در این نوشتارنخست علت نامیدن کاظمین و روند شکل گیری شهر توضیح داده شده و سپس پنج مرحله ساخت و توسعه حرم مطهر کاظمین تبیین شده است .
*
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
کاظمین یا کاظمیه (الكاظمية) درشمال شرقی بغداد در بخش غربی رود دجله است و مانند شهرری با تهران قطب معنوی پایتخت عراق تلقی میشود .
- علت نامیدن کاظمین
کاظمین یعنی دو کاظم ؛ کاظمین، مدفن پدر و پسر امام رضا (ع) یعنی امام هفتم امام موسی کاظم (ع) و امام نهم امام محمد تقی (ع) می باشد . بعدا شخصیت های زیر نیز در اینجا دفن میشوند: آرامگاه شیخ مفید فقیه ۱۰ قرن پیش آرامگاه سید مرتضی و سید رضی ۹ قرن پیش،آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی دانشمندان ۷ قرن پیش: شیخ کلینی صاحب کتاب الکافی و…
- روند شکل گیری شهر
امام موسی کاظم و ملقب به باب الحوائج هفتمین امام شیعیان در ۲۹ سالگی در سال ۱۴۸ق پس از شهادت پدرش، امام صادق(ع)، به امامت رسید. دوران ۳۵ ساله امامت او با ۴ خلیفه غاصب عباسی همزمان بود. ایشان چندین بار زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان به شهادت رسید. در قبرستانِ قریش در شمال‌غربی بغداد به‌خاک سپرده میشوند . بعدا که امام نهم امام جواد را هم در پشت سر ایشان دفن میکنند به کاظمین ( جوادین ) شهرت پیدا میکند
زوار ، افرادی برای خدمت به زوار ساکن و کم کم هسته اولیه شهر دور مزار دو امام شکل گرفته و توسعه می یابد . در سال ۳۳۴ هـ. ق ،معزالدوله بویه بغداد را فتح کرد و بقعه ای ساخته شد . چند بار سیل – حمله مغولها بقعه غارت وبه اتش کشیدند . هشتم هجری، شهر کاظمین رشد زیادی کرد ودر این شهر کتابخانه ها و مدارس علمی فراوانی وجود داشت
. شهر کاظمین در طی جنگ جهانی اول نقش مهمی در برابر حمله انگلیسی‌ها ایفا نمود و علمای شهر کاظمین فتوایی در خصوص دفاع از شهرهای اسلامی در برابر حمله انگلیسی‌ها صادر کردند ودفاع خوبی انجام میشود ولی با تمام این تلاش‌ها عاقبت انگلیسی‌ها موفق شدند ل ۱۳۳۵ هـ. ق شهر کاظمین را تصرف کنند و تسلط عثمانی پایان می یابد و آغاز تسلط انگلیسی در این شهر اعلام گردید ولی همواره مقاومت داشتند .
- حرم کاظمین
دوره اول آستانه کاظمین
بعد از شهادت حضرت امام محمد جواد علیه السلام ؛ ایشان را در کنار جدش ( امام کاظم ع) به خاک سپرده سپردند . بر این دو قبر مطهر عمارت بنا نمودند و به نام بقعه کاظمین شهرت یافت . در نزدیکی این بقعه مسجد باب التین واقع بود که شیعیان به رعایت تقیه ، از مسجد مذکور مزار این دو بزرگوار را زیارت می کردند. لذا بقعه کاظمین به مشهد باب التین شهرت یافت. قبه اولیه گنبد خانه بصورت چهارطاقی ساده ای بود .
گروهی از شیعیان در لباس ماموران کفن و دفن و کارهایی از این قبیل در اطراف آستانه کاظمین جمع شده بودند و آنان وسایل راحتی زوار آستانه امامین را تامین و فراهم می کردند ، تا آنکه با گذشت مدت کوتاهی اطراف آستانه کاظمین مبدل به یک قریه کوچک گشت.
