آنچه را که در آیات و روایات در مورد مسکن و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می توان تقسیم کرد: پاره ای از آن ها به مفاهیم و اصول کلی مسکن مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می گردد. در این نوشتار تعدد اتاق های منزل از منظر روایات اسلامی پرداخته شده است .

از آیات و روایات بسیار معلوم می شود که از نظر اسلام وجود اتاق های متعدد که هر کدام کاربری مخصوص داشته باشد ضروری است. از این نصوص برمی آید که در عرصه بندی منزل دو نکته اساسی را باید در نظر داشت: از یک طرف باید زمینه ارتباط و همنشینی اعضای خانواده فراهم باشد و همگی بتوانند در یک محیط مناسب گرد هم آیند و با یکدیگر محشور باشند، و از سوی دیگر باید حریم ساکنین در ساعات خواب و استراحت و فراغت محفوظ بماند و پدر و مادر و فرزندان ودیگر بستگان هر کدام به تناسب حال خویش محلی جداگانه داشته باشند.

در قرآن کریم آمده است: ” ای اهل ایمان، بردگان شما و اطفال غیر بالغ باید از شما در سه وقت اجازه بخواهند( و سپس وارد شوند): یکی پیش از نماز صبح، دیگر هنگام ظهر که جامه ها را از تن بر می گیرند و سوم بعد از خفتن. این سه نوبت زمان خلوت شماست. اما در غیر این اوقات ، باکی بر شما و ایشان نیست که بی رخصت گرد شما در آیند. خداوند آیاتش را بدین سان به شما روشن بیان می کند که او دانا و حکیم است. و آنگاه که کودکانتان بالغ شوند باید مانند سایر بالغان با اجازه بر شما وارد شوند. خداوند آیات خود را چنین روشن بر شما بیان می کند وخدا دانا و حکیم است.” یا ایها الذین آمنوا لیستئذنکم الذین ملکت ایمانکم والذین لم یبلغوا الحلم منکم ثلث مرات من قبل صلوه الفجر و حینتضعون نیابکم من الظهیره ومن بعد صلوه العشاء ثلث عورات لکم. لیس علیکم و لا علیهم جناح بعدهن طوافون علیکم بعضکم علی بعض کذلک یبین الله لکم الایات والله علیم حکیم* واذا بلغ الاطفال منکم الحلم فلیستئذنوا کما استئذن الذین من قبلکم کذلک یبین الله لکم آیاته و الله علیم حکیم([۱])

از این آیات شریفه به خوبی استفاده می شود که اتاق خواب و استراحت پدر و مادر باید کاملاً مستقل باشد و از دسترس کودکان و دیگر اعضای خانواده به دور باشد. همچنین دلالت دارد که این اتاق باید از درب و پوشش لازم برخوردار باشد و در معرض دید رفت و آمد دیگران نباشد.

این نکته در روایات به تفصیل آمده است : در دسته ای از روایات اکیداً سفارش شده است که در هنگام همخوابگی زوجین هیچ کس حتی اطفال هم در اتاق خواب نباشند. در کتاب وسایل الشیعه باب مستقلی به این موضوع اختصاص یافته است. برای نمونه به روایت زیر اشاره می شود:

از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: مرد با همسر یا کنیز خود ، وقتی که کودکی در اتاق باشد همبستر نشود زیرا این کار زناکاری فرزند را در پی دارد. سمعت ابا عبدالله (ع) یقول: لا یجامع الرجل امراته و لا جاریته و فی البیت صبی فان ذلک مما یورث الزنا([۲])

از روایات دیگری که در بند های بعد در خصوص اتاق خواب، اتاق پذیرایی، اتاق عبادت و اتاق بیرونی خواهیم آورد به دست می آید که در بنای منزل باید اتاق های مختلف در نظر گرفت. بنابراین از نکات فوق می توان نتیجه گرفت که در معماری اسلامی ، منزل حتی الامکان باید دارای اتاق های متعدد ومناسب حال اعضای مختلف خانواده باشد. از این رو طرح هایی که امروزه در ساختمان های جدید اجرا می شود و زیربنا را بیشتر به صورت هال یا نشیمن وپذیرایی های بزرگ و باز می سازند با روح دستورات دینی سازگار نیست.

• اتاق خواب

از روایات و آیات برمی آید که اسلام بر آداب وشرایط خواب و از جمله بر محل خواب، تاکید فراوان دارد. از آیات و روایاتی که در بند پیشین ذکر کردیم وجود یک اتاق خواب مستقل برای پدر و مادر استفاده می شد. همچنین استفاده کردیم که محل خواب فرزندان نیز باید از محل خواب پدر و مادر جدا باشد و معلوم شد که حتی اگر محارم مرد با او در یک خانه زندگی می کنند باید حریم آنها نیز محفوظ باشد. در اینجا ضمن ارائه مدارک بیشتر به شرایط اتاق خواب می پردازیم.

آیه شریفه ی سوره ی نور ، که پیشتر ذکر شد، بر این نکته دلالت داشت که حتی کودکان غیر بالغ نیز برای ورود به اتاق پدر و مادر باید اجازه بگیرند. در روایات بسیار ضمن تفسیر این آیات نکاتی چند اشاره شده است که در بحث ما مفید است. از جمله در یکی از روایات به علت این حکم اشاره شده است:

خداوند به این کار فرمان داده است تا آنکه خلوت حاصل شود، زیرا این اوقات زمان غفلت وخلوت است. انما امر الله بذلک للخلوه فانها ساعه غره([۳]) و خلوه([۴])

اما از روایات دیگر استفاده می شود که خوابگاه کودکان را نیز باید از یکدیگر جدا کرد:

روایت شده است که از شش سالگی بستر کودکان باید از هم جدا شود. و روی انه یفرق بین الصبیان فی المضاجع لست سنین([۵])

رسول خدا (ص) فرمودند: از هفت سالگی بستر فرزندانتان را از هم جدا کنید. قال رسول الله(ص) : فرقوا بین اولادکم فی المضاجع اذا بلغوا سبع سنین([۶])

آنچه از این روایت به طور قطع می توان استفاده کرد جدا کردن محل خواب(رختخواب یا تختخواب) است و صریحاً نمی توان استفاده کرد که لزوماً باید اتاق های آن ها نیز از یکدیگر جدا باشد.

