در دین مبین اسلام بر چگونگی روابط اجتماعی بسیار تاکید شده است و شاید هیچ مذهب و مکتبی تا بدین حد نسبت به تعاملات اجتماعی حساسیت نشان نداده است، از این رو در قرآن کریم و فرمایشات گهربار ائمه معصومین(س) بارها به وظایف و حقوق متقابل افراد با یکدیگر اشاره شده است. امام سجاد(ع) رساله ای مستقل به نام “رساله الحقوق” دارند که در آن از این حقوق و وظایف به تفصیل یاد شده است.

آنچه به ویژه در معماری حائز اهمیت است حقوق همسایگان بر یکدیگر است. در روایات اسلامی در این خصوص مطالبی آمده است که واقعاً شگفت آور و حیرت انگیز است. و خداوند متعال آنقدر بر حق همسایه تاکید کرده است که رسول خدا می فرماید:

از رسول اکرم(ص) روایت شده است که فرمود: خداوند چندان درباره همسایه به من سفارش نمود که گمان بردم همسایه جزو ورثه است. عنه صلی الله علیه و آله: ان الله – تبارک و تعالی- ارانی بالجار، حتی ظننت انه یرثنی([۱])

به هر حال نصوص دینی بر مساله همسایه از دو سو تاکید دارند:

از یک طرف بر دقت در گزینش همسایه خوب و جستجوی کامل از احوال او سخن می رود

و از سوی دیگر بر رعایت حقوق همسایگان و حفظ حرمت آنان پافشاری می شود. در میان این دو موضوع مباحثی مطرح شده است که با معماری پیوندی نزدیک دارد.

• الف) امنیت همسایه در سکونت

در روایات آمده است که پیش از خرید یا ساخت از همسایه آن بپرسید و بیش از هر اقدام از ویژگی های روحی و اخلاقی همسایه آگاه شوید. تاکید اسلام بر تحقیق دقیق از همسایگان، گذشته از جنبه های امنیتی و آرامش روحی، توجه به ابعاد تربیتی و اخلاقی را در نظر دارد. طبیعی است که اگر انسان در محله ای فاسد و بی اعتماد زندگی کند به تدریج این روحیه و فرهنگ به درون خانه و خانواده ی او نیز رسوخ می کند. برای نمونه در روایت زیر به این نکته اشاره شده است:

رسول خدا(ص) فرمود: هر کس با مشرک همداستان و همجوار شد، چنان او شد. رسول الله صلی الله علیه و آله: من جامع المشرک و سکن معه فانه مثله([۲])

به همین دلیل در احادیث بسیار بر گزینش درست همسایه و جست و جو در خصوصیات او تاکید شده است. به طور کلی اسلام نسبت به دوستان و همنشینان حساسیت ویژه ای اعمال می کند و مومنین را از اختلاط با فرهنگ ها و هنجارهای ناشایست برحذر می دارد.

علی(ع) در وصیت خود به فرزندش امام حسن(ع) می فرماید: جویای همراه قبل از راه و همسایه پیش از خانه باش. علی علیه السلام” فی وصیته للحسن علیه السلام”: سل عن الرفیق قبل الطریق و عن الجار قبل الدار.([۳])

رسول اکرم(ص) فرمود: قبل از خرید خانه در پی همسایه باشید. رسول الله(ص): التمسوا الجار قبل شراء الدار

در پی(یافتن) همسایه قبل از (تهیه) خانه و همراه قبل از راه(افتادن) باشید. رسول الله(ص): التمسوا الجار قبل الدار و الرفیق قبل الطریق([۴])

لقمان(ع): در وصیت خود به فرزندش فرمود: فرزندم، اول همسایه سپس خانه، اول همراه آنگاه راه. فرزندم، اگر خانه ها برفراز بودند، هرگز آدمی با همسایه بد روبرو نمی شد. قال لقمان(فی وصیه لابنه): یا بنی اجار ثم الدار یا بنی الرفیق ثم الطریق یا بنی لو کانت البیوت علی العجل ما جاور رجل جار سوء ابداً([۵])

