مهندس حسین غضنفر[۱] و دکتر سیدجواد هاشمی فشارکی[۲]

• چکیده

آنچه معمولا از ائمه (ع) و رهبری ایشان در ذهن خود ترسیم میکنیم مدیریت ایشان صرفا به سبب ایمان نیرو ها و امدادهای الهی بوده است که در این مقاله کوشیده شده با نگاهی به تعریف مدیریت و وظایف مختلف آن (سازماندهی،برنامه ریزی ،رهبری،کنترل) به بررسی  مهندسی رزمی (زیر مجموعه ای از مدیریت نیروی انسانی و منابع میباشد ) در صدراسلام پرداخته شود و در جنگ هایی مانند جنگ احزاب و نهضت عاشورا و جنگ صفین و … که در آنها مهندسی رزمی نقش بسزایی  داشته اند مورد بررسی قرار گرفته است نحوه جمع آوری اطلاعات در این مقاله از طریق مطالعه کتب تاریخی بوده است

• واژگان کلیدی: مدیریت،مهندسی رزمی،صدراسلام

• مقدمه

مدیریت و رهبری ائمه (ع) در عرصه‌های نظامی کمتر در معرض دید و نگاه تحلیلی محققان واقع شده است. آنچه معمولاً از ائمه (ع) و رهبری ایشان در ذهن خود ترسیم می‌کنیم برخی می‌پندارند پیامبر بدون هیچ استراتژی و برنامه‌ریزی مشخصی به برپایی حکومت پرداخت، با دشمنانش جنگید و صرفاً به سبب ایمان و انگیزه نیروهایش و نیز امدادهای الهی به پیروزی رسید. چنین نگاهی به این شخصیت عظیم‌القدر بسیار سطحی‌نگرانه است. در این مقاله کوشیده‌ایم با پرداختن به زوایای مختلف مدیریتی ائمه در محورهایی چون: مدیریت منابع و نیروی انسانی، مدیریت آموزش، مدیریت سیاسی و استراتژیک و مدیریت فرهنگی، این نگاه را دگرگون کنیم.

• اهمیت و ضرورت

با توجه به این که پیامبر اسلام و ائمه که جانشین پیامبر هستند به ذات الهی متصل هستند و طبق آیات قرآن  از هر گونه خطا و معصیت مبررا هستند  به همین دلیل در همه امور  برای ما الگو هستند برای همین در این تحقیق میخواهیم با نحوه مدیریت نیرو و تجهیزات توسط  پیامبر و ائمه در جنگ ها و امور مهندسی یا مهندسی رزمی در صدر اسلام آشنا شده و استفاده لازم را ببریم .

• تعاریف و مفاهیم نظری

مدیریت به معنای هماهنگ‌سازی کلیه منابع یک سازمان به منظور تحقق اهداف سازمانی است. از هنگام پیدایش سازمانهای نظامی در جهان، مسئله مدیریت در آن نیز مطرح گردیده است. چهار وظیفه اصلی مدیریت عبارت‌اند از: ۱ـ سازماندهی ، ۲ـ برنامه‌ریزی، ۳ـ رهبری ، ۴ـ نظارت    (David & Vorfleet, 1979, p.1-12)

• تعریف وظایف

سازماندهی عنوانی است که برای چگونگی ترتیب و آرایش نظامیان و تقسیم آنان در لشکرهای زمینی، دریایی، هوایی بر حسب مأموریت، طبیعت زمین، شمار نیروها و نوع مانور به‌کار می‌رود. هدف از سازماندهی، تضمین و تأمین بهترین کاربرد ممکن از ابزارها و امکانات جنگی است. (ایوبی، ۱۹۸۵، ج ، ص ۲۷۵)

برنامه‌ریزی یکی از وظایف مهم مدیریت است که در عرصه نظامی، طرح سیاست کلی، نقشه‌های جنگی، بررسی تعداد نیروهای لشکر و سلاحهای آنها، وضع قوانین و نظامنامه‌ها، آماده‌ساختن فرماندهان عالی و تعیین شرایط انتخاب آنان بر عهده آن است. برنامه‌ریزی در حیطه مدیریت سازمانی قرار می‌گیرد که به همراه سازماندهی، بسیج منابع و امکانات و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده شکل می‌گیرد.