البته می توان گفت که جدا کردن اتاق خواب عملا و به طریق اولی جداسازی محل خواب را نیز در پی دارد ولی از سوی دیگر جداکردن اتاق خواب کودکان و جوانان پیامد های منفی روانی و اخلاقی و نیز خطرات جانی و جسمانی را به دنبال دارد.

به هر حال اگر نتوان جداسازی اتاق فرزندان را از این روایت استفاده کرد، دست کم می توان گفت که اتاق خواب آنها باید به اندازه ای باشد که جداسازی رختخواب یا تختخواب آن ها امکان پذیر باشد. گاه مشاده می شود که اتاق خواب آنقدر کوچک است که عملا این کار ممکن نیست. بنابراین برای کودکان یا باید اتاق خواب کوچک و تک نفره طراحی کرد و یا اتاق چند نفره ای که گشادگی جایگیری لازم را داشته باشد.

در روایت زیر تاکید شده است که خوابگاه کودکان را باید از خوابگاه همسران جدا کرد.

امام صادق از قول پدران خود فرمود: بستر های زنان و کودکان از ده سالگی جدا می شود. عن جعفر بن محمد عن ابائه علیهم السلام: قال یفرق بین النساء والصبیان فی المضاجع لعشر سنین.([۷])

گفتیم که از نظر اسلام خوابیدن در خانه به صورت تنهایی مذموم و مکروه است. در پاره ای روایات می خوانیم:

ابوجعفر(ع) فرمود : ای میمون([۸]) چه کسی با تو در شب می خوابد، آیا غلامی به همراه داری؟ عرض کردم: خیر. فرمود: به تنهایی مخواب، جسورترین حالتی که شیطان با انسان دارد هنگامی است که انسان به تنهایی می خوابد. عن ابی جعفر(ع) فقال یا میمون من یرقد معک بالیل امعک غلام؟ قلت لا قال فلا تنم وحدک فان اجرا مایکون الشیطان علی الانسان اذا کان وحده.([۹])

در روایت دیگر اثرات احتمالی این کار را بیان فرموده اند. از جمله در یک روایت به دیوانگی اشاره شده است:

از امام موسی (ع) نقل شده است که فرمود: سه کار است که احتمال دیوانگی دارد: قضای حاجت در بین قبرها، راه رفتن با یک کفش، و مردی که تنها می خوابد. عن ابی الحسن موسی(ع) قال : ثلاثه یتخوف منها الجنون: التغوط بین القبور، المشی فی خف واحد، و الرجل ینام وحده.

هر چند در پاره ای از روایات تعبیر ” بیت ” آمده است و گفته شده که خوابیدن در بیت به تنهایی مکروه است([۱۰])

اما آنچه در مجموع روایات مورد نهی قرار گرفته است “تنها خوابیدن است، حال باید دید که این عنوان فقط در صورتی صادق است که شخص در خانه ی خالی بخوابد یا در اتاق خالی نیز مطلب از همین قرار است.چنانکه مرحوم کلینی تصریح کرده است، این کراهت به دلیل آثاری است که بر آن مترتب است. از این رو شاید بتوان گفت که خوابیدن در یک اتاق در بسته، به ویژه در ساختمان های فعلی که غالباً هیچ ارتباطی با دیگر اتاق ها پیدا نمی کند، نیز همان حکم را دارا باشد. با این فرض می توان نتیجه گرفت که هرچند بهتر است اتاق خواب پدر و مادر از اتاق کودکان و اتاق کودکان از اتاق دیگر بستگان و زنان جدا باشد ولی بهتر است که از اتاق های تک نفره  که کودکان را در هنگام خواب کاملاً از دیگران جدا کند پرهیز شود.

بنابراین از روایات فوق نکات زیر را می توان برداشت کرد:

الف) اتاق خواب پدر ومادر از اتاق بقیه ی اعضای خانواده جدا باشد و در مسیر راه یا در محل دسترس نباشد.

ب) اتاق پسران از اتاق دختران جدا باشد ولی بهتر است هر اتاق به اندازه ای گنجایش داشته باشد که دو یا سه نفر از آن ها بتوانند کاملاً جداگانه بخوابند.

ج)اگر دیگر محارم، زن یا مرد، در همان خانه زندگی می کنند اتاق آن ها باید مستقل باشد.

• اتاق پذیرایی

پیشتر گفته شد که معماری با فرهنگ عمومی وهنجارهای اجتماعی پیوندی ناگسستنی دارد. غالباً پسند و ناپسند های مردم است که نیاز های آنان را سمت و سو می بخشد و در نتیجه فضا وعرصه مناسبی را برای زیست انسان طلب می کند. از این رو ما معتقدیم که هرچند محل پذیرایی در ساختمان تقریباً در همه ی کشورها و مناطق مطرح بوده است اما کیفیت آن تحت شرایط فرهنگی هر جامعه کاملاً متفاوت است. برای مثال، امروزه در غرب با فرهنگ خاصی از مهمان پذیری مواجهیم و به همان ترتیب، در معماری آن دیار نیز محل پذیرایی بیشتر به صورت یک سالن بزرگ و عمومی ساخته می شود. برای شناخت ویژگی های اتاق پذیرایی در اسلام نخست باید دید که آموزه های دینی در خصوص میهمان ومیهمان پذیری چیست و چه شرایط و ویژگی هایی برای آن برشمرده اند.

• جنبه اول اتاق پذیرایی – فرهنگ میهمان داری در اسلام

ادله میهمان نوازی در اسلام و تجلی آن در فضای پذیرایی

• الف)صله رحم :

در آیات و روایات فراوان از اهمیت و ضرورت “صله رحم” سخن رفته است و هرکس را که قطع رحم کند سخت نکوهش کرده اند. برای مثال چند حدیث را نقل می کنیم:

امام باقر(ع) فرمود : صله ی رحم خلق را نیکو، بخشش را زیاد، نفس را پاک و روزی را افزون گرداند ومرگ را به تاخیر اندازد. قال ابو جعفر(ع): صله الارحام تحسن الخلق وتسمع الکف و تطیب النفس وتزید الرزق و تنسی فی الاجل([۱۱])

امام صادق(ع) فرمود صله رحم و نیکویی با همسایگان شهرها را آباد و عمرها را زیاد گرداند. قال ابوعبدالله(ع): صله الرحم وحسن الجوار یعمران الدیار ویزیدان فی الاعمار([۱۲])

امام باقر(ع) فرمود : در کتاب علی(ع) آمده است که : سه خصلت است که دارنده ی آن نمیرد مگر آنکه جزای کردارش را ببیند: ۱٫ستم و سرکشی ۲٫قطع رابطه با خویشان  ۳٫قسم دروغی که با آن با خدا ستیز می کنند. وعبادتی که سریع تر ثوابش به انسان می رسد، پیوند با خویشان است. ای بسا قومی که ستمگرند ولی با یکدیگر رابطه ی دوستی دارند و به همان دلیل اموالشان فزونی می یابد وثروتمند می شوند. قسم دروغ وقطع رابطه با خویشان، شهرها را بدون سکنه و نسل را منقطع می سازد. از این روایات بر می آید که رفت و آمد با خویشان و بستگان نه تنها یک وظیفه دینی و انسانی است و ترک آن مستوجب آتش دوزخ است بلکه این کار آثار و برکات تکوینی و اجتماعی فراوانی نیز به دنبال دارد که از آن جمله است افزایش ثروت، آبادانی مناطق و ازدیاد عمر. عن ابی جعفر(ع)قال : فی کتاب علی(ع): ثلاث خصال لایموت صاحبهن ابداً حتی یری وبالهن: البغی وقطیعه الرحم و الیمین الکاذبه یبارز الله بها وان اعجل الطاعه ثواباً لصله الرحم و ان القوم لیکونون فجاراً فیتوصلون فتمی اموالهم و یثرون،ان یمین الکاذبه و قطیعه الرحم لتذران الدیار بلاقع، من اهلها و تنقل الرحم و ان نقل الرحم انتطاع النسل(*)

• ب) دیدار با برادران ایمانی :

در احادیث دیگر دیدار با همکیشان و برادران ایمانی یکی از نشانه های ایمان دانسته شده است. در این روایات صریحاً بر رفت وآمد به خانه یکدیگر تاکید شده است.

عن ابی جعفر(ع) قال: قال رسول الله(ص): من زار اخاه فی بیته قال الله عزوجل له: انت ضیفی و زائری علی قراک و قد ارجبت لک الجنه بحبک ایاه([۱۳])

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: رسول خدا(ص) فرمود: هرکس برادرش را در خانه اش دیدار کند خداوند عزوجل به او فرماید: تو میهمان و زائر من هستی و بر من است پذیرایی از تو، همانا بهشت را به دلیل محبتی که به برادر مومنت داری بر تو واجب کردم.

این احادیث را از آن رو نقل کردیم که جایگاه و اهمیت رفت وآمد به خانه دیگران در فرهنگ اسلامی روشن گردد. تعابیری که دراین روایت آمده و تجلیلی که از این کار به عمل آمده است در نصوص دینی ما کم نظیر است. از این فرمایشات گهربار استفاده می کنیم که رفت وآمد به خانه یکدیگر یکی از عناصر غیرقابل تفکیک فرهنگ اسلامی است و جامعه ای که در آن این ارتباط به طور گسترده برقرار نباشد یک جامعه دینی نیست.

• ج) اطعان مومنین :

در گروه دیگر از روایات بر مساله” اطعان مومنین ” پافشاری شده است. در بعضی از این احادیث تصریح شده است که این اطعام باید در خانه انجام شود و به اصطلاح، دیگران را بر سر سفره خویش دعوت کند.

امام صادق(ع) فرمود: فردی که دو مومن بر او داخل شوند و آنان را سیر گرداند این کار از آزاد کردن بنده ای بهتر و با فضیلت تر است. عن ابی عبدالله(ع) قال : ما من رجل یدخل بیته مومنین فیطعمها شبعهما الا کان ذلک افضل من عتق نسمه([۱۴])

در این میان روایت زیر قابل تامل است. گویا امام(ع) مومنین را ملزم می شمارند که همواره فقرا را به خانه خویش فرا خوانند و آنان را در منزل بر سر سفره خویش غذا دهند.

امام صادق(ع) فرمود: ای حسین، آیا برادرانت را دوست داری؟ گفتم آری. فرمود: به تهی دستانشان سود می رسانی؟ عرض کردم: آری. فرمود: هان،سزاوار است دوست بداری کسی را که خداوند او را دوست دارد. هان، قسم به خدا که آنان را سود نرسانی مگر آن که ایشان را دوست بداری.آیا ایشان را به منزل خود دعوت می کنی؟ عرض کردم:آری، غذا نمی خورم مگرآنکه دو یا چند نفر از آنان با من باشند. امام صادق(ع) فرمود: بدان که بخشش آنها به تو از بخشش تو به آن ها بسی بیشتر است. عرض کردم به آنها غذا می دهم و آنان را در خانه خود میهمان می کنم با این حال بخشش آن ها بیشتر از من است؟ فرمود: آری، هنگامی که آن ها بر تو وارد شوند، مغفرت تو و خانواده ات را با خود می آورند وآنگاه که خارج شوند، گناهان تو خانواده ات را با خود می برند. قال ابو عبدالله(ع): اتحب اخوانک یا حسین؟ قلت: نعم. قال تنفع فقرائهم؟ قلت : نعم. قال : اما انه یحق علیک ان تحب من یحب الله. اما و الله لا تنفع منهم احداً حتی تحبه اتدعوهم الی منزلک؟ قلت : نعم. ما اکل الا ومعی منهم الرجلان والثلاثه والاقل والاکثر. فقال ابوعبدالله: اما ان فضلهم علیک اعظم من فضلک علیهم. فقلت:اطعمهم عامی اوطئهم رحلی و یکون فضلهم علی اعظم؟ قال: نعم انهم اذا دخلوا منزلک دخللوا بمغفرتک ومغفره عیالک و اذا خرجوا من منزلک خرجوا بذنوبک وذنوب عیالک.([۱۵])

• جنبه دوم اتاق پذیرایی : محل پذیرایی در خانه

تا کنون از اهمیت میهمان داری سخن گفته شد، در روایات دیگر تاکید شده است که در خانه محلی برای میهمانداری باید در نظر گرفته شود.

در پاره ای از احادیث، خانه ای را که در آن میهمانی نباشد خالی از خیر و برکت دانسته اند:

رسول اکرم(ص) فرمود: هر خانه که میهمان را بدان راه نیست فرشتگان را با آن کار نیست. قال رسول الله صلی الله علیه وآله: الخیر اسرع الی البیت الذی یعشی من الشفره الی سنام البعیر([۱۶])

عن النبی صلی الله علیه وآله: کل بیت لایدخل فیه الضیف لایدخله الملائکه([۱۷])

رسول خدا(ص) فرمود: در آن کس که میهمانی ندهد، خیری نبود. قال رسول الله صلی الله علیه وآله: لا خیر فیمن لایضیف([۱۸])

چنان که می بینیم در این روایات سخن از میهمانداری(تضییف)است. به نظر می رسد واژه ی پذیرایی که هم اینک استفاده می شود به خوبی نمی تواند مفهوم میهمانداری به معنای اصلی را برساند. هرچند از خود این روایت فهمیده می شود که فضایی از خانه را باید به اینکار اختصاص داد اما احادیث دیگری وجود دارد که صریحاً به این مطلب پرداخته است.

رسول خدا(ص) فرمود: هر چیز را زکاتی است و زکات خانه،اتاق پذیرایی است. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لکل شی زکوه و زکوه الدار بیت الضیافه([۱۹])

در این حدیث شریف، به تعبیری زیبا و گویا برمی خوریم که نکات جالبی را در پی دارد. اتاق پذیرایی یا اتاق میهمانی “زکات خانه” معرفی می شود، یعنی این اتاق سهمی است از خانه که صاحبخانه به میهمان اختصاص می دهد. امروزه گاه اشکال می کنند که اتاق بیرونی که در ساختمان های قدیمی تعبیه می شد چون از دسترس اهل خانه به دور می ماند، عملاً استفاده ی کامل از آن صورت نمی گرفت. گویا رسول خدا(ص)در پاسخ می فرمایند: این بخش از خانه سهم میهمان است و بنابراین درساختن آن نباید منافع صاحبخانه را در نظر گرفت. بنابراین از این روایت می توان استفاده کرد که اگر تعبیه اتاق پذیرایی احیاناً کاربری ساختمان را برای اهل خانه کمتر کند نباید از آن پرهیز کرد زیرا سهم میهمان را نیز باید در نظر داشت.

همچنین می توان استفاده کرد که اتاق پذیرایی باید به گونه ای ساخته شود که وسایل آرامش میهمان را فراهم سازد. تعبیر “بیت الضیافه” دلالتی فراتر از “اتاق پذیرایی” دارد. چرا که در بیت الضیافه میهمان داری و شرایط سکونت و ضیافت باید برقرار باشد وصرف یک پذیرایی و رسمی وموقت کافی نیست.

شاید نکته دیگری را بتوان از تعبیر “زکات” استفاده کرد. همان طور که در وجوب زکات رسیدن مال به حد نصاب شرعی لازم است، لزوم اتاق پذیرایی نیز ویژه مسکنی است که از حد نصاب عرفی مساحت برخوردار باشد. برای مثال، در یک مساحت پنجاه متری، اختصاص فضایی به اتاق پذیرایی نه ممکن است ونه مامور به([۲۰])

• – اتاق عبادت(مصلی)

تاکنون از اتاق های متعدد سخن به میان آمده است، این گونه اتاق ها در معماری های رایج نیز معمولاً در نظر گرفته می شود، هرچند از نظر شرایط وخصوصیات با آنچه در معماری دینی گفته شد متفاوت است.اما اکنون از اتاقی بحث می کنیم که در معماری های کنونی اصلاً مطرح نیست. در آیات و روایات توصیه شده است که اتاقی مخصوص عبادت و نمازگذاردن پیش بینی شود.

به موسی و برادرش وحی کردیم که برای پیروانتان درمصر اتاق هایی را در منازل به عنوان مکان برپایی نماز در نظر گیرید و در آن ها نمازگذارید و مومنان را بشارت باد. و اوحینا الی موسی واخیه ان تبوء القومکا بمصر بیوتاً و اجعلوا بیوتکم قبلهً و اقیموا الصلوه و بشر المومنین([۲۱])

البته این آیه شریفه را چند گونه تفسیر کرده اند: بعضی معتقدند که ” واجعلوا بیوتکم قبله” بدین معناست که خانه هایتان را روبروی هم بسازید، برخی دیگر بر این باورند که فقره یاد شده دلالت دارد که مستحب است خانه ها را در جهت قبله بسازید، اما گروه سوم بر این باورند که منظور این است که خانه هایتان را قبله قرار دهید،یعنی درخانه هایتان جایگاهی برای نماز گذران در نظر گیرید. از آنجا که مفسر واقعی قرآن اهل بیت(ع) می باشند باید دید ایشان آیه را چگونه تفسیر کرده اند، در روایات همان معنای سوم ذکر شده است.

امام کاظم(ع) فرمود: چون بنی اسرائیل در خوف از فرمانروایان ستمگر به سر می بردند به موسی و هارون(ع) چنین وحی کرد: “خانه هایی را برای پیروان خویش به عنوان عبادتگاه در نظر گیرید” یعنی مامور به اقامه نماز در خانه های خود شدند. عن الکاظم علیه السلام : لما خافت بنو اسرائیل جبابرتها اوحی الله الی موسی و هارون علیهما السلام ان تبوء القومکا بمصر بیوتاً و اجعلوا بیوتکم قبله. قال امروا ان یصلوا فی بیوتهم.([۲۲])

آنچه در آیه شریفه آمده است درباره قوم موسی(ع) در شرایط خاصی است و از این آیه به تنهایی نمی توان حکم مساله را دریافت. اما در روایات صریحاً به ساختن مصلی در خانه امر شده است.

امام صادق(ع) فرمود: در خانه ات مکانی را به امر عبادت اختصاص بده. عن ابی عبدالله علیه السلام قال: اتخذ مسجداً فی بیتک.([۲۳])

راوی گوید امام صادق(ع) درنامه خود به من چنین نوشت: دوست دارم یکی از اتاق های خانه ات را به نماز وعبادت اختصاص دهی. عن علی بن الحکم عن ابان عن سمع قال: کتب الی ابوعبدالله(ع) انی احب لک ان تتخذ فی دارک مسجداً فی بعض بیوتک([۲۴])

از آن گذشته این کار به عنوان یک سنت رایج در بین ائمه(ع) مطرح بوده است. امام صادق(ع) از حالات امام علی(ع) یاد می کنند که ایشان در خانه چنین اتاقی داشته است:

امام صادق(ع) فرمود: علی(ع) اتاقی را که نه بزرگ بود و نه کوچک برای نماز خود اختصاص داده بود. قال الصادق علیه السلام: کان علی علیه السلام قد جعل بیتاً فی داره لیس بالصغیر ولا بالکبیر لصلوته([۲۵])

امام صادق(ع) فرمود: علی(ع) یکی از اتاق های خانه اش را که نه بزرگ بود نه کوچک، در نظر گرفته بود و وقتی اواخر شب قصد خواندن نماز می کرد، کودکی را که از تاریکی نمی ترسید با خود به آنجا می برد و نماز مشغول می شد. عن ابی عبدالله(ع)قال: کان علی(ع) قد اتخذ بیتاً فی داره لیس بالکبیر و لابالصغیر فکان اذا اراد ان یصلی من آخر اللیل اخذ معه صبیاً لا یخشم منه ثم یذهب الی ذلک البیت فیصلی([۲۶])

امام صادق (ع) فرمود: علی(ع) یکی از اتاق های خانه اش را که نه کوچک بود ونه بزرگ برای نماز خود اختصاص داده بود به طوری که شب هنگام به همراه یک کودک به آن جا می رفت و نماز می گذارد. عن ابن فضال عن ابن ابی بکرعن عبید بن زراره عن ابی عبدالله (ع) قال: کان علی(ع) قد جعل بیتاً فی داره لیس بالصغیر و لا بالکبیر لصلاته و کان اذا کان اللیل ذهب معه بصبی لیبیت معه فیصلی فیه([۲۷])

• – ویژگی های مصلی

1. در این روایات به اندازه مصلای امیر المومنین(ع) اشاره شده است. در این جا دو احتمال وجود دارد: یا اندازه مطرح شده در روایت صرفاً اختصاص به اتاق آن حضرت دارد و امام صادق(ع) نیز تنها برای توصیف ویژگی های آن چنین مطلبی را فرموده اند و یا بیان این نکته در مورد اتاق ایشان برای ارشاد به یک ویژگی کلی است. به نظر ما احتمال اول چندان درست نیست، زیرا امام صادق(ع) در اینجا صرفاً در مقام بیان سیره ی مولای متقیان نیست بلکه در مقام بیان یک دستور دینی است.در چنین موادی بیان خصوصیات برای بیان ویژگی های حکم است.از این رو باید گفت که اولین ویژگی اتاق عبادت این است که نه چندان کوچک باشد و نه چندان بزرگ که از صورت یک اتاق خلوت و انس فراتر رود.

گویا در این ویژگی یک نکته بسیار مهم معنوی و روانی وجود دارد. اتاق عبادت را از آن رو در ساختمان لازم شمرده اند که انسان بتواند در زمان های مناسب و به ویژه در نیمه ی شب با خدای خود خلوت کند و نیاز گذارد. اندازه این اتاق، که حدود ده متر تخمین زده می شود، در اینجا حالت روحی مناسب تاثیری به سزا دارد. به تجربه نیز معلوم شده است که اتاق های کوچک و بزرگ هیچ کدام چنین اثر روحی را ندارد.

2. یکی دیگر از ویژگی های اتاق عبادت خالی بودن از وسایل زاید است.

امام (ع) فرمود: علی(ع) را اتاقی بود که در آن جز یک زیرانداز و یک شمشیر و یک قرآن چیز دیگری نبود و حضرتش(ع) در آن اتاق نماز می گذارد. عنه علیه السلام: کان لعلی علیه السلام بیت لیس فیه شی الا فراش وسیف و مصحف وکان یصلی فیه (او قال: )و کان یقیل فیه([۲۸])

از نظر روانشناسی وجود اشیای مختلف در محیط زندگی سبب تشتت فکر و نا آرامی روح است. از این رو در اتاق عبادت نباید جز وسایل عبادت و ضروری چیز دیگری وجود داشته باشد. از همین جا می توان دریافت که این اتاق باید ساده و بی آلایش باشد واز زرق و برق و تجملات خالی باشد.

البته این نکته وجود دارد که آیا مصلی باید یک اتاق اختصاصی باشد و یا میتوان اتاق خلوتی چون اتاق پذیرایی یا بیرونی را برای این منظور استفاده کرد. آنچه مسلم است اینکه اتاق عبادت باید از ویژگی هایی که در اینجا گفته می شود برخوردار باشد.اما اینکه کاملا اتاقی اختصاصی باشد جای تامل است. از مجموع روایات استفاده می شود که در صورت امکان مصلی باید مستقل باشد ولی اگر محدودیتی وجود دارد بهتر است یکی از اتاق های خلوت(غیر از نشیمن و اتاق خواب که غالباً وسایل زاید دارند) با ویژگی های یاد شده ساخته شود تا به هر صورت قابل بهره برداری باشد.

3. ویژگی دیگر، استحکام و اتقان بنای این اتاق است.

از یکی از اصحاب نقل شده است که رسول خدا به ما فرمان می داد که در خانه هامان محلی برای عبادت بنا کنیم و در ساخت آن دقت کرده و پاکیزه اش بداریم. عن عروه بن الزبیر عمن حدثه من اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله قال: کان رسول الله صلی الله علیه وآله یارنا ان نصنع المساجد فی دورنا، و ان نصلح صنعتها و نطهرها([۲۹])

شاید تاکید حضرت از آن روست که معمولاً در ساخت چنین بناهایی سرمایه گذاری و دقت لازم نمی شود.بنابراین با آنکه اتاق عبادت باید ساده و بی آلایش باشد اما سازه ی آن نباید از استحکام واستواری لازم بی بهره باشد. به هر حال این اتاق باید از حیث بنا خوش ساخت بوده ، از نور و هوای کافی برخوردار باشد واز این جهت به گونه ای باشد که انسان را گاه و بیگاه به خود جلب کند و آدمی در آن احساس آرامش و امنیت کند.

4. چنان که در روایت سابق دیدیم، نظافت و پاکیزگی و نیز خوش بو بودن، یکی دیگر از شرایط مصلای خانگی است:

از عایشه نقل است که رسول خدا فرمان داد تا در خانه ها محلی را برای عبادت بنا کنند و در پاکیزگی و خوش بویی آن بکوشند.

بنابراین این اتاق نباید در بخشی از ساختمان باشد که در معرض آلودگی یا بوی ناخوشایند باشد. تعبیه ی اتاق در جایی که در معرض باد و خاک یا در کنار دستشویی،حمام و زباله دانی باشد خلاف این حکم است.

البته این اتاق باید پاره ای از شرایط مسجد و نمازگزاردن را نیز داشته باشد. مثلاً خواندن نماز در مقابل پنجره یا درب باز مکروه است. طبعاً در این اتاق نباید  درب و پنجره آن به سوی قبله باشد. در پاره ای از روایات گذشته تعبیر”مسجد” آمده بود. حال باید دید که منظور از مسجد به معنای عرفی آن است که همان نمازخانه و مصلی است یا واقعاً مسجد شرعی مقصود است.اگر واقعاً مسجد شرعی مراد باشد طبعاً تمام شرایط احکام مسجد در مورد آن نیز باید رعایت شود. در این صورت ساخت این اتاق باید با دقت و وسواس خاصی همراه باشد.([۳۰])علامه مجلسی”ره” در کتاب بحارالانوار این روایت را در بابی تحت عنوان”اتخاذ المسجد فی الدار” آورده است که نشان می دهد ایشان نیز احتمالاً معتقد است که این اتاق باید مسجد شرعی باشد([۳۱]).

در بسیاری روایات یادآوری شده است که بهتر است زنان به جای حضور در نماز جماعت در خانه های خویش نماز بگذارند شاید به این روایت نیز بتوان بر ضرورت وجود مصلی در خانه استناد کرد.

امام صادق(ع) فرمود: نماز زن در پستو برتر از نماز او در اتاقش است وآن نیز برتر از نماز در سرای خانه است. محمد بن علی بن الحسین اسناده عن هشام بن سالم عن ابی عبدالله(ع) قال: صلاه المراه فی مخدعها افضل من صلاتها فی بیتها وصلاتها فی بیتها افضل من صلوتها فی الدار([۳۲])

…شایسته تر برای زنان، خواندن نماز در اتاق هایشان است و از آن شایسته تر ، نماز در پستوی خانه است. …والافضل للنساء الصلاه فی بیوتهن و الافضل بیت المخدع([۳۳])

در روایت است که بهترین مسجد برای زنان، اتاتق هایشان است ، ونماز زن در اتاقش برتر از نماز او در دالان و نماز او در آنجا برتر از نماز در صحن خانه است و آن نیز برتر از نماز بر روی بام است، و نماز زن برروی بامی که دیوار ندارد مکروه است. و روی ان خیر مساجد النساء البیوت، و صلاه المراه فی بیتها افضل من صلاتها فی صفتها وصلاه فی صفتها افضل من صلاتها فی صحن دارها و صلاه دارها افضل من صلاتها فی سطح بیتها وتکره للسراه الصلاه فی سطح غیر محجر([۳۴])

با این وصف، اتاق عبادت در خانه کاربرد زیادی دارد و با فضیلتی که در روایت فوق بدان اشاره شد ساختن چنین اتاقی نیز فضیلت و برکت فراوانی برای خانه به همراه دارد.

• – اندرونی وبیرونی

از بحث های گذشته و نیز از بسیاری از آموزه های دینی می توان دریافت که در منزل مسکونی وجود دو بخش مختلف به صورت عمومی وخصوصی ضروری است. از جمله می توان به مباحث زیر اشاره کرد:

• در بحث ” اتاق پذیرایی” احادیثی نقل شده که نشان می دهد اسلام بر ارتباط نزدیک و رفت وآمد مومنین به خانه یکدیگر تاکید ویژه ای دارد. از سوی دیگر این مهمان داری باید با دیگر احکام و ضوابط دینی همراه وهمساز باشد. از این دو اصل دینی، ضرورت تفکیک یاد شده در بنای ساختمان به دست می آید.

• در بحث از ” متراژ و زیربنای ساختمان” نیز دیدیم که مساحت و بنای بیش از نیاز نهی شده است، مگر در موردی که مقدار زاید به میهمانداری واستفاده مومنین اختصاص یابد.

علی(ع) زمانی که در بصره، برای دیدار یکی از یارانش به نام علاءبن زیاد حارثی، به منزل او رفتند، پس از مشاهده وسعت خانه او، فرمودند:” تو که به وسعت خانه آخرت محتاج تری، در دنیا با این خانه بزرگ چه می کنی؟ بله، اگر بخواهی،می توانی با این خانه وسیع به آخرت برسی: در آن از میهمانان پذیرایی کنی،صله رحم بجا آوری و حقوقش را به نحو شایسته ادا نمایی، در این صورت به وسیله این خانه، به آخرت رسیده ای.” من کلام علی علیه السلام بالبصره وقد دخل علی العلاء بن زیاد الحارثی – وهو من اصحابه – یعوده، فلما رای سعه داره قال: ما کنت تصنع بسعه هذه الدار فی الدنیا، و انت الیها فی الاخره کنت احرج؟ وبلی ان شئت و بلغت بها الاخره: تقری فیها الضیف،وتصل فیها الرحم، و تطلع منها الحقوق مطالعها، فاذا انت قد بلغت بها الاخره.([۳۵])

این روایت به طور ضمنی اشاره دارد که اختصاص بخشی از ساختمان برای میهمانان پسندیده است.

• دربحث ” حریم و محدوده منزل” مطرح شد که وجود حدود وحریم در مسکن مورد تاکید فراوان قرار گرفته است و در ویژگی های یک مسکن مطلوب گفته شده بود که “دار واسعه تواری عورتها و سوء حالها من الناس”. یعنی یک مسکن خوب باید به اندازه ای بزرگ باشد که بتواند امور پنهان و خصوصی اهل خانه را بپوشاند. بی تردید یکی از راههای آن تفکیک منزل به دو بخش اندرونی و بیرونی است.

• اساساً یکی از اصول مهم شریعت اسلامی جلوگیری از اختلاط و ارتباط بی رویه میان زنان ومردان نامحرم است، احکامی چون محرمیت، پوشش و …همگی از آن روست که این پرده،عفت و حیا میان زن و مرد دریده نشود وروابط سالم انسانی جای خود رابه تمتعات شهوانی ندهد. فاطمه زهرا(س) پرچمدار و الگوی راستین چنین روابط سالمی است. ایشان در آغاز زندگی مشترک از رسول خدا درخواست کردند که وظایف آن دو را در زندگی زناشویی مشخص کنند. پیامبر اکرم(ص) وظیفه اصلی زن را در درون خانه و وظیفه ی اصلی مرد را در امور مربوط به بیرون منزل تعیین فرمودند:

علی(ع) و فاطمه(س) از رسول خدا در مورد وظایف خویش پرسیدند، آن حضرت(ص) فاطمه را به کارهای درون خانه وعلی را به کارهای بیرون از خانه موظف کرد.فاطمه فرمود: هیچ کس جز خدا نمی داند چقدر مسرور شدم که رسول خدا بار کارهای مردانه را از دوش من برداشت. تقاضی علی و فاطمه الی رسول الله(ص) فی الخدمه، فقضی علی فاطمه بخدمه مادون الباب، و قضی علی علی بما خلفه، قال: فقالت فاطمه: فلا یعلم ما داخلنی من السرورالا الله باکفایی رسول الله تحمل رقاب رجال([۳۶])

در ارتباط میان زن و مرد نامحرم صدیقه طاهره(س) یک اصل کلی به ما آموخته اند که باید از اختلاط پرهیز کرد و ارتباط را به اندازه ی نیاز تنظیم کرد.

پیامبر(ص) به فاطمه(س) فرمود: بهترین چیز برای زن کدام است؟ عرض کرد ، اینکه مردی (نامحرم) او را نبیند و او نیز مردی را نبیند . پیامبر او را در آغوش گرفت و فرمود: فرزندانی که بعضی پاره ای از بض دیگرند. قال النبی(ص) لها : خیر للمرئه؟ قال: ان لا تری رجلاً و لایصاها. فضمها الیه و قال ذریه بعضها من بعض([۳۷])

غرض از ذکر این روایت توجه به جنبه ی محرمیت و لزوم توجه به حفظ حریم خانواده است. طبعاً برای رعایت این موازین لازم است که بنای خانه به گونه ای تقسیم شود که تا حد امکان از اختلاط زاید جلوگیری شود. نیاز به یادآوری نیست که نقشه و معماری منزل بیشترین تاثیر را در نوع روابط و نحوه ی برخورد افراد با یکدیگر دارد.

از محورهای یاد شده که بگذریم در برخی روایات به ویژه به لزوم دو بخش اندرونی و بیرونی تصریح شده است:

محمد بن طیار می گوید: داخل شهر مدینه شده و دنبال اتاقی کرایه ای برآمده. خانه ای را یافتم که دارای دو اتاق بود با دری حایل در میان و زنی در آن. زن پرسید قصد کرایه اینجا را داری؟ گفتم(گمان نمی کنم زیرا) من جوان هستم و این دو اتاق از طریق یک در به هم راه دارند. زن گفت: (نگران نباش) من در را بین خود و تو می بندم. پس (آسوده خاطر) بار خود را در اتاق نهادم و به آن زن گفتم : در را ببند. زن گفت: از آنجا نسیم بر من می وزد، بستن در را رها کن! گفتم هرگز! من و تو هر دو جوان هستیم، لازم است در را ببندی! زن گفت: تو در اتاق خود باش و من نیز نزد تو نیامده به تو نزدیک نمی شوم. و بدین سان از بستن در خودداری کرد. سپس امام صادق(ع) را دیدم و موضوع را با ایشان در میان گذاردم. حضرتش فرمود: آنجا را ترک کن زیرا اگر مرد و زنی با هم در مکانی تنها باشند نفر سوم آن ها شیطان است. عن محمد بن الطیار قال دخلت المدینه و طلب بیتاً اتکاراه،قد خلت داراً فیها بیتان بینهما باب و فیه امراه،فقالت: تکاری هذا البیت، قلت: بینهما باب و انا شاب. فقالت: انا اغلق الباب، فقالت: یدخل علی منه الروح دعه، فقلت: لا انا شاب و انت شابه اغلقیه، فقالت: اتعد انت فی بیتک فلست آتیک و لا اقربک، و ابت ان تغلقه، فلقیت ابا عبدالله علیه السلام فسالته عن ذلک فقال: تحول منه، فان الارجل و المراه اذا خلیا فی بیت کان ثالثهما الشیطان([۳۸])

