایی که بخش قابل توجهی از جامعه ایثارگران به علت حضور مستمر در جبهه‌ها به درجه جانبازی نائل شده‌اند، با تعامل و همکاری با اداره کل بنیاد شهید و امور ایثارگران می‌توان به سوابق و مدارک آنها هم دسترسی پیدا کرد. در مصاحبه با رزمندگان جانباز، علاوه بر اسناد و مدارک شخصی جانباز که رونوشت آن در کنگره ضبط، ثبت، نگه‌داری و در مصاحبه استفاده می‌شود، «اسناد بالینی» جانبازان برای طرح پرسش و راستی‌آزمایی روایت‎‌ها کاربرد فراوان دارد.

در طراحی مصاحبه‌های موضوع‌محور، به صورت کاملاً شبکه‌ای عمل می‌شود. بدین معنی که تمامی ابعاد و جنبه‌های یک رویداد تاریخی (عملیات) شامل: حال و هوای شهر و محله در آستانه عملیات، محل و نحوه اعزام، رزمندگان اعزامی، مسیر اعزام، ورود به منطقه، خط مقدم، عملیات، برگشت به خانه، دوران مرخصی، تحلیل عملیات، دوستان و هم‌رزمان، مورد توجه، بازبینی و بازروایی قرار می‌گیرد. این موضوعات هر مصاحبه، بر اساس جایگاه و مواضع هر یک از رزمندگان و دست‌اندرکاران جبهه و جنگ و تا سرحد امکان بدون محدودیت در تعداد راویان، از آنها پرسیده می‌شود.

بسیاری از ایثارگران و رزمندگان علاوه بر شرکت و حضور در وقایع انقلاب اسلامی، در حوادث و رویدادهای حدفاصل پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ تا شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از جمله در مناطق کردستان، سیستان‌وبلوچستان و ترکمن‌صحرا حضور داشته‌ و نقش‌آفرینی کرده‌اند. به‌همین علت، در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی کنگره، علاوه بر روایت دوران دفاع مقدس، روایت‌های مربوط به کردستان و مناطق شرق و شمال شرق کشور هم از اهمیت فراوان برخوردار است.

پس از موضوع‌یابی و مشخص‌کردن راویان و تعیین ارتباط هر راوی با موضوع اصلی و جایگاه او در روایت، کار تعیین اولویت‌های روایت و دعوت از راویان و اجرای مصاحبه فردی تاریخ شفاهی انجام می‌شود. وجه تمایز آن است که مصاحبه‌ها و راویان به مناطق عملیاتی و رزمندگان آن محدود و منحصر نشده است؛ با توجه به نگاه شبکه‌ای در طرح موضوعات فرعی و تنوع پرسش‌ها، راویان و روایت‌های مکمل هم مدنظر قرار گرفته‌اند.

توضیح آن که، بیشتر رزمندگان شهرستان خمینی‌شهر نیروی رزمی تیپ و سپس لشکر هشت نجف اشرف و گردان‌های چهارده معصوم^(ع)، محمد رسول‌‌الله^(ص) و انبیاء بوده‌اند. نیروهای این گردان‌ها از شهرستان‌های نجف‌آباد، خمینی‌شهر، فلاورجان، مبارکه و کاشان ترکیب یافته‌اند. هم‎زمان برخی از جوانان و نوجوانان این شهرستان در لشکر ۱۴ امام حسین^(ع) و یگان‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران و جهاد سازندگی ایفای نقش کرده‌اند. در سال‌های نخست جنگ تحمیلی، نیروهای داوطلب برخی شهرها و استان‌های کشور هم در لشکر هشت نجف و گردان‌های آن حضور داشته‌اند که از آن میان می‌توان به رزمندگان آذری، شمالی، قزوینی و زنجانی اشاره کرد. از این‌رو، گاه لازم است پای صحبت آن‌ها نشست و روایت آن‌ها را هم شنید تا حواشی پیرامون رویدادها و آن رویداد خاص از نگاه آن‌ها هم مشاهده و در تاریخ ثبت شود.

مردم شهرستان خمینی‌شهر نه‌فقط در حوادث و رویدادهای انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس ایفای نقش کرده‌اند بلکه در جبهه مقاومت هم حضور داشته و حماسه‌آفرینی کرده‌اند. این شهرستان بیست شهید مدافع حرم دارد و ۳۵ درصد از شهدای مدافع حرم استان اصفهان را به خود اختصاص داده است. معاونت پژوهش و نشر کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، پیرامون از تولد تا شهادت مدافعان حرم هم مصاحبه‌های تاریخ شفاهی انجام داده، خاطرات اعضای خانواده، دوستان و همرزمان شهدای مدافع حرم را همراه با رونوشتی از مدارک و اسناد مربوط به آن‌ها گردآوری کرده است. اگر چه انجام این کار با حساسیت و محدودیت‌های فراوان مواجه بود، اما در فرصتی کوتاه، یعنی تا زمان برگزاری اجلاسیه کنگره در آبان ۱۳۹۵ زندگی‌نامه مختصر و مستند هفت نفر از شهدای مدافع حرم: محسن حیدری، یحیی براتی، عبدالمهدی کاظمی، مهدی اسحاقیان، سید سجاد حسینی، عبدالرضا مجیری و روح‌الله مهرابی تدوین و منتشر شد.[۱۴]