رهبری :در عرصه نظامی در عصر حاضر به فرماندهی تعبیر می‌شود. فرمانده نظامی در حقیقت علاوه بر رهبری سازمان، مدیریت میدان عملیات را هم برعهده دارد. او هم در عرصه استراتژی و هم در عرصه تاکتیک نقش کلیدی و اصلی را ایفا می‌کند. تدوین استراتژی را به تنهایی یا با نظر شورایی از مستشاران انجام می‌دهد و در نهایت آن را به اجرا درمی‌آورد که در حیطه مدیریت عملیات قرار می‌گیرد.

نظارت بر اجرای استراتژی و اهداف و برنامه‌های از پیش تعیین شده به‌طور منظم، یکی دیگر از وظایف مدیریت است که در عرصه نظامی، در حیطه فرماندهی و به عبارتی رهبری سازمان قرار می‌گیرد.

در شب عاشورا نیز امام‏حسین(ع) از محیط خیمه‏ها بیرون رفت تا نزدیکى لشکردشمن، نافع بن هلال (یکى از یاران امام) از امام(ع) سؤال کرد، دلیل نزدیک شدنش به لشکردشمن در این وقت شب چه بوده است؟ امام(ع) در پاسخ وى فرمود: آمده‏ام تا پستى و بلندىاطراف خیمه‏ها را بررسى کنم که مبادا براى دشمن مخفى گاهى باشد و از آنجا براى حمله خود و یا دفع حمله شما استفاده کند.

• مدیریت مهندسی

به‌کارگیری سرمایه‌های انسانی (نیروی انسانی) به منظور دستیابی به اهداف سازمانی با هدف بهبود بخشیدن به مشارکت مؤثر مردمی به طریق اخلاقی و مسئولانه. وظایف این مدیریت؛ جذب، آموزش، ارزشیابی، حفظ و نگهداری تعداد مناسب نیروی انسانی و تخصصهای مورد نیاز است که در عرصه نظامی علاوه بر نیروی انسانی، امکانات و منابع مادی را هم دربرمی‌گیرد. در مجموع، مدیریت منابع انسانی نوعی رویکرد مدیریتی بر افراد و بر چهار اصل اساسی استواراست:

۱_ افراد، که موفقیت سازمان در گرو اعمال مدیریتی اثربخش بر آنهاست؛

۲_ ضرورت پیوند تنگاتنگ سیاستهای پرسنلی و نیروی انسانی با خط‌مشی‌ها و استراتژیهای سازمان جهت تحقق موفقیت سازمان؛

۳_ فرهنگ و ارزشهای سازمان، جو سازمانی و رفتار مدیریتی منبعث از آن فرهنگ که در حصول برتری سازمان نقش اساسی دارد؛

۴_ترغیب همه اعضای سازمان و نیروی انسانی به همکاری با یکدیگر و ایجاد احساس در هدف مشترک.(آرمسترانگ،۱۳۸۰، ص۴۵؛ جزنی، ۱۳۷۸، ص۳۷)

• مدیریت منابع و نیروی انسانی در عصر پیامبر(ص)

یکی از ابزارهای تحقق و حفظ حاکمیت و تأمین امنیت اجتماعی و سیاسی، داشتن نیروی انسانی کارآمد و مجرب چه در ابعاد مدیریتی و چه در ابعاد نظامی است، ضرورت این امر توسط حضرت‌حق برای رسول‌خدا(ص) طی آیاتی ابلاغ و آشکار گردید «و اعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم» (انفال/۶۰). این آیه در حقیقت مبنایی برای تأمین منابع اعم از منابع تسلیحاتی و تجهیزاتی و بر اساس قولی از پیامبر(ص) که قوه را (نیرو) امکانات و نیرو انسانی تفسیر می‌کردند و نیز منابع انسانی شامل نیروی جنگی و مدیران مجرب و فرماندهان کارکشته در جنگ بود. از آن هنگام رسول‌اکرم(ص) برای اعمال مدیریت خود در این عرصه به تأمین نیروی انسانی موردنیاز برای مقابله با دشمنان و دفع فتنه و تأمین امنیت جامعه اسلامی پرداخت .

• بسیج وسازماندهی نیرو:

پیامبر قبل از هجرت به مدینه با قرارداد بیعه الحرب که با مردم مدینه بستند مردم مدینه متعهد شدند از پیامبر ومسلمانان در مدینه محافظت کنند وبنبراین در جنگ های خارج از مدینه شرکت  نمی کردند تاسال دوم هجری در غزوه ی بدر که خود آنها اظهار داشتند همواره با پیامبروسپاه  اسلام خواهند ماند.