• سخن پایانی
• ازآنجا که مسکن یکی از موضوعات مهم و تاثیر گذار در سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن سپری میشود ، لذا لازم است ، این مهم با همکاری صاحب نظران حوزه  علمیه و نظام مهندسی مدون وبعنوان مقررات ملی ساختمان برای مهندسان معمار ، لازم الرعایه گردیده و ملاک عمل تصویب طرحهای مسکونی قرار گیرد .
• بحث از فرهنگ و روابط اجتماعی در محیط مسکونی نیاز به یک بحث دقیق جامعه شناختی دارد، آنچه در نوشتارمورد نظر است توجه به تفاوت ماهوی میان آپارتمان و ساختمان های چند طبقه است. در مجموع به نظر می رسد که آپارتمان با ویژگی های معماری اسلامی و هنجارهای حاکم بر روابط دینی سازگار نیست و باید به طور اصولی چاره ای اندیشید که روند معماری و شهرسازی دربلندمدت درمسیر خانه سازی سنتی قرار گیرد.
• ضرورت دارد نهادهای مسول در وزارت راه وشهرسازی و سازمان نظام مهندسی ، به این موضوع شهرسازی و معماری اسلامی در سیاست گداری و برنامه ریزی و آموزش آن توجه کافی نمایند تا محیط زندگی شهرها و روستا دارای هویت عملکردی بهینه ای از لحاظ رعایت مسائل معماری و شهرسازی یابند .
• مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و شرکتهای مشاور وطراح مجتمع های مسکونی واپارتمانی بایستی ملاحظات هویت اسلامی را رعایت نموده ، تا پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای امور فرهنگی واحدهای مسکونی گردد.
• از انجا که هزینه ساخت و یا خرید واحد مسکونی بسیار گران می باشد، ودر استطاعت بسیاری از خانواده ها نمی باشد، لذا وزارت راه و شهر سازی بایستی درساخت واحدهای ارزان قیمت ونیز ارایه تسهیلات لازم برای مردم تمهیدات مکفی را درسیاست گذاری های کلان خود در نظر گیرد.

[۱] نور: ۵۸ و ۵۹

[۲] وسایل الشیعه ، ج ۴۱۴ ، ص ۹۴

[۳] الغره : غفله فی الیقظه

[۴] وسایل الشیعه، ج ۱۴ ، ص ۱۶۰

[۵] من لا یحضره الفقیه، ج۳ کتاب النکاح ، ح ۴۵۸

[۶] الفردوس، ج۳ ، ص ۱۵۰ ، ح ۴۴۰۴ / کنزل العمال ، ح ۴۵۳۳۶

[۷] الخصال، ص ۴۳۹

[۸] میمون نام راوی روایت است.

[۹] کافی، ج۶، ص ۵۳۳ ” کراهه ان یبیت الانسان وحده والخصال النهی عنها لعله مخوفه”

[۱۰] کافی ، ج۶ همان باب ، روایت ۴

[۱۱] الکافی، ج۲ ، ص ۱۵۲ باب صله الرحم، مرحوم کلینی دراین باب ۳۳ روایت نقل کرده است.

[۱۲] الکافی، ج۲ ،ص۱۵۲باب صله الرحم، مرحوم کلینی حدیث ۱۴

[۱۳] الکافی ، ج۲ ، ص ۱۷۶، باب زیاره الاخوان، در این باب مرحوم کلینی ۱۶ روایت نقل کرده است.

[۱۴] الکافی، ج۲، ص ۱۷۶ ، باب زیاره الاخوان، حدیث ۴

[۱۵] الکافی، ج۲، ص۱۷۶، باب زیاره الاخوان ، حدیث ۸

[۱۶] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۲

[۱۷] جامع الاخبارللشعیری، ص۱۳۲

[۱۸] الجامع الصغیر، ج۲ ، ص ۷۴۷ ، ح ۹۸۸۳

[۱۹] نهج الفصاحه: ۲۲۵۸

[۲۰] البته در منابع اهل سنت این روایت به دو صورت نقل شده است: گاه با همان تعبیری آمده است که مطرح شد و گاه به جای” بیت الضیافه” ففقط ” الضیافه” آمده است. ر. ک : الفردوس، ج۳ ، ص۳۳۲، ح۴۹۹۷ / الجامع الصغیر ، ج۲ ، ۴۱۴ ،ح ۷۳۱۵، البته در صورت اخیر باز هم نکات قبل استنباط می شود، هرچند صراحت کامل ندارد.

[۲۱] یونس: ۸۷

[۲۲] التفسیر القمی، ج۱ ، ص ۳۱۴-۳۱۵

[۲۳] وسایل الشیعه، ج۳ ، ص۵۵۵

[۲۴] بحارالانوار، ج۷۳ ، ص ۱۶۲به نقل از محاسن، ص ۶۱۲

[۲۵] المحاسن، ص ۶۱۲، ح ۳۰

[۲۶] وسایل الشیعه،ج۳، ص ۵۵۵

[۲۷] وسایل الشیعه، ج۳، ص ۵۵۵

[۲۸] المحاسن ، ص۶۱۲ ح ۲۹

[۲۹] الدر المنثور الماثور، ج۶،ص۲۰۳

[۳۰] توضیح بیشتر را در بخش معماری مسجد خواهیم آورد.

[۳۱] ر.ک: بحارالانوار، ج۷۶،ص۱۶۱

[۳۲] وسایل الشیعه،ج۲،ص۵۱۰

[۳۳] تحریرالوسیله، ج۱ فصل مکان المصلی

[۳۴] من لا یحضره الفقیه،ج۱ ، ص۳۷۴، ح ۱۰۸۸

[۳۵] نهج البلاغه،خطبه۲۰۹

[۳۶] بحار الانوار، ج۴۳ ، ص۸۱

[۳۷] بحار الانوار، ج۴۷ ، ص۸۴

[۳۸] وسایل الشیعه، کتاب الاجاره، باب ۳۱ ، ص۲۸۰ ، ح۱