آنچه را که در آیات و روایات در مورد بنا و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می توان تقسیم کرد: پاره ای از آن ها به مفاهیم و اصول کلی بنا مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می گردد. در این نوشتار به برخی از روایات اسلامی درخصوص سرویس بهداشتی پرداخته شده است .

یکی از نکات برجسته در آداب اسلامی ، توجه به بهداشت و نظافت در جامعه و محیط خانواده است. پیامبر اکرم(ص) به نظافت آن قدر اهمیت می داد که آن را از نشانه های ایمان و دینداری برمی شمرد و وجود بهداشت در محیط زندگی را یکی از لوازم حیات ایمانی می دانست(النظافه من الایمان)

رسول اکرم(ص) فرمود: خداوند خوشبو است و بوی خوش را دوست دارد. تمیز است و دوستار تمیزی است. کریم است و کرم پسند، بخشنده است و مشتاق بخشش! پس (خانه های) خود را پاکیزه دارید و خویش را به یهود مانند نکنید. عنه صلی الله علیه و آله: ان الله طیب یحب الطیب، نظیف یحب النظافه، کریم یحب الکرم، جواد یحب الجواد، فنظفوا- اراه قال: افنیتکم- ولا تشبهوا بالیهود([۱])

رسول اکرم(ص) فرمود: خانه های خود را برویید و خویش را به یهود مانند نکنید. رسول الله صلی الله علیه و آله: اکسنوا افنیتکم و لا تشبهوا بالیهود([۲])

چنان که از این دو روایت بر می آید پیشوایان دین اسلام پاکیزگی و تمیز بودن ساختمان را از امتیازات مسلمان دانسته اند و یهودیان را بر عدم رعایت شرایط بهداشتی نکوهیده اند. در این روایات هر چند بر جاروب کردن خانه تاکید شده است اما به قراین دیگر روشن می شود که جاروب کردن را از آن رو ذکر کرده اند که سبب پاکیزگی است، بنابراین هرکاری که به نظافت و بهداشت خانه بینجامد مشمول همین حکم است، از همین روی در روایات دیگر بر پاک کردن خانه از تار عنکبوت تاکید شده است:

رسول خدا (ص) فرمود: در منازل شما خانه عنکبوت حکم خانه شیطان را دارد. عنه صلی الله علیه و آله : بیت الشیاطین من بیوتکم بیت العنکبوت([۳])

حضرت سجاد(ع) فرمود: منازل خود را از وجود تارعنکبوت پاک کنید زیرا باقی گذاردن آن فقر آور است.   عن زین العابدین علیه السلام : قال امیر المومنین(ع): نظفوا افنیتکم من حوک العنکبوت، فان ترکه فی البیوت یورث الفقر([۴])

حضرت علی(ع): پاک نکردن خانه از تار عنکبوت و …نرفتن زباله از خانه ، فقر آور است.  قال علی(ع) ترک نسج العنکبوت فی البت یورث الفقر… و ترک القمامه فی البت یوث الفقر([۵])

در برخی از احادیث به گوشه ای از فواید و آثار رعایت بهداشت و نظافت در خانه اشاره شده است. در چند روایت به آثار تکوینی پاکیزه کردن ساختمان اشاره شده است. از جمله آثاری که بر شمرده شده است یکی از میان رفتن فقر و نداری و دیگری، توسعه رزق و روزی آدمی است که البته این دو اثر در واقع به یک فایده ی کلی باز می گردد.

امام باقر(ع) فرمود: جاروب کردن خانه فقر را می برد. قال الباقر علیه السلام: کنس البیت ینفی الفقر([۶])

حضرت صادق(ع) فرمود: شستن ظروف و روبیدن حیاط، روزی آور است. قال الصادق علیه السلام: غسل الا ناء و کسح الفناء مجلبه للرزق([۷])

امام رضا(ع) فرمود: جاروب حیاط خانه، روزی آور است. عن الحسین بن عثمان: رایت ابا الحسن الرضا علیه السلام قال:کنس الفناء یجلب الرزق([۸])

در روایات دیگر به آثار روحی و روانی نظافت در منزل اشاره شده است، چنان که می دانیم از نظر روانی ، وجود اشیا و آلودگی در محیط بر روح و ذهن انسان تاثیر می گذارد و روان آدمی را دچار آشفتگی و ناآرامی می کند.

رسول اکرم (ص) فرمود: آرامش خانه به جاروب آن است. عنه صلی الله علیه و آله: راحه البیت کنسه([۹])

البته از این روایت فوق شاید بتوان آثار جسمی ، فیزیکی نیز استفاده کرد. به این بیان که منظور از ” راحتی خانه” سلامتی و آسایش اعضای خانه از نظر جسمی و روانی باشد. بنابراین روایت باید همواره خانه را از گرد و غبار و آلودگی پاک کرد. وجود هرگونه زباله ، سبب آلودگی در درون منزل می شود و از نظر شرع مکروه و مذموم است.

رسول اکرم(ص) فرمود: زباله را شب در خانه نگه ندارید بلکه هر روز صبح آن را بیرون بگذارید زیرا زباله جایگاه شیطان است. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لاتسبیتوا القمامه فی بیوتکم و اخرجوها نهاراً فانها مقعد الشیطان([۱۰])

از مجموع روایات یاد شده نکاتی را در خصوص معماری منزل می توان استفاده کرد:

• الف – پاک و پاکیزه بودن محیط زندگی مومنان :  اسلام محیط زندگی یک مومن را پاک و پاکیزه می خواهد و تاکیداتی که بر انجام نظافت در خانه شده است جملگی برای رسیدن به چنین نتیجه ای است. بنابراین نقشه ساختمان و شرایط ساخت و ساز آن باید به گونه ای باشد که هر چه کمتر در معرض آلودگی باشد. از سوی دیگر ساختمان باید به گونه ای طراحی شود که نظافت کردن آن ساده و آسان باشد. بر این اساس ، انتخاب فضا و محل ساختمان، محل درب و پنجره ها و غیره در جلوگیری از نفوذ گرد و غبار و آلودگی به ساختمان کمال اهمیت را دارد. اتاق ها و قسمت های مختلف ساختمان نباید به گونه ای باشد که محل جمع شدن غبار و کثافات باشد. فرو رفتگی در دیوار ساختمان و سقفهای بلند و طاقچه های زاید و تزیینات بر در دیوار غالباً باعث جمع شدن خاک و غبار است و نظافت آن مشکل و طاقت فرساست.

• ب – نهی از نگه داشتن زباله : چنان که دیدیم در روایات از نگه داشتن زباله و خاکروبه در خانه، به ویژه هر شب هنگام، نهی شده است و حتی قراردادن آن در پشت درب خانه نیز مورد مذمت نیز قرار گرفته است.

البته شاید بتوان گفت که این نهی و تحذیر بیشتر مربوط به زمان های گذشته بوده است که زباله ها را در فضاهای باز و بدون پوشش نگاه می داشته اند و امروزه که کاملا در کیسه و در سطلهای دربسته نگهداری می شود از این قاعده مستثنی است. اما حقیقت این است که چنین قرینه ای به طور قطعی در کار نیست و کاملا می توان فرض کرد که اصل نگهداری زباله در خانه ممنوع باشد. مطلب اخیر را به ویژه با این نکته می توان تایید کرد که روش نگهداری زباله هر قدر که دقیق و محتاطانه باشد ولی به هر حال منشا آلودگی و بروز بیماری های گوناگون در بین اعضای خانواده است.

با این فرض شاید بهتر باشد که در هر محل یا کوچه ، جایی به دور از دیده مردم ساخته شود و همه ی خانه ها هر روز پیش از غروب آفتاب زباله خود را به همان محل مشترک انتقال دهند.

• نکات توالت و دستشویی

در منابع دینی در خصوص شرایط احداث توالت و دستشویی نکاتی گفته شده است که در اینجا به اختصار یاد آور می شویم:

• الف -محل و موقعیت: اولین مطلبی که در این مورد مطرح است محل و موقعیت توالت و دستشویی است. در روایات از تخلی و تطهیر در محل های زیر نهی شده است : زیر درختان میوه دار، کنار جویها و رودخانه ها، در کوچه و خیابان ها و درب منازل و …

امام صادق(ع) از قول رسول اکرم(ص) فرمود: سه کار است که کننده آن ملعون است: قضای حاجت زیر سایه (ی درخت) و حبس آبی که نوبتی است و بستن راه عبور. عن ابی عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله(ص) ثلاث(ثلثه) من فعلهن ملعون: المتغوظ فی ظل النزال و المانع من الماء المنتاب و ساد الطریق المسلوک([۱۱])

امام صادق(ع): به نقل از پدران خود فرمود: در وصیت پیامبر(ص) به علی(ع) چنین آمده است: ادرار کردن در کنار جویبار مکروه است. عن جعفر بن محمد عن آبائه علیهم السلام فی وصیه النبی(ص) لعلی علیه السلام قال: و کره البول علی شط نهر جار([۱۲])

البته احادیث فوق بیشتر ناظر به مواردی است که تخلی و تطهیر در فضای باز یا در محل هایی که چاه فاضلاب عمیق نداشته باشد صورت پذیرد، بنابراین نکات یاد شده در احداث توالتهای موقت و روستایی هم اکنون نیز لازم الرعایه است. به نظر می رسد که اگر در زیر درختان یا در کنار جوی و رودخانه ای توالت و دستشویی به شکل امروزی با چاه عمیق ساخته شود به طوری که محیط را آلوده نسازد و فاضلاب به جوی و رودخانه سرایت نکند از این جهت اشکالی ندارد. البته همچنان باید دقت ورزید که احداث توالت در کنار خانه های مردم و در جایی که موجب آزار همسایه ها می شود، جایز نیست.

از سوی دیگر، در محل احداث توالت توصیه شده است که در نقطه ای پنهان در منزل باشد. امروزه رسم بر این است که توالت را در حال یا راهرو در کنار نشیمن یا محل رفت و آمد و محل دید افراد می سازند. حال آنکه آداب اسلامی اقتضا می کند که توالت را در جایی ساخته شود که کمترین ارتباط بصری را با اشخاص داشته باشد. این امر فواید چندی از جهات اخلاقی، روحی، اجتماعی و بهداشتی دارد که پوشیده نیست.

در گذشته توالت را بیشتر در حیاط خانه در گوشه ای پنهان و دور افتاده می ساختند که دقیقاً برخاسته از همین دستور شرعی بوده است.البته معنای این دستور لزوماً این نیست که توالت در خارج از ساختمان تعبیه شود، وجود توالت در داخل ساختمان ، به ویژه در بسیاری مناطق، ضروری است. به هر حال با ابتکار معماران می توان قسمتی از ساختمان را به توالت اختصاص داد که علاوه بر مستور بودن، جنبه های بهداشتی نیز رعایت شود.

• ب – جهت کاسه توالت : یکی از دستورات دینی که در روایات شیعه و سنی آمده است، نبودن روی و پشت متخلی به قبله است. البته در این خصوص روایات متعددی آمده است که به چند مورد اکتفا می کنیم:

رسول اکرم(ص) فرمود: به هنگام قضای حاجت نه رو به قبله باشد و نه پشت به قبله بلکه به دو سمت دیگر رو کنید. راوی گوید: به شهر شام درآمدیم، توالت هایی دیدیم که روبه قبله ساخته شده اند لذا از قبله منحرف می شدیم و از خداوند طلب آمرزش می کردیم. عن ابوایوب الانصاری : ان النبی صلی الله علیه و آله قال: اذا اتیتم الغائط، فلا تستقبلوا القبله و لا تستدبروها، ولکن شرقوا او غربوا – قال ابوا ایوب: فقدمنا الشام، فوجدنا مراحیض بنیت قبل القبله فنحرف، و نستغفر الله تعالی([۱۳])

از این روایت بعضی فقهای عظام شیعه استفاده کرده اند که رو و پشت به قبله بودن در وقت قضای حاجت حرام است و بعضی گفته اند که از این روایت تنها کراهت را می توان فهمید. برخی نیز به قراین روایات دیگر ، بین تخلی  در توالت و محل پوشیده و تخلی در بیابان فرق گذاشته اند.([۱۴])

اما امروزه تقریباً بین فقها اختلافی نیست که استقبال و استدبار در هنگام تخلی حرام است. از این رو ساختمان توالت و محل نصب سنگ آن، باید طوری طراحی شود که افراد به این حکم حرام دچار نشوند. این نکته از قدیم در معماری ساختمان های شهر های اسلامی رعایت می شده است، به طوری که تازه واردان از این امر می توانستند جهت قبله را تشخیص دهند.

• ج – جداسازی توالت و دستشویی: یکی از دستورات مهم بهداشتی در اسلام، تشویق و ترغیب به مسواک زدن است. این کار هرچند استحباب دارد اما آن قدر تاکید شده است که گویا به سر حد وجوب می رسد:

رسول خدا(ص) فرمود: اگر ترس از مشقت بر امتم نبود، مسواک زدن و با وضو بودن را واجب می نمودم و از آن کس که قادر به مسواک زدن توام با طهارت است از آن فروگذاری نکند. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لولا انی اخاف ان اشق علی امتی لفرضت علیهم السواک مع الطهور و من اطاق السواک مع الطهور فلا یدعه([۱۵])

برای مثال ، مسواک زدن پس از غذا و پیش از نماز و قبل از خواب بسیار تاکید شده است. اما در روایات آمده است که از مسواک زدن در توالت پرهیز شود.

مسواک زدن در توالت دهان را بدبو می کند. عن ابی عبدالله عن علی بن سلیمان، عن الحسن بن اثیم قال: … والسواک فی الخلاء یورث البخر.([۱۶])

امام کاظم(ع) فرمود: مسواک زدن در توالت سبب بدبویی دهان می شود. عن الکاظم علیه السلام: السواک فی الخلاء یورث البخر([۱۷])

امروزه رسم براین است که در توالت یا در جنب آن دستشویی قرار می دهند که معمولاً محل مسواک زدن نیز هست. حال باید دید که آیا این کار با روایات یاد شده منافات دارد یا خیر؟

نخست باید توجه داشت که درگذشته برای مسواک زدن از چوب مخصوصی استفاده می شد و توالت و امکانات بهداشتی جدید وجود نداشت. این احتمال وجود دارد که روایات یاد شده ناظر به همان شرایط باشد و در واقع در این روایات استفاده از چوب مسواک در توالت با ویژگی های گذشته نهی شده است. بدیهی است که آن شرایط غیر بهداشتی را با توالت های بهداشتی و دارای سیفون نباید مقایسه کرد. اما در عین حال بعید نیست که پیشوایان دین بنابر مصالح و منافعی خواسته اند از شستشوی دهان در فضای توالت پرهیز شود. از این رو احتیاط آن است که حتی الامکان از نصب دستشویی در فضای داخل توالت پرهیز شود و اگر امکان جداسازی آن به طور مطلق وجود ندارد دست کم در یک فضای جانبی ساخته شود.

البته از یک جهت دیگر نیز جداسازی دستشویی از توالت مناسب ومطلوب است . خواهیم گفت که از نظر شرع بهتر است آب وضو و غسل در چاه دیگری غیر از چاه توالت ریخته شود. رعایت این نکته طبعاً مستلزم جداکردن دستشویی از توالت است.

• د – تعبیه تجهیزات بهداشتی: از منابع دینی برمی آید که محیط زندگی و مکان هایی که انسان با آن تماس دارد باید هرچه بیشتر پاک و طاهر باشد. در اسلام طهارت شرط لازم برای مهمترین عبادات اسلامی است و شاید هیچ آیینی تا بدین پایه در اجتناب از نجاسات و ناپاکی ها اصرار نورزیده است. در احادیث به عبارات گوناگون بر حفظ بدن و لباس و وسایل زندگی از آلودگی به نجاسات تاکید شده است.

پیامبر اکرم (ص) در عصری ظهور کرد که ابتدایی ترین اصول بهداشتی رعایت نمی گشت و در آداب اجتماعی آن روزگار هیچ دستور و ضمانتی برای پرهیز از پلیدی وجود نداشت. دین مبین اسلام با دستورات دقیق بهداشتی و با تامین ضمانت اجرایی لازم، جامعه ای فراهم آورد که حتی امروزه نیز محققان را به شگفتی واداشته است. در عصری که به اعتراف غریبان، اروپا در اوج فساد و آلودگی بود و منازل و معابر از نجاست و کثافت آلوده بود پیشوایان اسلام مترقی ترین دستورات بهداشتی را ارائه کردند.