اگر جنگ ها بزرگ بود پیامبر بسیج همگانی را اعلام می کردند اما اگر دشمن آنچنان قوی ومجهز نبود بسیج جزئی را اعلام می کردند. چنان‌که از نقشه برمی‌آید پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای ایجاد انگیزه و تشدید فعالیت مسلمانان قسمتی از ماموریت حفر خندق را به مهاجرین و بخش بزرگ‌تری از آن را به انصار سپردند. برای آن‌که میان انصار هم نوعی رقابت به‌وجود آید آنان را به سه گروه تقسیم کردند. این تقسیم‌بندی برمبنای نزدیکی قومی و قبیله‌ای انجام شد، زیرا هر تقسیم‌بندی دیگری ممکن بود با توجه به اختلافات فکری، فرهنگی و قومی مسلمانان که بسیاری از آنها تازه به اسلام  گرویده بودند، سرمنشا بروز مشکلات و مسائلی باشد. (واقدی،۱۴۰۴، ج۱، ص۲۳؛ ابن‌هشام، ۱۳۵۵، ج۲، ص ۳۲۳).

• مهندسی رزمی

در رسته تدارکات و پشتیبانی، گروهی وظیفه خاصی را که امروزه به آن مهندسی رزم می‌گوییم، برعهده داشتند. از وظایف و مأموریتهای آنان می‌توان به حفر خندق در برابر دشمن و در جنگهای دفاعی اشاره کرد که نمونه آن غزوه خندق بود. اعراب در عصر جاهلیت با خندق آشنایی نداشتند و برای نخستین‌بار توسط رسول‌خدا(ص) و آن هم به اشاره سلمان فارسی چنین کاری انجام شد؛ زیرا جنگهای عصر جاهلیت مبتنی بر جنگ و گریز و تهاجم بود و آنان با جنگهای دفاعی آشنا نبودند. از دیگر وظایف این رسته، ایجاد موانع بر سر راه دشمن از جمله «حسک الشائک» یا مثلثات بود. حسک‌الشائک تکه‌های آهنینی بودند با سرهای برنده و تیز به صورت مثلث که در زمین کاشته می‌شدند و یک سر آن بیرون بود. بُرندگی آنها باعث می‌شد تا پاهای سواره نظام و پیاده‌نظام دچار آسیب شود. پیامبر(ص) در هنگام محاصره طائف از این تله‌ها استفاده کردند (ابن‌سعد، ج۲، ص۱۱۴) که تا آن هنگام در میان اعراب رواج نداشت. اگر بخواهیم با سلاحهای دفاعی امروزین آن را مقایسه کنیم می‌توان گفت کاربردی چون مین ضدنفر داشته است.سایر وظایف این رسته، پر کردن خندقها، از بین بردن موانع ایذایی دشمن در راهها و فراهم ساختن امکان عبور سپاه خودی بود. همچنین ایجاد شکاف در حصارها مثل آنچه در غزوه خیبر و طائف انجام شد (بلاذری، ۱۳۹۸، ص۲۲۳)، و نیز برپایی اردوگاهها و مناطق استقرار و فرود سپاه اسلام، پادگانهای مرزی و نظامی در مسیرهای مختلف ،ساختن پلها و راههای مناسب عبور لشکریان، تخریب امکانات طبیعی مورداستفاده دشمن از دیگر وظایف آنان بود. (ابن‌هشام، ۱۳۵۵، ج۲، ص۴۸۳)

• جنگ احزاب

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) معمولا هنگامی که نیروهای اسلام ازدشمن کمتربودشیوه ی جنگ دفاعی را پیش می گرفتند مثلا در جنگ احزاب  مسلمانان پس از اطلاع از آغاز تهاجم قریش، حداکثر هشت روز فرصت داشتند تا درباره هرگونه اقدام تدافعی تصمیم‌گیری کنند.

تصمیم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به حفر خندق یکی از بهترین نمونه‌های تصمیم‌گیری شجاعانه است. خندقی به طول حداقل پنج کیلومتر با عرض تقریبی هفت تا ده متر و عمق حداقل سه ‌متر، مستلزم حجم عظیمی از خاک‌برداری است؛ در حالی که تمام نیرویی که در اختیار پیامبر(ص) ‌بود به سه هزار نفر نمی‌رسید.