علی(ع) فرمود: مردی نزد رسول اکرم(ص) آمد و گفت: قصد خرید خانه ای دارم شما کجا را فرمان می دهید؟-آنگاه نام چند محله را برد- رسول اکرم(ص) به او فرمود: همسایگان، آنگاه خانه، همراه، سپس راه! قال علی(ع): جاء رجل الی رسول الله(ص) فقال یا رسول الله انی اردت شراء دار این تامرنی اشتری فی جهنیه ام فی مزینه ام فی ثقیف ام فی قریش فقال له رسول الله: الجوار ثم الدار و الرفیق ثم السفر([۶])

• ملاحظات درخصوص همسایگی

از مجموع این روایات دو نکته در خصوص معماری به دست می آید:

• ۱- انسان در هنگام خرید زمین و ساخت مسکن قبل از هر چیز باید از محیط فرهنگی منطقه و فرهنگ همسایگان شناخت لازم را به دست آورد. معمولاً در این مواقع افراد بیشتر به موقعیت محل از نظر اقتصادی نظر می کنند. حال آنکه از نظر اسلام قبل از هر چیز باید به جنبه های ارزشی و اخلاقی محیط توجه کرد. در روایت اخیر خواندیم که وقتی مردی از رسول خدا(ص) در مورد محل سکونت خود پرسید، حضرت فرمودند: مهم نیست که در کدام منطقه یا قبیله سکونت می گزینی، مهم این است که در بین چه کسانی و یا چه خصلت هایی زندگی می کنی.
• ۲- در امر شهرسازی و شهرک سازی نیز باید به این نکته اساسی توجه داشت که محیط از نظر فرهنگی و اجتماعی به گونه ای نباشد که فرهنگ و اخلاقی مادی بر آن حاکم شود. از نظر اجتماعی مادام که افراد ناشایست در اقلیت به سر برند و جامعه را برخلاف خود ببینند از تحرک آشکار خودداری می ورزند. برای این کار در واگذاری خانه ها و حتی پیش از آن در ترکیب اعضای تعاونی های مسکن و در پیش بینی های اولیه برای بافت جمعیتی شهرک باید دقت لازم را مبذول داشت. از نظر شهرسازی نیز تعبیه ی مساجد و نماهای دینی در نقاط شلوغ و مناطق مرکزی شهر تاثیر به سزایی در پالایش محیط فرهنگی دارد. نکته ی دیگری که در اینجا تنها در حد اشاره ای کوتاه می توان گفت سبک شهرسازی و تاثیر آن در سالم سازی محیط اجتماعی است. چنانکه می دانیم، در گذشته ها شهر ها را بیشتر بر اساس سبک شعاعی می ساختند. بدین معنا که مسجد و بازار و دیگر مراکز اصلی در مرکز شهر قرار می گرفت و خیابان ها مناطق مسکونی همچون پرتوهایی به این مرکز ختم می شد. اما امروزه از سبک شطرنجی استفاده می شود که هر خیابان و محله خود استقلال نسبی دارد. در شکل اخیر محله ها خلوت و منزوی می شوند و کنترل اجتماعی عملاً از بین می رود. سرقت، خلافکاری و غیره در چنین محیط هایی راحت تر صورت می گیرد و امنیت اخلاقی و اقتصادی به مراتب پایین تر است. در این سبک از شهرسازی افراد بدکار و مردم آزار زمینه ی تظاهر و خودنمایی می یابند و دور از چشم جامعه نیات درونی خود را آگاهانه یا ناخودآگاه بروز می دهند. در یک کلام، سبک شهرسازی و نحوه ی واگذاری نیز در فضای فرهنگی و اجتماعی محل سکونت تاثیر دارد و در برنامه ریزی های کلان باید در نظر گرفته شود.