• جداسازی سرویس زنان و مردان : در مکان هایی که بیش از یک دستشویی مانند مکانهای عمومی ساخته می شود، بنابر فرمایش رسول گرامی اسلام (ص) باید توالت زنانه و مردانه تفکیک شود. این نکته از نظر شرع آنقدر اهمیت دارد که بنابر حدیث زیر، که از طرق مختلف روایت شده است، این مطلب از جمله مواردی بود که رسول خدا(ص) در هنگام بیعت زنان مدینه از ایشان پیمان گرفت.

امام صادق(ع) فرمود: رسول اکرم (ص) از زنان بیعت گرفت که نوحه نکنند و چهره نخراشند و در توالت با مردان نشینند. الحسن الطبرسی فی مکارم الاخلاق عن الصادق(ع) قال: اخذ رسول الله(ص) ان لا ینحن و لا یخمشن و لا یقعدن مع الرجال فی الخلاء([۱۸])

البته این حکم در مورد منازل عادی که از یک دستشویی استفاده می شود مطرح نیست. در جایی که بیش از یک دستشویی ساخته می شود بهتراست که آن دو را در دو فضای کاملاً مجزا طراحی کنند.

• سخن پایانی
• ازآنجا که مسایل بخش های یک واحد ساختمانی یکی از موضوعات مهم و تاثیر گذار در سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در واحدهای مسکونی واداری سپری میشود ، لذا لازم است ، موضوع مطالعات واحدهای مسکونی واداری وخدماتی با جمیع ملاحظات اسلامی ،فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی مورد مطالعه قرار گرفته و مبنای برنامه ریزی های کلان مسکن و شهرسازی واقع گردد .
• لازم است وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها ، الگوهای مختلف درمتراژهای گوناگون با هویت اسلامی تهیه نموده ،طرحهای معماری براساس این الگوها تهیه گردیده وو ملاک عمل تصویب طرحهای مسکونی و…. قرار گیرد .
• مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و شرکتهای مشاور وطراح مجتمع های مسکونی واپارتمانی بایستی ملاحظات هویت اسلامی را در طراحی بناهای مختلف رعایت نموده ، تا پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای کیفیت زندگی براساس سبک زندگی اسلامی ایرانی گردد.
• حمام موضوع دیگری است ، که در نوشتار مجزا ارایه شده است .

منابع :

[۱] سنن الترمذی، ج ۵ ، ص ۱۱۲ ، ح ۲۷۹۹

[۲] المحاسن ص ۶۲۴ ح ۷۶

[۳] الکافی، ج۶ ، ص ۵۳۲ ، ح ۱۱

[۴] المحاسن، ص ۶۲۴ ، ح ۷۸

[۵] الخصال، ج۲ ص ۵۰۵

[۶] المحاسن، ص ۶۲۴ ، ح ۷۷

[۷] الخصال، ج۱ ، ص۵۴ ، ح۷۳

[۸] المحاسن، ص ۶۲۴، ح ۷۶

[۹] جامع الاحادیث، ص ۷۹

[۱۰] امالی الصدوق، ص ۳۴۵ ، انظر البحار، ح ۷۶ ، ص ۱۷۵ ، باب ” کنس الدار و تنظیفها، و جوامع مصالحها”

[۱۱] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب ۱۵ ، ح ۴

[۱۲] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب ۱۵ ، ح ۹

[۱۳] صحیح البخاری، ج۱ ، ص ۱۵۴ ، ح ۱۸۶

[۱۴] جواهر الکلام، کتاب الطهاره، آداب التخلی

[۱۵] درر الاحادیث النبویه، ۵۴

[۱۶] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب ۲۱ ، ح۱(ابواباحکام الخلوه)

[۱۷] الفقیه، ج۱ ص ۵۲ ح ۱۱۰

[۱۸] وسایل الشیعه، ج۷ ، کتاب النکاح، باب ۹۹ ، ح ۳