• مهندسی رزمی در جنگ صفین

معاویه به منظور تصرف موضعی که نیروهای حضرت علی (ع) در آن مستقر بودند با هدایت وکمک عمر و عاص اقدام به حیله و فریبی کرد بدین صورت که تیری برداشت و بر روی آن نوشت: از بنده ای اندرزگو به اطلاع شما می رسانم معاویه می خواهد آب فرات را به سوی شما بگشاید و شما را غرق کند مهیا باشید . سپس تیری را به سوی لشکر گاه حضرت علی (ع) افکند .تیر در دست سربازی از مردم کوفه افتاد آن را خواند و به دوستش داد . سپس تیر به دست گردید و همگی از موضوع مطلع شدند و گفتند ، این برادری نصیحت گر است که ما را از تصمیم معاویه با خبر کرده است و سر انجام تیر به دست امیر مؤمنان رسید . در حالی که معاویه دویست کارگر را بر چرخشگاه گمارده بود ، آنان با ابزار حفاری ،کار حفر کانال را به صورت تصنعی آغاز کردند ،مقنیان بی کلنگ به حفاری تصنعی و عده ای به کار طبل زنی پرداختند و این طورجلوه دادند که این سر و صدای حفاریها می باشد .این اقدام فریبنده موجب عقب نشینی عده ای از سپاهیان گردید .

علی ( ع) به عده ای از سپاهیان که در حال عقب نشینی بودند فرمودند ، وای بر شما ، این نیرنگ است و معاویه قدرت چنین کاری را ندارد و می خواهد شما را از موضعتان عقب براند ، پس عقب نشینی نکنید .آنان در جواب گفتند نمی شود ، به خدا سوگند تا ساعتی دیگر کانال حفر خواهد شد. سپس عقب نشینی کرده و موضع را به سپاه معاویه واگذار کردند .البته پس از این اشتباه لشکر اسلام با انجام عملیات سریع مواضع از دست رفته را از دشمن باز پس گرفتند .(طباطبائی،تاریخ تحلیلی صدر اسلام،۱۳۷۲، ۳۶)

• اقدامات مهندسی امام علی (ع)

در سال ۳۷ هجری در جنگ صفین، به مدت ۱۸ ماه بین امام علی (ع) و معاویه جنگ درگرفت. حضرت علی (ع) از کوفه حرکت کردند و وارد مدائن شدند و از راه موصل به کنار فرات و از آنجا به سوریه و جهت جنگ با معاویه به شهر مرزی عراق به نام «رقه» رفتند. رقه شهر بزرگی در کنار فرات بود.

قبل از ورود حضرت به شهر رقه، اغلب مسیحیان عرب و نه صد نفر از تبهکاران کوفه که از حضرت گریخته بودند، در این شهر سکونت داشتند. این عده به معاویه نامه نوشتند که در این سوی فرات ما آماده هستیم.این سپاه نود و پنج هزار نفری حضرت علی(ع) بزرگترین لشکرکشی اسلام بود و یکصد و بیست هزار نفر نیروی دشمن در آن طرف رودخانه بودند. حضرت به اهالی رقه فرمودند ما باید از این فرات عبور کنیم، کشتی ها را بیاورید تا پل بزنیم و عبور کنیم. و پس از مخالفت آنها، حضرت به مالک فرمودند که آنها را تهدید کند و پس از آن قبول کردند و حضرت با استفاده از کشتی ها، پلی به طول حدود ۷۰۰ متر زدند و نود و پنج هزار نفر به همراه تدارکات(تغذیه، علوفه مرکب ها و …) را به آن طرف انتقال دادند. ( www.isarpress.ir)

• اقدامات مهندسی توسط امام حسین(ع)

الف- آرایش نظامی

داشته های محوطه پیرامون خیمه گاه چندان متنوع نبود؛ ولی هرچه بود به خوبی به کار گرفته شد. خاک، شیب زمین، جهت گیری جغرافیایی، خیمه ها، چوب و خاشاک و تجهیزات کاروان، عمده عناصری بود که می توانست در شرایط محدود و زمان بسیار محدودتر(یک شب تا صبح) طرح پدافند غیرعامل را یاری کند. (پوریرحیم & صادقی, بی تا, ص. ۵۴)

ب- اختفاء بوسیله ی خیمه ها

اختفاء به معنای خارج شدن از افق دید دشمن و استتار به معنای حضور در میدان دید دشمن در حالی که توان شناسایی به گونه ای کاهش یابد، می باشد. اختفاء و استتار دو موهبت مستقل از مقوله پدافند غیرعامل است.

خیمه هایی که تا روز تاسوعاء با پراکنش باز و کم تراکم نصب شده بودند، برچیده شدند و دوباره با آرایشی جدید و با هدف اجرای تمهیدات اختفایی برپا شدند. شکل جدید همجواری خیمه ها، امکان چشم انداز و دیدرس دشمن به محوطه درونی حلقه خیمه ها را به حداقل ممکن کاهش می داد و در این صورت نشانه روی و تیراندازی به محیط با مشکل مواجه می شد. . .( ابراهیمی و هاشمی فشارکی ، ۱ فروردین ۱۴۰۰، ایثارپرس )

ج- موانع ریسمان خیمه ها

این شکل از آرایش اختفائی خیمه ها، به تداخل ریسمان های هر خیمه با خیمه مجاور، عبور نیروی انسانی مهاجم را دچار خلل می کرد و در مقیاس محوطه نبرد، یک مانع و عنصر کاهش دهنده حرکت سواره و پیاده دشمن محسوب می شد.

د- موانع خندق

پس از مکان یابی جدید خیمه ها، با فاصله کمی گرداگرد خیمه ها، چاله ای شبیه به خندق و در مقیاس کوچکتر حفر شد. به علت سختی اجرای این خندق و خستگی مفرط عوامل اجرا کننده، با همت جمعی و نوبت بندی فعالیت، این تمهید به اندازه ای شکل گرفت تا عبور مهاجمین سواره و یا پیاده را با مشکل روبرو کند. تعریف کنونی موانع نیز براساس ایجاد مزاحمتی در عبور، استوار است و همین مزاحمت موجب توقف و مکثی کوتاه در تهاجم و همچنین به مانند سنگری برای نشانه روی بهتر تیراندازان مدافع می شد. (پوریرحیم & صادقی, بی تا, ص. ۵۵)

ه – موانع اشتعالی

در همان شب، نفراتی برای جمع آوری چوب و خاشاک و نی از زمین های اطراف مأمور شدند. این خاشاک مواد اولیه و هیزم اشتعالی(شعله ور شونده) را در میان خندق فراهم می ساخت. نی و خاشاک قبل از شعله ور شدن موجب دست و پاگیر شدن مهاجم پس از شعله ور شدن و خطر آتش گرفتگی را برای مهاجم فراهم نمود.

و- استحکامات خیمه ها

کارایی دیگری نیز برای پوشش خیمه ها به عنوان عنصر استحکاماتی در مقابل پرتاب تیر قابل طرح است. استحکامات در عرف مهندسی رزمی به معنای امروزی به عواملی که در برابر مخربه دشمن دارای مقاومت نسبی باشد، اطلاق می شود.

ضربات مخربه بر اساس فن آوری امروز، عبارتند از گلوله های تانک و موشک و خمپاره و امثال آن. مصادیق استحکامات نیز با میزان قدرت تخریبی موارد فوق الذکر عبارتند از لایه های ضدگلوله و ضد تانک و ضد خمپاره و ضد توپ که متشکل از مواد و مصالح فلزی بتنی و خاکی می باشد. در جریان نبرد عاشوراء، لایه های پارچه ای خیمه ها را می توان در کاهش خطرات مربوط به نیزه و تیر و شمشیر موثر دانست و بر این اساس مجموعه خیمه ها را نوعی از استحکامات در برابر تیرهای کمان داران محسوب کرد.