دوره دوم آستانه کاظمین
در مطلع قرن چهارم هجری کاظمین رفته رفته قریه بزرگی شده بود و شیعیان از گوشه و کنار به سکونت در اطراف آستانه می کوچیدند و این ناحیه رو به آبادی گذاشته بود ، لذا پس از خراب کردن امارت اول آستانه ، شیعیان عمارت بزرگتری بنا نمودند و دو ضریح منفصل از یکدیگر بر روی هر یک از دو قبر نصب نمودند تا اینکه بغداد به دست آل بویه سقوط کرد.
دوره سوم آستانه کاظمین
پس از سقوط بغداد به دست آل بویه و به قدرت رسیدن شیعیان در عراق و پایان عصر خفقان و تقیه ، شیعیان از اطراف و اکناف برای زیارت یا اقامت به سوی آستانه کاظمین سرازیر گشتند. در سال ۳۳۶ قمری تمام عمارت آستانه را تخریب کردند و به جای آن عمارت عظیم و با شکوهی بنا نمودند و بر روی هر یک از دو قبر ضریح جداگانه و دو گنبد بزرگ بر آوردند . همچنین در مقابل عمارت آستانه ، صحن وسیع تاسیس کردند . اینک کاظمین مبدل به یک شهر شده بود حصار محکمی نیز برای این شهر بنا شد .
دوره چهارم توسعه شیعیان
خیرین ایرانی در دوره صفویه خدمات بزرگی در ساخت، توسعه، تجهیز و نماسازی های حرم های ائمه مطهردر عراق داشته اند .
ساختمان کنونی حرم از ساخته‌های دوره آغازینِ صفویه و اضافات دوره‌های بعدی است. معماری اکثر اماکن عراق بقعه وسط دور حیات و ویک رواق در دور این صحن هست .کشیدگی به سمت قبله و سمت مقابل مسجد قرار دارد که محرابش به سمت حرم است . معماری و هنر در این دوره از ایوان‌های زیبا و کاشیکاریهای معرق نفیس و آینه‌کاریهای بدیع در آن به وضوح قابل مشاهده است. حرم دارای دو گنبد طلایی است که به مناسبت وجود دو امام معصوم بنا شده است. در زیر دو گنبد فضای مربع مستطیل است که میانه دو دیوار شرقی و غربی را دو جرز ضخیم دربرگیرنده تحمل باز سنگین گنبدها می باشد. مسجدی نیز در شمال حرم در دوره صفویه ساخته شده ؛ که از معماری شبستانی بسیار زیبایی برخوردار می باشد
در دوره حاکمیت اختناق صدام ؛ وی علاوه جنایاتی که در برخی حرمها انجام داد ؛ سعی کرد که اسم و آثار ایران را از روی در و دیوار حرم ها پاک کند اما این اتفاق به طور کامل در حرم کاظمین نیفتاد و هنوز اسامی ایرانی بر دیوار حرم وجود دارد.
دوره پنجم توسعه شیعیان ایران انقلابی
پس از رهایی عراق از چنگال صدام، دلباختگان ایرانی ائمه شیعه با محوریت ستاد بازسازی عتبات عالیات ؛ تلاش زیادی برای ترمیم فرسودگی بناهای متبرکه ؛ بازسازی خرابیها ؛ ایجاد کانالهای زهکش رطوبت در جلوی جداره های قطور حرم ؛ سنگ کاری و کاشیکاریهای از بین رفته و دیوارها و طلاکاری گنبد؛ جلوگیری از نشست و کج شدن منارها ؛ مسقف کردن دو صحن چپ و راست بقعه ؛ طرح احداث «صحن امام محمد باقر(ع)» در سرداب (طبقه زیرین) صحن آیت‌الله شهید باقر صدر ؛ ایجاد۲ شبستان با طرح مسقف‌سازی صحن‌های شرقی و غربی به مساحت دو هزار و۲۰۰مترمربع با طراحی صحن‌ها با بنای تاریخی حرم همگون و مکمل معماری اصیل اسلامی- ایرانی در سالروز میلاد حضرت فاطمه (س) سال ۱۴۰۰؛ استفاده از روش‌های نوینی در گچ‌بری‌ها، آیینه‌کاری‌ها و… باکیفیت و طول عمر زیاد ؛ تامین وسایل مورد نیاز مثل ابسرد کن ؛ بالابر و… صورت گرفته است و فضای مناسبی برای زیارت و عبادت بوجود آمده است .
