تاریخ اول آذر ۵۹ کردستان ؛ سنندج نمایندگان دانشگاههای مختلف که اکثرا شهید شده اند. شهید محسن فخری زاده دست بصورت خود گذاشته. کنار شهید برادر وفایی شهید والامقام محسن فخری‌زاده مهابادی (۱ فروردین ۱۳۴۰ – ۷ آذر ۱۳۹۹)[۱] معاون وزیر دفاع و پشتیبانی جمهوری اسلامی ایران[۶] و سردار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. […]
تاریخ اول آذر ۵۹
کردستان ؛ سنندج
نمایندگان دانشگاههای مختلف که اکثرا شهید شده اند.
شهید محسن فخری زاده دست بصورت خود گذاشته.
کنار شهید برادر وفایی
شهید والامقام محسن فخری‌زاده مهابادی (۱ فروردین ۱۳۴۰ – ۷ آذر ۱۳۹۹)[۱] معاون وزیر دفاع و پشتیبانی جمهوری اسلامی ایران[۶] و سردار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. او در حالی که ریاست سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع را برعهده داشت،[۷] در ۷ آذر ۱۳۹۹ ترور شد و در پی شدت جراحات به شهادت رسید ۸]
فخری‌زاده یکی از پنج شخصیت ایرانی بود که نامش در فهرست ۵۰۰ نفرهٔ قدرتمندترین افراد جهان که از سوی نشریهٔ آمریکایی فارن پالیسی منتشر می‌شود، قید شده بود. در قطعنامهٔ ۱۷۴۷ شورای امنیت که در ۲۴ مارس ۲۰۰۷، علیه فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران تصویب شد، نام وی جزو افراد تحریم شده قرار داده شد.[۹]
او اصالتاً اهل شهر مهاباد از استان اصفهان بود.[۱۰][۱۱] بر اساس وبسایت بهشت زهرا او متولد ۱ فروردین ۱۳۴۰[۱] در قم است. به نوشته برخی وبسایت‌ها او دارای مدرک کارشناسی ارشد مهندسی هسته‌ای بود.[۱۲]
فخری‌زاده از فرماندهان سپاه پاسداران در زمینه موشکی بود و پیش از ورود به برنامه اتمی ایران، به همراه حسن تهرانی مقدم به کره شمالی سفر کرد و در نتیجه برنامه موشک سازی ایران را با همکاری کره شمالی و لیبی پایه‌گذاری کرد. در دوره احمدی‌نژاد به همراه فریدون عباسی دوانی وارد برنامه اتمی ایران شد و گفته می‌شود که با شهرام امیری همکار بوده‌است. شورای ملی مقاومت ایران، در سال ۱۳۹۷ گفت که او در سومین آزمایش بمب اتمی کره شمالی به این کشور سفر کرده‌است.[۱۳]
به گفته علیرضا جعفرزاده، فخری‌زاده از سال ۱۹۹۱ (۱۳۶۹–۱۳۷۰ شمسی) عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین بود.[۱۴] در اوایل سال ۲۰۰۰ (۱۳۷۸ شمسی)، فخری‌زاده یک «مرکز مطالعات بیولوژیکی» ابتکاری را به عنوان جانشین مرکز تحقیقات فیزیک (PHRC) رهبری کرد. فعالیت‌های این گروه تحقیقاتی در شیان (تهران) صورت گرفت.[۱۵] وی بین سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۱ (۱۳۸۷ و ۱۳۹۰ شمسی) مؤسسه‌ای به نام سازمان نوآوری و تحقیقات دفاعی (معروف به سپند)، که به دانشگاه صنعتی مالک اشتر وابسته بود، اداره کرد.[۱۶] سازمان پژوهش و نوآوری‌های دفاعی، با نام کوتاه شده سپند، در فوریه ۲۰۱۱ تأسیس شد و دفتر مرکزی آن در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است.[۱۷]
شورای امنیت سازمان ملل فخری‌زاده را ملزم به «اطلاع‌رسانی سفر» و «مسدود شدن دارایی» قرار داد، زیرا این شورا گفت ایران درخواست مصاحبه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از وی را رد کرده‌است.[۱۸] با توجه به فعالیت‌های فخری‌زاده، ایران اطلاعاتی را ارائه داد اما آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای گفت «با یافته‌های خود مغایرت ندارد»، اما آژانس انرژی هسته‌ای همچنان به دنبال تأیید یافته‌های خود بود.[۱۹] طبق گفته سازمان ملل، فخری‌زاده دانشمند ارشد وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و رئیس سابق مرکز تحقیقات فیزیک (PHRC) بود. آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای خواست تا در مورد فعالیت‌های PHRC در دوره ای که وی ریاست آن را بر عهده داشت با او مصاحبه کند، اما ایران این درخواست را رد کرد.[۲۰] فخری‌زاده در گزارش سال ۲۰۰۷ سازمان ملل در مورد برنامه هسته ای ایران به عنوان «شخصیت اصلی» توصیف شد.[۲۱]