ز- مسیر دفاعی در میانه خیمه ها

انواع راه های ارتباطی (دسترسی) موجود در محیط بحران از جمله موضوعات طراحی مهندسی پدافند غیرعامل محسوب می شوند. در کربلا، طرح حلقوی خیمه ها به وسیله یک مسیر دسترسی با عرض کم و قابل کنترل، محوطه باز اطراف خیمه ها را از میان حلقه دوم یعنی خندق، عبور می داد و به محوطه میانی خیمه گاه مرتبط می ساخت. این مسیر دستیابی و محدودیت عرضی آن که به وسیله حلقه خندق و خیمه ها شکل می گرفت، در واقع موجب محدودیت جناح یا زاویه درگیری می شد. به این ترتیب مواجهه و رویارویی آنی و امکان غافل گیر کردن دشمن تا حد قابل توجهی سلب می شد.( ابراهیمی و هاشمی فشارکی ، ۱ فروردین ۱۴۰۰، ایثارپرس )

در این صورت دشمن مجبور می شد عامل طولانی شدن زمان درگیری را تحمل کند و شیوه یورش آنی که با تعداد زیادی مهاجم می توانست کارساز باشد، به شیوه جنگ میدان داری با نظام و زمان بندی قابل کنترل تر تبدیل شود. قابل ذکر است که افزایش عامل زمان در ترکیب با پدیده های دیگری همچون روحیه ی افراد مهاجم و نوع فرهنگ آن ها، از فشارهای عصبی و عذاب وجدان لشکر مهاجم به دست یافته های جدیدی در جهت منافع سپاه حسین(ع) منجر می شد؛ زیرا به هر حال کوفیان می دانستند که خود، دعوت کننده حسین (ع) بوده اند و اکنون با تطمیع و جوزدگی و ارعاب به جنگ با او رفته بودند. (پور رحیم & صادقی, بی تا, ص. ص۵۶-۵۷)

ح- اختفاء در فراز و نشیب زمین

در جابجایی خیمه ها و مکان یابی جدید، حداکثر بهره گیری از شرایط توپوگرافی زمین انجام شد. نواری از تل خاکی منحنی شکل در آن حوالی وجود داشت که از شمال و غرب تا جنوب امتداد داشت و تنها یک سمت آن به طرف مشرق باز بود و در واقع همین قسمت روبروی دشمن قرار داشت. امام حسين (ع) در مکان یابی جدید، خیمه ها در میان تل قرار داد. در میانه نوار تل خاکی، زمین نسبت به سطح عمومی دشت کمی پایین تر بود به طوری که از دور به درستی حرکات داخل تل دیده نمی شد و این تمهدیدی دیگر از سوی امام حسين(ع) در کاهش دیدرس دشمن و اختفای نسبی مجموعه اردوگاه بود. بنابراین حرکت آرام لشکر ابن سعد در نقطه ای برای صدور فرمان قطعی فرمانده شروع شد و ستون ها و دسته های لشکر اهل کوفه رو به طرف مغرب و با فاصله ای از ضلع غربی رودخانه فرات ایستادند. .( ابراهیمی و هاشمی فشارکی ، ۱ فروردین ۱۴۰۰، ایثارپرس )

• نمونه های دیگر از اقدامات آفندی و پدافندی جنگ های صدر اسلام

۱- جلوگیری از درخشندگی اصلحه هنگام حرکت و عبور نکردن از مقابل ساکنان مناطق میان را در غزوات و سرایای بدر و بنی سلیم

۲- سفارش به ایجاد نکردن هرگونه سروصدا و دستور باز کردن زنگوله از گزدن شترها و حرکت دادن نیروها به شکل مخفی در غزوات موته و فتح مکه

۳-مخفی نگه داشتن آمادگی و بسیج اولیه در غزوات و سرایای «بنی سلیم، ذی امر، ذات الرقاع، بین الحیان و…»

۴- استقرار و موضع گیری مناسب در مواضعی که از سه جهت نیروها را در آن تقسیم و مستقر و محفوظ می ساخت و از دسترس و تصرف دشمن مصون میکرد.

۵- واقع شدن خورشید در پشت سر نیروهای خودی همچون جنگ بدر

۶- قرار گرفتن کوه و یا استحکامات و عوارض طبیعی در پشت نیروها همانند جنگ احد

۷- ایجاد دیدبانی و در نظر داشتن تحرکات دشمن در اکثر غزوات و سرایا با گماردن دیده بان و جاسوس در مکان مخفی و پنهان از چشم دشمن، به صورتی که به طور مستمر از قوه بینایی و شنوایی خود بهره می جستند

۸- حرکت دادن نیروها در تاریکی شب در غزوات«ذی العشیره» و «دومۀ الجند»

۹- حضرت علی (ع) در مورد استفاده از زره و هوشیاری، آمادگی و گماردن دیده بان می فرماید: آنگاه که در میدان جنگ رویاروی دشمن قرار گرفتید شما باید در دامنه کوهها و تپه ها و یا در کنار نهرها باشید تا پوشش و حفاظ شما گردد و از شما نگهبانی کند و باید جنگ را از یک سو و یا حداکثر از دو سو با دشمن داشته باشید. ایشان در خطبه ۲۷ نهج البلاغه دربازه هوشیاری و آمادگی می فرماید: پیش از آنکه با شما بجنگند شما آمادگی جنگ با آنها داشته باشید

۱۰-امام حسین (ع) در مکان یابی باتوجه به موقعیت دشت کربلا و نکته جنگی پدر بزرگوارشان حضرت علی(ع) که می فرمودند: ”در روبرو شدن با دشمن به نحوی مستقر شو که بلندی از آن توباشد، هوا بر حالت تو بوزد، خورشید تو را آسیب نرساند” امام با در نظرگرفتن همه این نکات موفعیت خود را انتخاب نمودند .

• نتیجه گیری

با حضور اسلام در بین اعراب یک نوع انسجام عملی ایجاد گردید که آمیزه های آن در زمینه جهاد و دفاع از ارزشهای اسلامی به طور کلی هدف والایی در بین مسلمین ایجاد نمود.باتوجه به مطالبه گفته شده در می یابیم مهندسی رزمی و پدافند غیرعامل در زمان ائمه و صدر اسلام نیز مورد توجه ائمه و پیامبر بوده است وبا این که این یزرگان  به منبع قدرت الهی  متصل بوده اند ولی با این وجود پیامبر و ائمه با استفاده از قوه عقل و هنر مهندسی  از منابع و امکانات موجود بهترین استفاده را کرده اند. و وضرورت دارد ، مسلمانان نیز متناسب با شرایط زمان و مکانی خود بدان عمل نمایند .

• منابع

– آرمسترانگ، مایکل (۱۳۸۰)؛ راهبردهای مدیریت منابع انسانی، ترجمه خدایار ابیلی، تهران، افرا.
-آخوندی،مصطفی،نظام دفاعی اسلام، قم، ۱۳۸۶، اداره آموزش عقیدتی سیاسی نمایندگی ولایت فقیه در سپاه، ۲۴۰ص

-ابن‌سعد، محمدبن‌منیع (بی‌تا)؛ الطبقات الکبری، (بی‌جا) ، (بی‌نا)

-ابن‌هشام، ابومحمدعبدالملک (۱۳۵۵ق)؛ السیرهالنبویه، بیروت، مصطفی‌ البابی ‌الجلسی.

-ابویوسف، یعقوب‌بن‌ابراهیم (۱۳۶۹ق)؛ الخراج، قاهره، (بی‌نا).

-ایوبی، هیثم (۱۹۸۵)؛ الموسوعه‌العسگریه، بیروت، المؤسسه‌العربیه للدراسات و النشر.
-بلاذری، احمدبن‌یحیی(۱۳۹۸)؛ فتوح‌البلدان، تحقیق صلاح‌الدین المنجد، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.

-دکتر طباطبائی اردکانی محمود- تاریخ تحلیلی اسلام- انتشاراتاساطیر  چاپ دوم : ۱۳۷۲

-مجموعه مقالات مهندسی و مدیریت پدافند غیرعامل، دانشگاه جامع امام حسین (ع)، دانشکده و پژوهشکده پدافند غیرعامل، ۱۳۹۱٫.

– موحدی نیا، جعفر، اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران، ۱۳۸۶، انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر، ۱۰۱ص

-واقدی، محمدبن‌عمر (۱۴۰۴)؛ المغازی رسول‌اله(ص)، تحقیق مارسدن جونز، بیروت، بی‌نا،

ابراهیمی ؛ عبدالامیر و هاشمی فشارکی ؛ سید جواد  ، ۱ فروردین ۱۴۰۰، ایثارپرس به نشانی

-http://www.isarpress.ir/1400/01/01/پیشینه-تاریخی-مهندسی-رزمی-در-صدر-اسلام/

-David, D. & Van Fleet, Gary (1979). Military Leadership an Organizational, Behavior Perspective

۱-دانشجو کارشناسی ارشد پدافندغیرعامل/طراحی

۲- استاد دانشگاه جامع امام حسین (ع)