• ب) حقوق همسایگان

یکی از مباحث مطرح در خصوص همسایگان توجه به حقوق آن ها و وظایف هر کس نسبت به همسایه ی خویش است. چناچه می دانیم از نظر عرف و شرع حرمت مادر و حفظ حقوق او از همه کس بیشتر و برتر است، در روایت تصریح شده است که حرمت همسایه همچون حرمت مادر است و باید به همان اندازه در حفظ حقوق همسایه کوشید.

رسول خدا(ص) فرمود: احترام به همسایه همچون احترام مادر، بر انسان واجب است. رسول الله صلی الله علیه و آله: حرمه الجار علی الانسان کحرمه امه([۷])

در روایت دیگر به کسانی که همسایه خود را آزار و اذیت می کنند وعده ی عذاب داده شده است.

رسول خدا (ص) فرمود: آنکه بدون جهت همسایه را آزار رساند خداوند بوی بهشت را بر او حرام نماید و جایگاه او آتش است. بدانید که خداوند از حق همسایه پرسش کند و کسیکه تضییع این حق نماید از ما نباشد. آنکس که از عاریت دادن لوازم خانه به گاه نیاز همسایه خودداری ورزد، خداوند در روز رستاخیز او را از فضل خود محروم سازد و او را به خودش واگذارد و چنین کسی هلاک گردد و خداوند پوزش او را نپذیرد. عن رسول الله(ص) قال: و من کان موذیا لجاره من غیر حق حمه الله ریح الجنه و ماواه النار الا و ان الله یسال الرجل عن حق جاره و من ض حق جاره فلیس منا، و من منع الماعون من جاره اذا احتاج الیه منعه الله فضله یوم القیامه و وکله الی نفسه و من وکله الله عزوجل الی نفسه هلک و لایقبل الله عزوجل له عذراً([۸])

در احادیث بسیار از حقوق همسایگان به تفصیل یاد شده است. در این خصوص دقتها و ظرافت هایی در روایات به کار رفته است که شرح و بسط آن، ما را از هدف اصلی دور می کند. برای روشن شدن موضوع به روایت زیر توجه فرمایید.

رسول خدا(ص) فرمود: آیا حق همسایه را می دانید؟ اگر از تو یاری خواست یاریش رسان، و اگر وامی خواست او را وام ده. اگر درمانده گردید به او روی آورد، و اگر بیمار شد، عیادتش نما. اگر از دنیا رفت او را تشییع کن. اگر چیزی به او رسید به وی تبریک گو و اگر مصیبتی دید او را تسلیت ده، خانه ات را چندان رفیع نساز که او را از نعمت وزش باد محروم سازی مگر آنکه اجازت دهد و اگر میوه ای خریده ای به او تعارف کن و اگر نمی کنی پنهانی آن را به خانه آور و مبادا که فرزندت از آن میوه بیرون برد و دل فرزند او را به درد آورد. با بلند کردن بوی غذا، او را اذیت نکن مگر آنکه از طعام به او نیز بدهی! اکنون آیا حق همسایه را خوب دانستید؟ سوگند به خدایی که جانم به دست اوست حق همسایه را جز اندکی از کسانی که خداوند به ایشان رحمت آورده است ادا نمی کنند. قال رسول الله(ص): اتدرون ما حق الجار؟ ان استعان بک اعنته و ان استقرضک اقرضته و ان افتقرعدت علیه و ان مات اتبعت جنازته و ان اصابه خیر هناته و ان اصابته مصیبه عزیته و لا تستطیل علیه بالبناء فتحجب عنه الریح الا باذنه و ان اشتریت فاکهه فاهد له فان لم تفعل فادخلها سراً و لا یخرج بها ولدک لیغیظ بها ولده و لا توذه بقتار([۹]) قدرک الا ان تغرف له منها، اتدرون ما حق الجار و الذی نفسی بیده لایبلغ حق الجار الاقلیل ممن رحمه الله([۱۰])

• ملاحظات معماری درخصوص همسایگی

از همین دو روایت چند نکته مهم درباره معماری به دست می آید:

1. از عبارت ” ولا تستطیل علیه بالبناء فتحجب عنه الریح الا باذنه”

معلوم می شود که یکی از حقوق همسایه این است که ارتفاع دیوار خانه چنان بلند نباشد که حقوق طبیعی او را مانع شود.

البته در روایت بر کلمه ” ریح” (باد) تکیه شده است و ظاهراً فقط به جایی که دیوار خانه از باد و هوای آزاد مانع شود نظر دارد. ولی از سیاق و عبارت معلوم می شود که خصوصیتی در این نکته نیست و منظور این است که ارتفاع ساختمان باید طوری باشد که همسایگان را از مواهب طبیعی چون باد و هوای آزاد، نور خورشید، فضای سبز و غیره محروم نکند. در روایت تصریح شده است که بلند کردن بنا(در صورتی که موجب تضییع حق همسایه شود)تنها با اجازه او جایز است(الا باذنه). شاید از همین قید بتوان استفاده کرد که این کار حرام است و دست کم کراهت شدید دارد، به عبارت دیگر، استفاده از مواهب طبیعی حقی ثابت برای همه ساکنین است که سلب آن جز با اذن و رضایت ممکن نیست. بنابراین می توان گفت که ارتفاع بیش از حد متعارف ساختمان به گونه ای که مانع بهره مندی همسایه از مواهب طبیعی گردد، علاوه بر کسب مجوز از مراجع قانونی منوط به کسب رضایت از همسایگان است.

2. از عبارت ” و لا توذه یقتار قدرک الا ان تغرف له منها” نکته ای در خصوص سیستم تهویه آشپزخانه استفاده می شود. دودکش آشپزخانه یا محلی که هوای آشپزخانه را به خارج انتقال می دهد نباید به گونه ای باشد که بوی غذا در خانه های همسایه پراکنده شود.همچنین محل آشپزخانه نباید کنار کوچه یا روبروی اتاق های همسایه باشد. اگر اضطراراً آشپزخانه باید در جنب کوچه یا نزدیک به محل سکونت همسایه باشد از گذاشتن پنجره هایی که درب آن باز می شود خودداری شود و فقط به نورگیر اکتفا شود.
3. در این روایت تاکید شده است که میوه ای خریده می شود باید به همسایه هدیه کند و گرنه آن را پنهانی به خانه آورد و کودکانش از آن میوه به بیرون نبرند، نکند دل کودکان همسایه به درد آید. بدیهی است که این نکته اختصاص به میوه یا غذا ندارد، قبل از هر چیز خود ساختمان و کیفیت آن باید به گونه ای باشد که همسایگان را اندوهناک و غصه دار نکند. تعبیه تاسیسات و امکانات رفاهی، بیش از اندازه متعارف محل، مثل استخر، وسایل خنک کننده و گرم کننده، سالن و اتاق های اضافی، لوسترهای گران و گچبری و نمای غیر متعارف و پر جاذبه و غیره، همه می تواند مصداق این سخن گهربار باشد. بر طبق این روایت اگر تسهیلات زاید برای خانواده ضروری است باید آن را در محلی تعبیه کرد که معمولاً از دید همسایگان و میهمانان به دور باشد و از هر گونه تجمل و تبرج پرهیز شود.
4. یکی دیگر از مزاحمت های شایع برای همسایگان، ایجاد سر وصدا و بر هم زدن آرامش آنان است. هرچند در روایت یاد شده مستقیماً به این مساله پرداخته شده است اما به ویژه از روایت اخیر این نکته معلوم می شود. وانگهی، از مجموع روایات این فصل جای تردید نمی ماند که فراهم کردن اسباب زحمت برای همسایگان حرام است. بنابراین نقشه ساختمان و سازه آن باید به گونه ای باشد که از انتقال صدا خودداری شود، نخست باید از ساختن دیوارهای کم عرض جلوگیری کرد. به علاوه آشپزخانه، دستشویی و مکان های پر سر و صدا در محلی پیش بینی شود که مجاور اتاق خواب و نشیمن همسایگان نباشد.

موارد دیگری از آزار و مزاحمت برای همسایگان مطرح است که از جمله می توان به سرازیر شدن فاضلاب به کوچه، تخریب دیوار و بنای همسایه به دلیل عدم پیش بینی های لازم در هنگام احداث ساختمان ، عدم تعبیه ی پارکینگ و در نتیجه سد معبر برای عابرین و همسایگان و غیره اشاره کرد. همه ی این موارد باید حدالامکان در معماری ساختمان رعایت شود که در غیر این صورت نتنها عوامل ساخت و ساز و صاحبخانه گرفتار عقوبت اخروی خواهند بود بلکه از نظر حقوق اسلامی، آنها ضامن و ملزم به پرداخت خسارت می شوند.

5. از دیگر مشکلاتی که در همسایگی رخ می دهد مساله اشراف و امکان دید بر خانه همسایگان است. این امر گاه ناشی از ارتفاع ساختمان یا نصب پنجره در مقابل حیاط یا اتاق های همسایه است و گاه ناشی از قرار دادن پلکان و تراس در فضای بیرون و مشرف بر ساختمان همسایه است. به هر حال در احادیث از این کار نهی شده است:

امام صادق(ع) به نقل از پدرانشان( در ضمن حدیث مناهی) فرمود: پیامبر(ص) از سرک کشیدن به خانه ی همسایه نهی فرمود. عن الصادق عن آبائه علیهم السلام( فی حدیث المناهی) قال نهی رسول الله(ص) ان یطلع الرجل فی بیت جاره([۱۱])

راوی می گوید: مردی از روزن دیوار به اتاق رسول اکرم(ص) در حالی که مشغول مرتب کردن سر خود با شانه ای بودند، چشم دوخته بود. حضرت (ص) فرمود: اگر می دانستم که در حال نگریستنی با این شانه به دیدگانت می کوبیدم. همانا اجازت خواستن به جای دید زدن است! عن ابن بشران عن الرزاز عن سعد بن نصر عن نسیان بن عینیه عن الزهری سمع سهل بن سعد الساعدی یقول: اطلع رجل من حجر من حجره النبی(ص) و معه مدری یحک بها راسه فقال: لو انی اعلم ان تنتظر لطعنت به فی عینک انما جعل الاستیذان من اجل النظر([۱۲])

همان طور که از روایت اخیر معلوم می شود و فقها بر این مطلب فتوا داده اند، اگر کسی عمداً به خانه ی دیگری نظر کند صاحبخانه حق دارد او را هرچند با ضرب و شتم براند.([۱۳])

این نکته نشان دهنده ی قبح و زشتی این عمل نزد شرع و عقل است. حال اگر سبک معماری به گونه ای باشد که نتنها زمینه ی این کار را فراهم سازد بلکه اجباراً چنین کاری را برساکنین تحمیل کند معلوم است که به هیچ روی مجاز نیست. در خصوص “ساختمان های چند طبقه و آپارتمان سازی” که امروزه به یک ضرورت در شهرهای بزرگ تبدیل شده است ، گفته شد که اسلام با گسترش ساختمان به طور عمودی اصولاً ( جز در موارد اضطرار) مخالف است.

انچه گفته شد تنها گوشه ای از نکاتی است که در معماری نسبت به همسایگان باید رعایت شود. قاعده ی کلی آن است که در بنای ساختمان هر کاری که موجب تضییع حق یا آزار همسایگان باشد حرام است و دولت باید از ارتکاب آن جلوگیری کند.

• تعریف همسایه :

تاکنون از حقوق و شرایط همجواری در مسکن سخن گفتیم، اما هنوز معلوم نشده است که منظور از همسایه کیست و تا چند خانه را همسایه گویند. البته مفهوم همسایه (در عربی: جار) یک مفهوم عرفی است که مردم آن را در محدوده ی خاصی به کار می برند: معمولاً یک یا چند خانه اطراف را همسایه گویند. اما در اسلام به موازات تاکید بر اهمیت رعایت حقوق همسایگان از همسایه نیز تعریف خاصی ارائه شده و مفهوم عرفی آن توسعه یافته است.

پیش از بیان این مطلب یادآوری این نکته ضروری است که گاه شرع به دلایلی برای موضوع احکام تعریفی خاص بیان می کند و گاه معنای عرفی را توسعه یا تضییق می کند. در این گونه موارد باید توجه داشت که معنای عرفی و عادی لفظ با معنای شرعی آن خلط نشود و حکم با همان معنای شرعی تفسیر گردد. در اینجا نیز معنای همسایه در شرع وسیع تر از آن چیزی است که در عرف مراد شود. از جمله به روایت زیر توجه فرمایید:

از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر چهل خانه از هر قسمت همسایه هستند. عن ابی عبدالله(ع) قال: قال رسول الله(ص): کل اربعین دراً جیران ، من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله([۱۴])

البته در این روایت بر عدد چهل تکیه شده است ولی از قراین معلوم می شود این عدد تقریبی است و منظور خانه های اطراف تا فاصله نسبتاً زیاد است.

به این ترتیب همه ی آنچه در حقوق همسایه و نیز آنچه در اهمیت ویژگی های همسایگان گفته شد در مورد همه خانه های اطراف مصداق می یابد. از اینجا نیز بار دیگر تاکید اسلام بر محیط زندگی را می توان استنباط کرد.

• سخن پایانی
• آنچه به ویژه در معماری حائز اهمیت است حقوق همسایگان بر یکدیگر است. در روایات اسلامی در این خصوص مطالبی آمده است که واقعاً شگفت آور و تاثیرگذار است. وضرورت دارد نهادهای مسول در وزارت راه وشهرسازی و سازمان نظام مهندسی بابی با همین عنوان در معماری اسلامی گشوده گردد تا هرچه بیشتر این بخش از فرهنگ اسلامی، محیط زندگی ما را آکنده سازد .
• از این روایت در مجموع می توان دریافت که مسکن مورد انتخابی انسان از لحاظ همسایگی باید در چه محیط و شرایطی باشد. لذا مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و شرکتهای مشاور وطراح مجتمع های مسکونی بایستی به ملاحظات همسایگی توجه نموده و پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای امور فرهنگی واحدهای مسکونی محلات و مجتمع های مسکونی واپارتمانی گردد.
• ازآنجا که مسکن یکی از موضوعات مهم و تاثیر گذار در سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن وتردد بدان سپری میشود ، لذا لازم است ، در مکان یابی خرید و اجاره مکان مسکونی ، مناسب است مسایل همسایگی و وضعیت همسایگان مورد توجه قرار گیرد .

[۱] فقه الرضا، ص۴۰۱

[۲] کنزل العمال: ۱۱۰۲۹  / الفردوس ، ج۳ ، ص۵۷۵۶ / سنن ابی داود کتاب الجهاد باب ۱۸۱

[۳] نهج البلاغه، الکتاب ۳۱

[۴] الجامع الصغیر، ص۲۳۷، ح ۱۵۶۵

[۵] الاختصاص، ص۳۳۷

[۶] الجعفریات، ص۱۶۲

[۷] مکارم الاخلاق، ص۱۲۶

[۸] وسایل الشیعه، ج۳ ، ص۵۹۰ باب ۲۷، ح۱

[۹] مراد بوی گوشت، غذا و مثل آن است.

[۱۰] کنز العمال،ج۹،ص۵۸،ح۲۴۹۳۵،ح۲۴۸۹۷

[۱۱] وسایل الشیعه، ج۳ ، ص ۵۸۵

[۱۲] بحارالانوار، ج۷۶ ، ص۲۷۹ به نقل از امالی صدوق، ج۲ ، ص۱۲

[۱۳] البته این حکم شرایطی دارد که باید به کتب فقهی مراجعه کرد.

[۱۴] کافی ، ج۲ ، کتاب العشره ، ص ۶۶۹ ، ح ۱و۲