دو ماه پیش از ترور در روز جمعه ۲۵ مهر ۱۳۹۹، شورای ملی مقاومت ایران، وابسته به سازمان مجاهدین خلق، در یک کنفرانس مطبوعاتی در واشینگتن از فعالیت دو سایت هسته‌ای ایران در شرق تهران و شهر آباده فارس برای «تولید سلاح اتمی» خبر داد. یکی از اعضای شورای ملی مقاومت، با نشان دادن تصاویر ماهواره‌ای گفت که ساخت تأسیسات سرخه حصار در شرق تهران از سال ۲۰۱۲ آغاز شده و بخشی از فعالیت‌های سازمان «پژوهش‌های نوین دفاعی» از سال ۲۰۱۷ به آن منتقل شده‌است. وی اضافه کرد که مرکز سرخه حصار تهران در اختیار «سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی» موسوم به «سپند» است و محسن فخری‌زاده مهابادی مسئولیت این سازمان را به عهده دارد. او همچنین به سایت دیگری به نام مریوان در نزدیکی شهر آباده در استان فارس اشاره کرده که به گفته او در سال گذشته میلادی به دلیل نگرانی از تأیید آثار آزمایش‌های مرتبط با تولید سلاح هسته‌ای تخریب شده‌است. براساس این گزارش این سایت و منطقه اطراف آن در اختیار سپاه پاسداران است. سازمان مجاهدین خلق پیشتر در مهر سال ۱۳۹۳ در خصوص «سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی» گفته بود، سپند «وابسته به وزارت دفاع است و بر کلیه بخش‌های طراحی و عملیاتی کردن وجوه نظامی اتمی حکومت ایران نظارت دارد.»[۲۲]
به گفته عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران، فخری زاده درباره ارتباط فیزیک و فلسفه علاقه داشت و در سال های ۹۲ تا ۹۵ در جلسات مربوط به آن شرکت می کرد و «در حوزه‌ی هسته‌ای جزو مدیران کلان تیم‌های مختلف هسته‌ای بود».[۲۳]
در سال ۲۰۱۰، روزنامه گاردین گزارش داد که گمان می‌رود فخری‌زاده مسئول اصلی برنامه هسته‌ای ایران است.[۲۴] در سال ۲۰۱۲، روزنامه وال استریت ژورنال او را «معلم بمب اتمی تهران» خواند.[۲۵] در سال ۲۰۱۴، نیویورک تایمز او را نزدیکترین چیز ممکن به یک «اوپنهایمر ایرانی» نامید.[۲۶] علی خامنه‌ای رهبر ایران، در پیامی او را «دانشمند برجسته و ممتاز هسته‌ای و دفاعی کشور» توصیف کرد که به نوعی تأیید می‌کند وی در زمینه هسته‌ای فعالیت داشته‌است.[۲۷] فریدون عباسی، رئیس کمیسیون انرژی مجلس، در برنامه «جهان‌آرا» که از شبکه افق پخش شد گفت: «به من می‌گویند که نگو فخری‌زاده دانشمند هسته‌ای بوده» و خودش تأکید می‌کند که فخری‌زاده «موثرترین فرد کشور در حوزه هسته‌ای بود و نقشه راه هسته‌ای کشور را تهیه کرد» و معتقد است انکار هسته ای بودن وی «زمینه‌ای برای مذاکرات بعدی» است. احمد وحیدی، وزیر پیشین دفاع، گفت که «رشته تخصصی» فخری‌زاده «هسته‌ای» بوده و او را «شمع جمع دانشمندان هسته‌ای» معرفی کرد.[۲۸]
با این حال حسن روحانی، رئیس‌جمهوری، محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، حسین سلامی، فرمانده سپاه، صادق لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، محمود علوی، وزیر اطلاعات، احمد جنتی، رئیس مجلس خبرگان رهبری، اسماعیل قاآنی، فرمانده نیروی قدس سپاه، غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیاء، غلامرضا جلالی، فرمانده سازمان پدافند غیرعامل و … در بیانیه‌های خود اشاره‌ای به «دانشمند هسته‌ای» نکردند.[۲۸]
آمریکایی‌ها، او را «صندوقچهٔ اسرار» برنامه هسته‌ای ایران قلمداد می‌کردند که همواره در تعیین موضع ایرانی‌ها در مذاکرات، نقشی مخفیانه ولی مؤثری داشته‌است. طبق نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا زمانیکه با فخری‌زاده گفتگوی مستقیم انجام نشود، نمی‌توان در میزان ورود ایران به دانش هسته‌ای، اظهار نظر کرد.[۲۹] او به همراه سیدعباس شاهمرادی زواره استاد دانشگاه صنعتی شریف، مهم‌ترین نام‌های مطرح از افرادی هستند که غربی‌ها به دنبال مصاحبه بودند. او توسط غربی‌ها با رابرت اُپنهایمر، کارشناس فیزیک آمریکایی مقایسه می‌شود که در دهه ۴۰ میلادی کار نظارت بر ساخت بمب اتم در آمریکا را برعهده داشت.[۳۰] در سال ۲۰۲۰، نشریه دیلی‌میل با انتشار یک سند اعلام کرد که در این سند که خطاب به فخری‌زاده به عنوان شخصیت اصلی برنامه هسته‌ای ایران است، اطلاعات مهمی دربارهٔ تلاش ایران برای ساخت بمب هسته‌ای دیده می‌شود. اسرائیل گفته‌است که این یکی از ده‌ها هزار سند مربوط به برنامه هسته‌ای ایران پیدا است که در سال ۲۰۱۸ توانسته از ایران سرقت کند.[۳۱] در آن زمان بنیامین نتانیاهو در جریان تشریح عملیات سرقت اسناد اتمی ایران توسط موساد، از فخری‌زاده به عنوان «مغز متفکر برنامهٔ هسته‌ای ایران» نام برده بود.[۳۲]
منابعی در بحث ساخت بمب اتمی توسط جمهوری اسلامی بر فعالیت‌های فخری‌زاده تمرکز داشته‌اند و نقش وی را پررنگ می‌دانند. اعطای القابی مانند اوپنهایمر ایران، عبدالقدیر خان ایران یا پدر برنامه هسته‌ای نظامی ایران بخشی از این کارزار تبلیغاتی است. از سوی دیگر کارشناسانی در سازمان بین‌المللی انرژی هسته‌ای اسناد منتشر شده از برنامه هسته ای ایران را ساخته سازمان‌های اطلاعاتی غربی می‌دانند. یوسی ملمن و مئیر جاودانفر از تحلیلگران امور امنیتی در اسرائیل نیز بر این عقیده اند که اسناد مذکور که از فخری‌زاده نیز نام برده شده‌است ساختگی است.[۳۳]
در کنار امیر حاتمی، وزیر دفاع
نشریه انگلیسی ساندی تایمز در فروردین ۱۳۸۷ با اشاره به اسنادی، که ادعا می‌شود از یک دستگاه لپ‌تاپ ایرانی‌ها به دست آمده، فخری‌زاده را یک افسر سپاه پاسداران و استاد دانشگاه امام حسین تهران و به عنوان «پدر برنامه هسته‌ای نظامی ایران» معرفی کرده و مدعی شد: «سرویس‌های اطلاعاتی غرب معتقدند ایران در صدد تولید یک کلاهک هسته‌ای با توان نابودسازی هر شهری در خاورمیانه است که مسئولیت این برنامه بر عهده محسن فخری‌زاده مهابادی، مدرس فیزیک دانشگاه امام حسین تهران، قرار دارد و از این روی، می‌توان وی را پدر تولید کلاهک اتمی ایران نامید.» اما محمد البرادعی رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در کتاب خاطرات خود The Age of Deception: Nuclear Diplomacy in Treacherous Times میگوید که «مشکل اینجا بود که هیچ‌کس نمی‌دانست که آیا این اسناد واقعی هستند؟»[۳۴] موضوع اسناد لپ تاپ که ادعا می‌شد مربوط به برنامه هسته‌ای ایران بوده‌است و در سال ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ منتشر شد برای سال‌ها حل نشده باقی مانده تا آنکه در سال ۲۰۱۴ وزیر خارجه وقت آلمان گفت که این اسناد از سوی سازمان مجاهدین خلق به دستگاه اطلاعاتی آلمان داده شده بود. یک مقام سابق سازمان انرژی اتمی نیز گفت که این اسناد احتمالاً از کشور دیگری نشات می‌گرفت. این سازمان شماره پاسپورت و شماره تلفن منزل فخری‌زاده را نیز منتشر کرد.[۳۵] اما یک کتاب دربارهٔ تاریخچه موضوع و روزنامه نگارانی همچون Connie Bruck و سیمور هرش در نوشتار خود اشاره می‌کنند که منبع واقعی این اسناد جعلی، موساد بوده‌است. موساد تلاش داشت با انتشار این اسناد از سوی سازمان مجاهدین خلق نقش خود را در این موضوع مخفی کند.[۳۶][۳۷] بنا به گفته رسانه‌های غربی در آن سال، فخری‌زاده مدیریت طرحی با عنوان «پروژه ۱۱۱» به منظور تولید یک کلاهک هسته‌ای با توان انفجار در ارتفاع ۲ هزار فوتی و تخریب یک منطقه وسیع را برعهده داشته‌است.
فخری‌زاده از جمله افرادی است که نام وی با ادعای دخالت وی در برنامه هسته‌ای، در فهرست تحریم‌های شورای امنیت قرار داده شده و آژانس بر مصاحبه با وی اصرار داشته‌است.[۳۸]
وزارت دفاع ایران ادعا می‌کند که سازمان تحت مدیریت فخری‌زاده با وزارت بهداشت جهت ساخت کیت تشخیص و واکسن کرونا همکاری داشته و در هنگام کشته شدن او، واکسن به مرحله تست انسانی رسیده بود.[۳۹][۴۰][۴۱] علیرضا زالی رئیس ستاد مقابله با کرونا در تهران هم این موضوع را تأیید کرد.[۴۲][۴۳][۴۴]
ترور
فخری‌زاده در عصر ۷ آذر ۱۳۹۹ در شهر آبسرد، شهرستان دماوند ترور شد.[۴۵] در جریان این ترور در میدان خلیج فارس شهر آبسرد، ابتدا یک خودروی نیسان کنار خودروی فخری‌زاده منفجر شده و بعد از آن شخصی [یا اشخاصی] دیگر از داخل یک خودرو در سمت دیگر خیابان خودروی حامل فخری‌زاده را به رگبار بسته‌اند.[۴۶][۷] بر اساس گزارش خبرگزاری تسنیم در جریان این درگیری یکی از محافظان فخری‌زاده ۴ تیر خورده و خود او هم بعد از انفجار و اصابت گلوله، با بالگرد به بیمارستان منتقل شده و در آنجا جان باخته‌است.[۷] وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در بیانیه‌ای، کشته شدن فخری‌زاده در جریان ترور را تأیید کرد.[۴۷][۴۸] در جریان این درگیری تعداد دیگری از افراد هم کشته شدند که هویت آنها هنوز معلوم نیست.[۴۹]
نیویورک تایمز در گزارش ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰ خود راجع به ترور فخری‌زاده از قول سه مقام آمریکایی (یک مقام رسمی و دو افسر اطلاعاتی) نقل کرد: «اسرائیل پشت حمله به (این) دانشمند بوده». هر چند معلوم نیست که آمریکا چقدر در جریان این عملیات بوده‌است، ولی آمریکا و اسرائیل در تبادل اطلاعات راجع به ایران همکاری نزدیک دارند و کاخ سفید و سی‌آی‌ای از ابراز نظر در این مورد خودداری کرده‌اند.[۵۰]
شبکه تلویزیونی اسکای نیوز طی گزارشی این ترور را با اهمیت دانست و گفت فخری‌زاده برای سازمان اطلاعاتی خارجی به خصوص آمریکا و اسرائیل فردی شناخته شده بود و این حادثه را «معادل هسته‌ای» کشته شدن قاسم سلیمانی توصیف کرد.[۵۱]
امام خامنه ای درباره خطر ترور به خود فخری زاده هشدار داده بود چون گفته می شد که او «رعایت نمی‌کند و جاهای مختلفی می‌رود».[۲۳]
روایت خبرگزاری فارس
خبرگزاری فارس نزدیک به سپاه پاسداران در گزارشی نوشت که تیراندازی به سمت خودروی محسن فخری‌زاده، با استفاده از «سلاح‌های خودکار» صورت گرفته و «هیچ عامل انسانی در محل ترور حضور نداشته‌است». بر اساس این روایت، در این ترور از خودرو نیسانی که در فاصله ۱۵۰ متری ماشین فخری‌زاده متوقف بوده، از یک دستگاه تیربار اتوماتیک کنترل از راه دور، شلیک‌های متعددی» صورت می‌گیرد که در نهایت منجر به کشته‌شدن فخری‌زاده می‌شود. بر اساس این گزارش، در بررسی هویت مالک خودروی نیسان مشخص شده که او «روز ۸ آبان از کشور خارج شده‌است». خبرگزاری فارس افزوده که کل این عملیات «سه دقیقه» طول کشیده و «هیچ عامل انسانی در محل ترور حضور نداشته و تیراندازی‌ها تنها توسط سلاح خودکار انجام شده‌است».[۵۲][۵۳]
علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، ادعا کرد که دستگاه‌های امنیتی از «محل بروز احتمالی» سوءقصد به محسن فخری‌زاده مطلع بودند و می‌دانستند که «قرار است در همین نقطه‌ای» که کشته شد ترور شود، ولی چون عاملین «از سبک و شیوه کاملاً جدید، حرفه‌ای و تخصصی استفاده» کردند، عملیات ترور فخری‌زاده موفق بود وی اضافه کرد که «تقویت لازم در رابطه با حفاظت» محسن فخری‌زاده صورت گرفته بود. به گفته وی، در این حادثه «هیچ فردی در صحنه حضور نداشت و از تجهیزات الکترونیکی استفاده شده بود.[۵۳]
اقدامات موساد
فخری‌زاده سال‌ها توسط موساد زیر نظر بوده و هدف شمارهٔ یک اسرائیل بود.[۵۰] یوسی ملمن کارشناس و تحلیل‌گر ارشد نظامی-امنیتی روزنامه هاآرتص نوشت موساد یک بار دیگر نیز برای ترور وی اقدام کرده بود که ناکام ماند.[۵۴] ترور وی در سالگرد ترور دیگر دانشمند هسته‌ای ایران مجید شهریاری روی داد که اسرائیل در کانون اتهام اقدام بدان قرار دارد.[۵۵][۵۶]
در اردیبهشت ۱۳۹۷، برخی رسانه‌های اسرائیل گزارش دادند که از اواخر سال ۸۴ تا اواخر سال ۸۷ برنامه ترور فخری‌زاده به‌طور جدی در دستور کار سازمان موساد بود، ولی مقام‌های اسرائیلی با این استدلال که زنده‌ماندن او به تعقیب دقیق‌تر برنامه اتمی ایران کمک می‌کند، از ترور منصرف شدند.[۵۷]
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، محسن فخری‌زاده را به عنوان مدیر پروژهٔ آماد معرفی کرده و اشاره کرده بود که او به عنوان رئیس سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی (سپند) بسیاری از چهره‌های کلیدی برنامه هسته‌ای ایران را در مجموعهٔ خود داشته‌است.[۷] محمدجواد ظریف در موضع‌گیری پس از ترور فخری‌زاده گفت: «نشانه جدی از نقش اسرائیل در ترور وجود دارد.»[۵۸]
واکنش‌ها
داخلی
امام سید علی خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی، روز بعد طی بیانیه ای خواستار پیگیری این حادثه و «مجازات قطعی عاملان و آمران آن» شد.[۵۹]
محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران در توییتر اسرائیل را به جنگ‌طلبی محکوم کرد.[۶۰]
حسین دهقان وزیر دفاع سابق ایران در توئیتر نوشت که این ترور توسط اسرائیل و برای ایجاد جنگ در روزهای آخر ریاست جمهوری ترامپ است و اعلام کرد که انتقام این ترور گرفته خواهد شد.[۶۱] او در روز بعد گفت که علت ترور محسن فخری‌زاده «رخنه و نفوذ و شکاف» امنیتی بوده و مقامات مسئول «باید جواب دهند» و این فرد «کاملاً حفاظت می‌شد» و تیم حفاظت وی «در سطوح بالای حفاظتی بود» و «خودروهای متناسب در اختیار» فخری‌زاده قرار داشت.[۵۳]
حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران گفت که انتقام این حادثه را خواهد گرفت.[۷]
و…..
خارجی
دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا توییت یوسی ملمن روزنامه‌نگار اسرائیلی را بازنشر کرد که نوشته بود: «بر اساس گزارش‌ها در ایران محسن فخری‌زاده در دماوند، در شرق تهران ترور شده‌است. موساد سال‌ها به دنبال او بود. مرگ وی ضربه‌ای حرفه‌ای و روانی بر جمهوری اسلامی است.»[۶۲][۶۳]
اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای ترور فخری‌زاده را محکوم و آن را اقدامی «مجرمانه» و «مغایر با اصل احترام به حقوق بشر» دانست.[۶۴]
وزارت امور خارجه بلژیک ترور فخری‌زاده را محکوم کرد.[۶۵]
برنی سندرز سناتور دموکرات از ایالت ورمونت آمریکا و رقیب پیشین «جو بایدن» در رقابتهای مقدماتی حزب دموکرات گفت: «ترور محسن فخری زاده بی محابا، تحریک آمیز و غیرقانونی بود. نظر به اینکه دولت جدید [در آمریکا] قدرت را در دست می‌گیرد، روشن بود که قصد و نیتی برای تضعیف روند دیپلماسی ایالات متحده- ایران وجود دارد.»[۶۶]
تشییع جنازه شهید
تشییع جنازه فخری زاده در مقر وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح
رسانه‌های دولتی ساعاتی پس از تائید خبر درگذشت اعلام کردند که جنازه وی ابتدا برای طواف به حرم امام رضا، سپس به حرم فاطمه معصومه برده خواهد شد[۶۷] و بعد از آن به تهران برای تشییع در حرم سید روح‌الله خمینی باز خواهد گشت.[۶۸] مراسم تشییع جنازه و خاکسپاری محسن فخری‌زاده در صبح روز دوشنبه ۱۰ آذر ماه ۱۳۹۹ در امامزاده صالح انجام شد.[۶۹]
زیر نویس منابع
- :۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «سامانه جستجوی متوفی».
- رادیو فردا (۸ آذر ۱۳۹۹). «محسن فخری‌زاده، «مرد مرموز» برنامه اتمی ایران، در دماوند کشته شد».
- «شهید فخری‌زاده چه ویژگی‌هایی داشت که دشمن از او میترسید؟». khamenei.ir. ۹ آذر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در۱۱ آذر ۱۳۹۹.
- «شهید فخری‌زاده کیست؟». عصر همدان. ۲۰۲۰-۱۱-۲۷. دریافت‌شده در۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- «فرزندان شهید محسن فخری زاده را بشناسید + بیوگرافی». ۱۰ آذر ۱۳۹۹.
- «وزارت دفاع شهادت معاون وزیر دفاع را تأیید کرد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- پرش به بالا به:۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ «وزارت دفاع ایران کشته شدن محسن فخری‌زاده را تأیید کرد». bbc.com/persian. بی‌بی‌سی فارسی. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- قضائیه, قوه (۲۰۲۰-۱۱-۲۷). “رئیس سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع در یک عملیات تروریستی به شهادت رسید”. قوه قضائیه | خبرگزاری میزان | Mizan Online News Agency. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۷٫
- بی‌بی‌سی فارسی (۷ آذر ۱۳۹۹). «روزنامهٔ ایندیپندنت: محسن فخری‌زاده مرد مرموز برنامهٔ اتمی ایران بود».
- خبرگزاری ایرنا. «میدانی در مهاباد به نام ایشان نام گذاری گردید».
- خبرگزاری ایمنا. «پیام تسلیت مجمع نمایندگان مجلس استان اصفهان».
- «شهید فخری‌زاده کیست؟». عصر همدان. ۲۰۲۰-۱۱-۲۷. دریافت‌شده در۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- «محسن فخری‌زاده؛ از همراهی با تهرانی مقدم، برنامه موشکی و هسته‌ای ایران تا ترور». بی‌بی‌سی فارسی. ۸ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۸ آذر ۱۳۹۹.
- Cordesman, Anthony H.; Seitz, Adam C. (2009). Iranian Weapons of Mass Destruction: The Birth of a Regional Nuclear Arms Race?. ABC-Clio. p. ۲۷٫ ISBN ۹۷۸-۰-۳۱۳-۳۸۰۸۸-۴.
- Gaietta 2015, p. ۱۴۰.
- Gaietta 2015, p. ۱۵۰.
- Rezaei, Farhad; Khodaei Moshirabad, Somayeh (2018-03-15). “The Revolutionary Guards: from spoiler to accepter of the nuclear agreement”. British Journal of Middle Eastern Studies. ۴۵ (۲): ۱۳۸–۱۵۵٫ doi:1080/13530194.2016.1214817. ISSN ۱۳۵۳-۰۱۹۴. S2CID ۱۴۸۳۴۱۹۹۴.
- “Individuals and Entities Designated as Subject to the Travel Notification Requirements and Assets Freeze Imposed by Resolutions 1737 (2006) and 1747 (2007)”. Archived from the original on 2015-02-06.
- Fitzpatrick, Mark (2013-01-11). The Iranian Nuclear Crisis: Avoiding Worst-Case Outcomes. Routledge. p. ۱۶٫ ISBN ۹۷۸-۱-۱۳۵-۸۶۹۰۳-۸.
- “Resolution 1747” (PDF). United Nations Security Council. 2007-03-24: 6. S/RES/1747 (2007). Mohsen Fakhrizadeh-Mahabadi (Senior MODAFL scientist and former head of the Physics Research Centre (PHRC). The IAEA have asked to interview him about the activities of the PHRC over the period he was head but Iran has refused).
- Dahl, Fredrik (2011-11-11). “U.N. nuclear report puts Iran “mystery man” in spotlight”. Reuters. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- «گزارش شورای ملی مقاومت از فعالیت‌های دو سایت هسته‌ای ایران در تهران و فارس». رادیو فردا. ۲۵ مهر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۶ مهر ۱۳۹۹.
- پرش به بالا به:۲۳٫۰ ۲۳٫۱ «شهید فخری‌زاده چه ویژگی‌هایی داشت که دشمن از او میترسید؟». khamenei.ir. ۹ آذر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۹.
- Borger, Julian (۲۰۱۰-۱۱-۲۹). “Who is killing Iran’s nuclear scientists?”.The Guardian. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- Solomon, Jay (2012-08-30). “Iran’s Nuclear-Arms Guru Resurfaces”.The Wall Street Journal. ISSN ۰۰۹۹-۹۶۶۰. ProQuest ۱۰۳۶۷۰۲۰۷۷. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- Sanger, David E. (۲۰۱۴-۰۶-۲۵). “Long Absent, Nuclear Expert Still Has Hold on Iran Talks”. The New York Times. ISSN ۰۳۶۲-۴۳۳۱. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- «پیام رهبر انقلاب درپی ترور دانشمند هسته‌ای و دفاعی شهید محسن فخری‌زاده». ۸ آذر ۱۳۹۹.
- پرش به بالا به:۲۸٫۰ ۲۸٫۱ «چرا برخی مقام‌های حکومت ایران فخری‌زاده را «دانشمند هسته‌ای» معرفی نمی‌کنند؟». رادیو فردا. ۹ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- New York Times Long Absent, Nuclear Expert Still Has Hold on Iran Talks
- «ظهور دوباره مرد کلیدی برنامه هسته‌ای ایران». صدای آمریکا. ۳ سپتامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۱۲.
- Elsom، Jack (۲۰۲۰-۰۱-۱۸). «Document PROVES Iran was building nuclear weapon as far back as 2002». Mail Online. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- «محسن فخری‌زاده، «مرد مرموز» برنامه اتمی ایران، در دماوند ترور شد».radiofarda.com. رادیو فردا. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- Porter, Gareth (2010). “The Iran Nuclear”Alleged Studies” Documents: The Evidence of Fraud”. Middle East Policy. ۱۷ (۴): ۲۳–۳۹٫ doi:1111/j.1475-4967.2010.00460.x. ISSN ۱۴۷۵-۴۹۶۷.
- “The Age of Deception: Nuclear Diplomacy in Treacherous Times”.
- “Guess who credits the Mossad with producing the ‘laptop documents?'”. Middle East Eye. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- Porter، Gareth (۲۰۱۴-۱۲-۱۹). «Ex-IAEA Chief Warns on Using Unverified Intel to Pressure Iran». LobeLog (به انگلیسی). دریافت‌شده در۲۰۲۰-۱۱-۲۸.
- “The Iran Nuclear “Alleged Studies” Documents: The Evidence of Fraud | Middle East Policy Council”. mepc.org. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۸٫
- «دو دانشمند ایرانی که هدف اصلی اعلامی غربی‌ها برای مصاحبه هستند».www.tabnak.ir. ۶ خرداد ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- «نقش مهم شهید فخری‌زاده در تولید کیت تشخیص و واکسن کرونا». ۸ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «تولید کیت‌های نسل سوم تشخیص ویروس کرونا توسط وزارت دفاع». تسنیم.۱۷ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- «جزئیات ترور شهید فخری‌زاده از زبان وزیر دفاع: ابتدا به خودروی حامل ایشان تیراندازی کردند و بعد خودروی نیسان منفجر شد / کیت تشخیص کرونای ایرانی با مسئولیت فخری‌زاده تولید شده بود». انتخاب. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- «پروژه ساخت واکسن کرونای «شهید فخری زاده» به مرحله آزمایشات انسانی رسیده‌است». دنیای اقتصاد. ۹ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «زالی: تلاش شهید فخری‌زاده برای ساخت واکسن کرونا بی‌ثمر نماند». ایرنا. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «زالی: پروژه ساخت واکسن کرونا در نتیجه تلاش شهید فخری‌زاده به مرحله آزمایش انسانی رسید». تسنیم. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «ترور یکی از دانشمندان رده بالای کشور/ محسن فخری‌زاده در آبسرد دماوند ترور شد». rajanews.com. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- «محسن‌فخری‌زاده، “چهره محوری در برنامه هسته‌ای ایران” ترور شد».dw.com. بخش فارسی دویچه وله. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- «شهادت رئیس سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع در جریان عملیات تروریستی». دفاع‌نیوز. ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰.
- «ترور دانشمند برجسته ایران/ “فخری‌زاده” به شهادت رسید». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۱۱-۲۷. دریافت‌شده در۲۰۲۰-۱۱-۲۷.
- “در حال بروزرسانی – محسن فخری‌زاده از دانشمندان حوزه هسته ای ترور شد+فخری‌زاده و یکی از همراهانش در اتاق عمل هستند- اخبار سیاسی تسنیم”. خبرگزاری تسنیم – Tasnim. 2020-11-27. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۷٫
- پرش به بالا به:۵۰٫۰ ۵۰٫۱ Farnaz Fassihi, Ronen Bergman, David E. Sanger and Eric Schmitt (۲۷ نوامبر ۲۰۲۰). «Live Updates: Iran’s Top Nuclear Scientist Killed in Attack, State Media Say». The New York Times. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰.
- بی‌بی‌سی فارسی (۷ آذر ۱۳۹۹). «اسکای نیوز: کشتن فخری‌زاده معادل هسته‌ای کشتن قاسم سلیمانی است».
- بی‌بی‌سی فارسی (۱۰ آذر ۱۳۹۹). «روایت‌های ترور فخری‌زاده؛ ادعای ‘اسرائیلی’ بودن سلاح؛ ابراز بی‌اطلاعی وزیر اطلاعات اسرائیل».
- پرش به بالا به:۵۳٫۰ ۵۳٫۱ ۵۳٫۲ «شمخانی: دستگاه‌های امنیتی ما از محل سوءقصد به فخری‌زاده مطلع بودند». رادیو فردا. ۱۰ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۰ آذر ۱۳۹۹.
- @yossi_melman (Nov 27, 2020). “Fakhirzadeh was a prof’ of physics at Imam Hussein university but he also led the clandestine Amad plan checking the feasibility of a nuclear bomb&led its weaponization efforts. He was wanted by Mossad and a few years escaped an assassination attempt. Netanyahu revealed his photo” (Tweet) – via Twitter.
- «Women take spy world by storm». The Jerusalem Post. نوامبر ۲۵, ۲۰۲۰. دریافت‌شده در نوامبر ۲۷, ۲۰۲۰.
- “How Israel Tried to ‘Kill’ Iran’s Nuclear Program (Think Assassinations)”. The National Interest. October 17, 2019.
- حقیقت نژاد، رضا (۸ آذر ۱۳۹۹). «ترور فخری‌زاده؛ «مغزهای متفکر» ضربه فنی می‌شوند». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «نشانه جدی از نقش اسرائیل در ترور وجود دارد». بی‌بی‌سی. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- بی‌بی‌سی فارسی (۸ آذر ۱۳۹۹). «ترور محسن فخری‌زاده: تأکید رهبر ایران بر مجازات عاملان، درخواست اروپا برای خویشتن‌داری».
- «ظریف: نشانه‌هایی از نقش اسرائیل در ترور دانشمند برجسته ایرانی وجود دارد». تسنیم. ۷ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۹.
- @DehghanMedia (Nov 27, 2020). “توییتر حسین دهقان” (Tweet) – via Twitter.
- GAMBRELL, JON (27 November 2020). “Iran scientist linked to military nuclear program killed”. startribune.com. Star Tribune. Retrieved ۲۷ November ۲۰۲۰٫
- رادیو فردا (۸ آذر ۱۳۹۹). «ترامپ توئیت خبرنگار اسرائیلی دربارهٔ فخری‌زاده را هم‌رسانی کرد».
- «اتحادیه اروپا، ترور شهید «فخری‌زاده» را محکوم کرد». خبرگزاری مهر. ۸ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- «بلژیک ترور شهید فخری‌زاده را محکوم کرد». تابناک. ۸ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۹.
- https://www.mehrnews.com/news/5083051/برنی-سندرز-ترور-فخری-زاده-اقدامی-تحریک-آمیز-و-غیرقانونی-بود
- Holmes, Oliver; Wintour, Patrick (2020-11-29). “Iranian nuclear chief’s body prepared for burial as anger focused on Israel and US”. The Guardian. Retrieved ۲۰۲۰-۱۱-۲۹٫
- خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام cnn2 وارد نشده‌است. (صفحهٔراهنما را مطالعه کنید.).
- «تشییع و خاکسپاری شهید محسن فخری‌زاده در امامزاده صالح(ع)». خبرگزاری تسنیم. ۱۰ آذر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۹