شاید بتوان شهرستان خمینی‌شهر را پیشگام برگزاری «اردوی راهیان نور» در همان دوران دفاع مقدس دانست. در آن ایام، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خمینی‌شهر پس از هماهنگی با مسئولان امر، خانواده معظم شهدا را به بازدید از مناطق عملیاتی و محل شهادت فرزندان‌شان می‌برد. در زمان فعالیت کنگره، دو نوبت اردوی راهیان نور برگزار شد. نخستین اردو در ابتدای دهه ۱۳۹۰ و با شرکت علاقه‌مندان و نویسندگان اولیه کنگره، در منطقه عملیاتی میمک در استان ایلام شکل گرفت. علت این انتخاب آن بود که نوجوانان رزمنده خمینی‌شهری که بعضاً دوازده سیزده سال سن داشتند، در اولین اعزام و تجربه خود، به میمک و خط پدافندی آن فرستاده می‌شدند. فرماندهی ستادی این خط با سردار شهید اسماعیل لُری بود و نوجوانان بسیجی در ارتفاعات آن مستقر بودند. از سوی دیگر، آیت‌الله اشرفی اصفهانی، شهید محراب، زاده خمینی‎شهر و امام جمعه کرمانشاه، نقش کلیدی در حمایت از این رزمندگان و تدارک و پشتیبانی نیروهای مستقر در آن جبهه داشت. با برگزاری این اردو، افراد با این منطقه عملیاتی از نزدیک آشنا شده و مصاحبه‌کنندگان و نویسندگان با اشراف بیشتر مشغول کار شدند.[۱۵]

در اردیبهشت ۱۳۹۵ با طرح و پیشنهاد معاونت پژوهش و نشر کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، «اردوی علمی _تحقیقی راهیان نور» با شرکت تعدادی از رزمندگان، فرماندهان، کارشناسان نظامی، استادان دانشگاه و محققان در مناطق عملیاتی، به‌ویژه فتح‌المبین و والفجر هشت در استان خوزستان و مناطق مرزی آن، با اهداف و نتایج مهم برگزار و داده‌ها و مدارک شفاهی آن گردآوری و در آرشیو کنگره بایگانی شد.[۱۶]

در سال‌های اخیر اگرچه داده‌های شفاهی و مدارک آن مبنای کار در زمینه تاریخ‌‌نگاری دفاع مقدس و تدوین زندگی‌نامه شهدا و فرماندهان نظامی بوده است اما در معاونت پژوهش و نشر کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر، پیش از انتشار هر اثر، بر راستی‌آزمایی و مستندسازی روایات و خاطرات و استفاده هم‌زمان از اسناد مکتوب و غیرمکتوب، تأکید می‌‌شود. با آن که شاکله اصلی کتاب‌‌های کنگره را انبوهی از روایات شفاهی تشکیل می‌‌دهد اما این مدارک به‌‌ترتیب به‌‌وسیله دیگر روایات، مدارک و اسناد مکتوب و اسناد دیداری_شنیداری راستی‎‌آزمایی، تصحیح و تکمیل می‌‌شود. بدین‌‌ترتیب، طرح‌ها و آثار کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر را می‌توان «تولیدات تاریخ شفاهی» یعنی بر پایه و مبنای مدارک شفاهی با تصحیح، تکمیل و تأیید مدارک مکتوب محسوب کرد.

کتاب‌های کنگره مانند بیشتر آثار دفاع مقدس استان اصفهان، به‌وسیله انتشارات «ستارگان درخشان» سپاه حضرت صاحب‌‌الزمان^{(عج‌‌الله)} منتشر شده اما در شکل و محتوا، با نمونه‌‌های مشابه تفاوت و تمایزاتی دارد. با جست‌‌وجو در پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران، ۹۷ اثر منتشره کنگره (۲۴ عنوان کتاب و ۷۳ عنوان کتابچه) مشاهده می‌‌شود. در کنار این کمیت، با تورق هریک از این کتاب‌ها، درخواهیم یافت که محتوای این آثار، مستند و با رعایت روش تحقیق، به منبع و مأخذی مشخص ارجاع داده شده است. گویاسازی اسامی، اصطلاحات و واژگان و مفاهیم فنی، مصوربودن، جانمایی و گزیده اسناد و انواع فهرست‌ها و کتاب‌نامه، ویژگی‌های دیگر این آثار است. تمام این اقدامات، توسط مدیریت پژوهش و تحقیق، انجام می‌شود. البته انجام این کارها با موانع و مشکلات فراوان مانند ناآشنایی و مخالفت افراد، افزایش هزینه طراحی و صفحه‌آرایی و چاپ کتاب مواجه بوده که با اصرار و پشتکار منطقی، برطرف شده است.

معاونت پژوهش و نشر کنگره برای ایجاد وحدت رویه و یکسانیِ آثار، حتی شیوه‌نامه نگارش و ارجاع‌دهی تهیه و در اختیار نویسندگان خود قرار داده است. در این میان، شیوه ارجاع به منابع و مدارک شفاهی، نوعی قرارداد و مبتنی بر تجربه‌‌های کسب‌شده است.

آنچه آمد، شرحی مختصر از فعالیت‌های کنگره بزرگداشت شهدای شهرستان خمینی‌شهر با تأکید بر برنامه‌های «معاونت پژوهش و نشر» و زیرمجموعه‌های آن، برای ارائه الگویی کارآمد و نسبتاً موفق بود.[۱۷]

پی‌‌‎نوشت‌ها: