مقدمه

عوامل زيستي (بيولوژيك) در همه جا وجود دارند. در حالي كه عده زيادي از آن‌ها براي زندگي بشر، بسيار مفيد هستند. تعدادي ممكن است به همان اندازه خطرناك باشند.

عوامل زيستي با بسياري از شغل‌ها در ارتباطند. بخش قابل توجهي از نيروي كار در معرض خطر مواجهه با عوامل زيستي قرار دارند، با وجود اين تعداد كمي از اين افراد (اعم از كارگر، كارفرما و…) تمايل اندكي به كسب آگاهي در مورد اين عوامل دارند. بويژه، ريسك (خطرپذيري) در معرض اين عوامل بودن را نمي‌دانند(۱).

ميكروارگانيسم‌هاي بيماري‌زا در مقدار بسيار كم هم خطرناكند. عوامل زيستي با چشم غيرمسلح ديده نمي‌شوند. حتي اگر هيچ عامل بيولوژيكي تشخيص داده نشود، ميكروارگانيسم‌ها مي‌توانند از طريق متابوليتهاي خود (مايكوتوكسين‌ها  يا آندوتوكسين‌ها)، اثر سمي يا حساسيتي (آلرژيك) ايجاد كنند.

برخلاف ديگر موارد خطرناك، عوامل زيستي قادر به بازتوليد (تكثير) هستند. در شرايط مطلوب تعداد اندكي ميكروارگانيسم مي‌تواند، در مدت زمان كوتاه تكثير شده و مشكل بزرگي ايجاد كند.

ايمني و سلامتي آتش‌نشان‌ها در برابر عوام زيستي، مشابه ديگر مشاغل، بسيار مهم بوده، بايستي پيوسته در دستور كار باشد. اما از آنجايي كه «ايمني» شهر و شهروندان به ميزان زيادي به ايمني و تندرستي آتش‌نشانان بستگي دارد، اين مهم اهميت مضاعفي مي‌يابد. مطلب پيش رو برهمين اساس تنظيم يافته است تا نيروهاي آتش‌نشاني با موضوع مخاطرات زيستي و ايمني در برابر آن‌ها، آشنا شوند.

عوامل زيستي، موجودات زنده يا مواد حاصل از موجودات زنده، شامل  باكتري‌ها، قارچ‌ها و متابوليت‌هاي آن‌ها و همچنين كرم‌هاي انگلي و گياه انگل هستند.ویروس ها اگرچه موجود زنده نیستند، اما در اين تقسیم‌بندی جای گرفته‌اند.

البته، در مورد اين تقسيم‌بندي توافق جهاني وجود ندارد.

عوامل زیستی مي‌توانند با نفس كشيدن (استنشاق)، فروبردن از دهان (بلع)، جذب از طريق پوست، چشم‌ها، غشاهاي مخاطي يا زخم وارد بدن شوند (همچنين نيش يا گازگرفتن حيوانات و يا زخمي شدن پوست به وسيله سرسوزن سرنگ و ديگر اشياء تيز و …).

اگر شرايط زيست مطلوب و مناسب باشد، ويروس‌ها، باكتري‌ها و قارچ‌ها[۱] مي‌توانند در مدت زمان بسيار كوتاه به سرعت تكثير شوند. علاوه براين برخي از آن‌ها مي‌توانند از شخصي به شخص ديگر انتقال يابند(پيشين).

در این مقاله کوشش شده اطلاعات به نسبت کاملی برای آشنایی آتش نشانان با مخاطرات زیستی و اصول ایمنی آن، مرتبط با حرفه آتش نشانی و نجات ارائه گردد.

واژگان کلیدی:آتش نشانی، مخاطرات آتش نشانان، مخاطرات زیستی، ايمني، بهداشت، وسایل حفاظت فردی، رفع آلودگی و پاکسازی.

۱-آتش نشان و مخاطرات شغلی

۱-۱: آتش‌نشان کیست؟ براساس تعریف سازمان جهانی کار (ای.ال.او)[۲]، آتش‌نشان پرسنلی است که وظیفه اصلی او واکنش به موارد اضطراری در مکان‌های مختلف، با هدف حفظ جان مردم، امدادرسانی و به حداقل رساندن زیان به اموال است. ايجاد آمادگی همگاني برای پاسخگویی (واکنش) و پیشگیری از حوادث نیز ديگر جنبه‌های مهم این شغل است(۲).

 

۱-۲: محل کار آتش‌نشان: بطور معمول آتش‌نشانان، هنگام فعالیت‌های غیراضطراری، در «ایستگاه آتش‌نشانی» حضور دارند. همچنین ممکن است در «مرکز آموزش» به تمرین یا فراگرفتن دانش و مهارت‌های لازم مشغول باشند، اما، هیچیک از این دو، محل کار آتش‌نشان نیست. بسته به ماهیت وضعیت اضطراری، محل کار آتش‌نشانان بطور کامل متغیر بوده (پیشین)، «محل حادثه» عرصه عملیات آن‌ها است.

 

۱-۳: سازمان آتش‌نشانی: متولی امر فرونشاندن آتش، پاسخگویی بسیاری از وضعیت‌های اضطراری و ارائه خدمات ایمنی و پیشگیری‌کننده، اداره[۳] یا سازمان[۴] آتش‌نشانی است. براساس «بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری» این مهم از جمله وظایف شهرداری‌ها محسوب شده است(۳).

در اصطلاح به این آتش‌نشانی، «آتش‌نشانی شهری» گفته می‌شود. بنابه تعریف، آتش‌نشانی سازمانی شبه نظامی و بحران‌مدار است. لازم به ذکر است با گسترش شهرنشینی پیشرفت صنعت، فناوری و… آتش‌نشانی به‌صورت تخصصی در گونه‌های مختلف دسته‌بندی شده است. از جمله:

آتش‌نشانی شهری، آتش‌نشانی روستایی، آتش‌نشانی جنگل و مرتع و علفزار، آتش‌نشانی صنعتی، آتش‌نشانی فرودگاهی، آتش‌نشانی معدن، آتش‌نشانی صنایع نفت، شیمیایی و پتروشیمیایی، آتش‌نشانی نظامی، آتش‌نشانی دریایی و آتش‌نشانی هوایی.

 

۱-۴: مخاطرات شغل آتش‌نشانی چیست؟ محل کار آتش‌نشانان محیط‌هایی است که بطور دائمی درحال تغییر، و در بیشتر موارد، ناپایدار می‌باشد. برای مثال ساختمان شعله‌وری را فرض کنید که ساکنان آن به امداد فوری نیاز دارند، اما هم‌زمان، ساختمان یکپارچگی ساختار معمول خود را از دست داده، راه خروج اضطراری ندارد و… .

فرونشاندن آتش، همچنین عملیات امداد و نجات در بیشتر موارد دشوار و در بسیاری از شرایط نیازمند استفاده از ابزار- تجهیزات تخصصی و وسایل حفاظت فردي[۵] است. احتمال دارد آتش‌نشانان در شرایط اضطراری گوناگون فرا خوانده شوند. از جمله:

آتش‌سوزی‌های بزرگ، تصادفات رانندگی، حوادث صنعتی، نشت مواد شیمیایی یا ديگر مواد مخاطره‌آميز، حوادث حمل‌ونقل هوایی یا دریایی، سوانح طبیعی از جمله سیل، زلزله، توفان و… تهاجم مسلحانه دشمن، تروریسم و بیوتروریسم و… .

عملیات نجات در محیط‌های مختلف مانند نجات از ارتفاع، سقوط در چاه، جستجو در جنگل و… انجام می‌گیرد.

از آن‌جایی که در هر استمداد از آتش‌نشانی، ممکن است ماهیت محیط فرق کند، چه بسا آتش‌نشانان از تمامی مخاطرات محیط عملیات، به ‌خوبی آگاهی نداشته باشند.

برای واکنش اضطراری و پاسخگویی به حادثه‌دیدگان، برحسب مورد، انواع وسایل نقلیه بکار گرفته می‌شود. از جمله:

انواع خودروهای آتش‌نشانی سبک و سنگین، انواع خودروهای نجات، قایق و بالگرد و… بدین ترتیب، هنگام پاسخگویی به شرایط اضطراری، احتمال رخداد حوادث حمل‌ونقل و آسیب‌دیدگی آتش‌نشانان وجود دارد. آتش‌نشانان با خطر ابتلا به بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، استرس روانی پس از حادثه (پی.تی.اس.دی)[۶]، صدمات کشیدگی عضلات، به دلیل بلندکردن نادرست اجسام و… روبرو هستند. آتش‌نشانان هنگام تمرین، رزمایش، آموزش میدانی و… نیز با مخاطرات گوناگونی روبرو هستند(۴).

نتیجه آنکه آتش‌نشانی از جمله مشاغل خطرناک است. براساس مطالعات آماری حوادث ناشی از کار در چند کشور مختلف، شغل‌هایی چون ماهیگیری دریایی (و مشاغل وابسته به آن)، آتش‌نشانی، خلبان هواپیما (و مهندس پرواز)، پلیس و… از خطرناک‌ترین حرفه‌ها به شمار می‌آیند(۵). آسیب‌ها و بیماری‌های شغلی هر دو می‌توانند منجر به از کارافتادگی و حتی مرگ شوند.

مرگ «جیمز بریدوود» رئیس آتش‌نشانی لندن را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین این حوادث محسوب کرد. در سال ۱۸۶۱م آتش‌سوزی گسترده‌ای یکی از باراندازهای کنار رودخانه تیمز را به کام خود کشید. جیمز بریدوود که همراه تمامی پرسنل آتش‌نشانی لندن برای مقابله با حریق در محل حادثه حضور داشت، براثر ریزش آوار جان سپرد(۶).

از آن هنگام تاکنون برای افزایش ایمنی و حفظ تندرستی آتش‌نشانان تلاش‌های ارزنده‌ای صورت گرفته و نتایج با ارزشی حاصل گردیده است. مخاطرات شغلی آتش نشانان را می توان درپنج گروه زیر دسته بندی کرد.

• مخاطرات منجر به حادثه
• مخاطرات فیزیکی
• مخاطرات شیمیایی
• مخاطرات ارگونومیکی، روانشناختی و مشکلات درون سازمانی
• مخاطرات زیستی(بیولوژیک)

مخاطرات منجر به حادثه: هنگام پاسخگويي به شرايط اضطراري ناشي از رخداد حوادث و آتش‌سوزيها موقعيت‌هاي بسياري وجود دارد كه آتش‌نشان با مخاطره و آسيب ناشي از آن روبرو شود. براي نمونه مي‌توان فرو ريزش ساختمان در اثر آتش‌سوزي، يا سقوط اجسام، سقوط از ارتفاع (كه شايع است)، را نام برد.

آتش‌سوزي همچنين مي‌تواند موقعيت‌هاي خطرناكي مثل:

• فلش اُور[۷]؛ شعله‌ور شدن ناگهاني يا گُر گرفتن
• بك درفت[۸]؛ بازافروختگي يا برگشت آتش را باعث شود.

افزايش پتانسيل تصادفات رانندگي حين رفت و آمد از ايستگاه آتش‌نشاني و محل حادثه به دليل سرعت و  … نيز وجود دارد(۷).

جدول شماره يك مخاطرات منجر به حادثه

 

مخاطرات فيزيكي: در راس اين مخاطرات استرس گرمايي بسيار شايع است. گرما از منابع مختلف از جمله آتش‌سوزي و محيط اطراف ناشي شود. گرما، هنگام تمرين و ورزش توسط بدن توليد مي‌شود. لباس محافظتي آتش‌نشانان مي‌تواند اين اثر را بدتر كند.

جدول شماره ۲ مخاطرات فيزيكي

مخاطرات شيميايي: قرار گرفتن در معرض محصولات احتراق، خطري است كه در محل آتش‌سوزي وجود دارد. سميت دود تا حد زيادي به نوع مواد سوختني، درجه حرارت آتش و مقدار هواي موجود در محل حريق، بستگي دارد. محصولات رايج احتراق، در محل آتش‌سوزي، عبارتند از:

• منوكسيد كربن
• سيانيد هيدروژن
• دي‌اكسيد نيتروژن و …

جدول شماره سه مخاطرات شيميايي

مخاطرات ارگونوميكي، روانشناختي و مشكلات درون سازماني: شرايط بسياري وجود دارد كه بايستي فعاليت‌هاي فيزيكي شامل كار بسيار سخت، بكاربردن زور و شدت عمل، تكرار عمل، حالت‌هاي بدني نامعمول و ناخوشايند و … را بطور حداكثري انجام داد. اين مي‌تواند شامل موارد زير باشد:

• فشار بيش از حد (ناشي از حمل اقلام، اعمال زور و …)
• راه رفتن يا ايستادن طولاني مدت
• بلند كردن اجسام سنگين

آتش‌نشانان همچنين هنگام كار، آموزش و تمرين بايستي تجهيزات حفاظت فردي سنگين و ابزار تجهيزات سنگين حمل كنند.

استرس روانشناختي ناشي از قرار گرفتن در شرايط آسيب‌هاي جدي، يا مشاهده انسان‌هاي آسيب‌ديده و دردمند، يكباره از دوره به نسبت طولاني آرام و عادي (حضور در ايستگاه)، سپس بطور ناگهاني با دوره‌هاي فعاليت شديد جسمي و روحي روبرو شدن، زورگويي بعضي همكاران، بويژه به افراد تازه‌كار و … .

جدول شماره چهار مخاطرات ارگونوميكي، روان شناختي و درون سازماني

 

مخاطرات زيستي: هنگام كمك به قربانيان حوادث و آتش‌سوزيها. ممكن است پرسنل آتش‌نشاني در معرض بيماري‌هاي مسري و عفوني قرار گيرد. بديهي است اين مورد در شرايط همه‌گيري بيماريها احتمال بيشتري خواهد يافت (پيشين).

تمركز مقاله حاضر بر مخاطرات زيستي و اهم ايمني در برابر آن‌ است.

جدول شماره پنج مخاطرات زيستي

 

جدول شماره یک: مخاطرات منجر به حادثه

نوع حادثه	راهكار ايمني
سقوط از بلندي هنگام كار با نردبان دستي	هنگام كار روي نردبان دستي، نكات ايمني مربوطه رعايت شود. نردبان قفل ايمني داشته باشد.
سقوط از ارتفاع به علت فروريزش سازه‌ها	نشانه‌هاي پيش از فروريزش ساختمان را بايد به ياد داشت. هنگام كار در ارتفاع تجهيزات مناسب مورد استفاده قرار گيرد.
برخورد با اجسام درحال سقوط هنگام عمليات نجات و امداد، عمليات آتش‌نشاني و يا خارج كردن اشياء سالم	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل، استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده، رعايت نكات ايمني- حفاظتي مربوطه
قدم گذاشتن روي، مورد اصابت قرار گرفتن، برخورد با شيشه، فلز و ديگر اشياي نوک‌تیز كه منجر به خراشيدگي، بريدگي مي‌شود. همچنين آسيب‌هاي ناشي از انفجارها	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل، استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده، رعايت نكات ايمني- حفاظتي مربوطه
گرفتار شدن در سازه‌هاي درحال فروريزش يا فروريخته	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل، استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده، استفاده از سامانه هشدار فردي براي آگاه‌سازي آتش‌نشانان حول‌وحوش خود
كشش و فشار بيش از حد در بلندكردن اجسام هنگام عمليات آتش‌نشاني، نجات و امداد	آتش‌نشانان همواره از آمادگي جسماني كافي برخوردار بوده، الزامات ايمني – بهداشتي در بلندكردن و حمل صحيح اجسام را مراعات كنند.
تماس با سطوح داغ يا گازهاي فوق‌العاده داغ	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
تنفس هواي فوق‌العاده داغ و يا گازها و بخارات حاصل از احتراق	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
تماس يا در معرض قرار گرفتن با مواد شيميايي هنگام عمليات آتش‌نشاني، نجات و امداد و يا عمليات تراوش مواد شيميايي خطرناك	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
وقفه (نقص فني) دستگاه تنفسي با هواي فشرده هنگام عمليات فرونشاندن آتش	در محل عمليات فرونشاندن آتش، نجات و امداد امكانات «بازتواني» و استراحت پرسنل، همچنين تعمير ابزار و تجهيزات فراهم باشد.
آسيب ناشي از تصادف ترافيكي هنگام حركت به سمت محل حادثه. تصادف خودروهاي عبوري با پرسنل آتش‌نشاني در محل حادثه	به محض نشستن روي صندلي خودرو براي حركت به سمت محل حادثه، كمربند ايمني بسته شود. محل حادثه به وسيله علامتگذاري و موانع ترافيكي به خوبي ايمن شود.
سرخوردن (ليزخوردن)، زمين خوردن و سقوط در محل حادثه	استفاده از وسايل حفاظت فردي متناسب با نوع مخاطرات

منبع: مأخذ شماره ۲

جدول شماره دو: مخاطرات فیزیکی

نوع حادثه	راهكار ايمني
ريزش و فروريزش ديوارها و سقف	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده و استفاده از سامانه هشدار فردي براي آگاه‌سازي آتش‌نشانان آن حول‌وحوش خود
احتراق ناگهاني ناشي از گرگرفتن (فلاش آور) گازهاي توليدي	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
در معرض حرارت قرار گرفتن  منجر به سوختگي	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
در معرض حرارت قرار گرفتن منجر به استرس گرمايي (تنش گرمايي)	در محل عمليات فرونشاندن آتش، عمليات نجات و امداد، امكانات «بازتواني» و استراحت پرسنل همچنين تعمير ابزار و تجهيزات فراهم باشد.
انفجار مواد قابل انفجار در صحنه عمليات اطفاي حريق	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده، استفاده از سامانه هشدار فردي براي آگاه‌سازي ديگر آتش‌نشانان حول‌وحوش خود
قرار گرفتن در معرض سروصداي پمپ يا ديگر تجهيزات	استفاده از تجهيزات حفاظت فردي متناسب با نوع مخاطرات

منبع: مأخذ شماره ۲

 

جدول شماره سه: مخاطرات شیمیایی

نوع حادثه	راهكار ايمني
كمبود اكسيژن در هواي تنفسي	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
وجود گاز منواكسيدكربن (CO) و ديگر محصولات احتراق در هواي تنفسي	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده
در معرض مواد شيميايي قرار گرفتن، هنگام عمليات فوريت‌هاي شيميايي	پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي بطور كامل و استفاده از دستگاه تنفسي با هواي فشرده، استفاده از تجهيزات حفاظت فردي متناسب با نوع مخاطرات

منبع: مأخذ شماره۲

 

جدول شماره چهار: مخاطرات ارگونومیکی، روانشناختی و درون‌سازمانی

نوع حادثه	راهكار ايمني
فشار رواني ناشي از نشانگان استرس پس از سانحه (پ.تي.اس.تي)	شركت در جلسه‌هاي توجيهي حوادث بحراني، در صورت لزوم دريافت مشاوره فردي از متخصصين
كشش و فشار بيش از حد منجر به آسيب‌هاي عضلاني – اسكلتي هنگام برداشتن يا جابجايي اجسام سنگين يا بدبار مانند لوله‌هاي آتش‌نشاني، تجهيزات ويژه نجات و امداد، يا هنگام پوشيدن تجهيزات حفاظت فردي سنگين	آتش‌نشانان همواره از آمادي جسماني كافي برخوردار بوده، الزامات ايمني – بهداشتي بلندكردن و حمل صحيح اجسام را مراعات كنند.

منبع: مأخذ شماره۲

 

جدول شماره پنج: مخاطرات زیستی (بيولوژيكي)

نوع حادثه	راهكار ايمني
قرار گرفتن در معرض بيماري‌هاي واگيردار هنگام عمليات اطفاي حريق، نجات و امداد و يا حضور در ايستگاه آتش‌نشاني	استفاده از تجهيزات حفاظت فردي متناسب با نوع مخاطرات و رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي

منبع: مأخذ شماره ۲ (با اندكي ويرايش)

۲- آشنايي با تعاريف و مفاهيم  

۲-۱: ایمنی ‌زیستی: ممانعت از به‌ وقوع پیوستن هرگونه تزلزل در یکپارچگی زیستی با محوریت «بوم‌شناختی» و «سلامت انسان» را ایمنی‌زیستی می‌نامند. ایمنی‌زیستی با بخش‌های متعدی در ارتباط است(۸). تعریف جدید ایمنی‌زیستی بیش از آنکه  به ماهیت تهدید توجه داشته باشد، بر ماهیت زیستی ارگانیسم تهدیدکننده تکیه دارد. زمانی که جنگ میکروبی و یا در مفهوم جدیدتر، تهدیدات نوین (مثل رُبات‌ها، باکتری‌های ساختگی نوترکیب و…) مدنظر قرار گیرد، احتیاط‌ها و پیشگیری‌های عنوان شده در ایمنی‌زیستی، کافی نخواهد بود و به همین منظور بخش نوینی تحت عنوان «امنیت‌زیستی» این‌گونه خطرات را پوشش می‌دهد.

۲-۲: امنیت‌زیستی: امنیت‌زیستی از دو کلمه «امنیت» یعنی در امان بودن و «زیست» یعنی زندگی کردن تشکیل شده است و اصطلاحاً می‌توان آن را تحت عنوان ایمن زندگی کردن تعریف نمود(پیشین). در مورد برنامه‌های امنیت‌زیستی از زمان شروع آن‌ها پیشنهاد می‌شود که احتیاط‌های امنیت‌زیستی به‌عنوان یک الزام در استاندارد مراقبت‌ها محسوب گردد. برنامه‌های امنیت‌زیستی کمکی مهم در مدیریت اماکن بیمارستانی و بیماران به حساب می‌آید.

حوزه حفاظت و ايمني در برابر عوامل تهديدات زيستي به دو قسمت كلي حفاظت و ايمني فردي و حفاظت جمعي تقسيم مي‌شود. در قسمت حفاظت و ايمني فردي مباحثي نظير شناسايي جمعيت در معرض خطر، ارتقاي سطح آگاهي بهداشتي مردم به‌خصوص افراد در معرض خطر، پروفيلاكسي (شامل واكسيناسيون، ايمونوگلوبولين، پيشگيري دارويي)، ايزولاسيون و قرنطينه، تأمین آب و غذاي سالم و دفع بهداشتي فاضلاب‌ها، استفاده از حشره‌كش‌ها و سم‌پاشي، كنترل رعب و وحشت از طريق رسانه‌هاي گروهي، كنترل تردد به منطقه آلوده، پوشيدن ماسك و لباس حفاظتي و… مطرح مي‌گردد. قسمت حفاظت و ايمني جمعي، تمام افرادي را كه داخل وسايل نقليه، كشتي، هواپيما و پناهگاه‌ها هستند را در برمي‌گيرد. بطور كلي مجموعه روش‌هاي حفاظت جمعي در پي آن است كه توانمندي‌هاي تجهيزات فعلي را به نحوي افزايش دهد كه امكان فعاليت در محيط‌هاي آلوده براي نيروها فراهم شود. امروزه با پيشرفت‌هاي حاصل شده در تجهيزات و تكنيك‌هاي آفندي، روش‌هاي حفاظت و ايمني جمعي نيز کاملاً متحول شده است(۹).

۲-۳: بیوتروریسم: واژه بیوتروریسم به‌عنوان یک تهدید، استفاده از عوامل زیستی (میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، آفات و یا سموم آن‌ها) علیه انسان، حیوان و گیاه توسط افراد یا گروه‌های متفاوت و… به حساب می‌آید که سابقه آن به درازای تاریخ بشر است(۸).

۲-۴: پدافند (دفاع) غيرعامل: به مجموعه اقدامات غيرمسلحانه كه موجب افزايش بازدارندگي، كاهش آسيب‌پذيري، تداوم فعاليت‌هاي ضروري، ارتقاء پايداري ملي و تسهيل مديريت برآن در مقابل تهديدات و اقدامات نظامي دشمن مي‌گردد، دفاع غيرعامل گفته مي‌شود.

به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌گردد كه مستلزم به كارگيري جنگ‌افزار نبوده، و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تأسیسات حياتي و حساس نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد(۱۰).

عبارت پدافند غيرعامل[۹] به شكل‌هاي مختلفي بيان شده است كه عمدتاً در عبارت «محافظت از غيرنظاميان» مشترکند. تمايز اصلي «پدافند عامل» از «پدافند غيرعامل». تأکید بر عمليات نظامي و «پاسخ به آتش با آتشي قوي‌تر و كوبنده‌تر» است. درحالي كه توسعه‌ي قدرت نظامي و داشتن موضع قوي‌تر نسبت به مهاجمان احتمالي استراتژي كلاني است كه هم در روش‌هاي تهاجمي و هم در روش‌هاي تدافعي داراي كاربردهاي گسترده و درعين حال مشابه – ولي با نتايجي کاملاً متفاوت – است.

پدافند غیر عامل به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود. ( سیاست های کلی نظام ؛ ابلاغی رهبر انقلاب ؛ ۲۹ بهمن ۱۳۸۹ )

پدافند غيرعامل به عنوان يكي از مؤثرترين و پايدارترين روش‌هاي دفاع در مقابل تهديدات، همواره مدنظر اكثر كشورهاي جهان قرار داشته است و حتي كشورهايي مانند آمريكا و شوروي سابق، با وجود برخورداري از توان نظامي بسيار بالا به اين موضوع به صورت ويژه‌اي توجه داشته‌اند. حتي كشوري مانند سوئيس با وجود بي‌طرفي در دو جنگ جهاني و مواجه نبودن با تهديد، به اين موضوع توجه بسيار زيادي داشته است(پيشين).

پدافند زیستی »مجموعه اي از اقدامات از قبيل رصد و پایش،آشكارسازي، هشداردهی، تشخيص، تصميم و عمليات، کنترل، مدیریت بحران، حفاظت و پيشگیري، امداد و نجات، درمان، بازیابی و بازتوانی منابع، محدودسازي و رفع آلودگی در برابر تهدیدات زیستی که موجب حفاظت از سرمایه هاي ملی در برابر تهديدات زیستی و کاهش آثار وعواقب ناشی از آنها میشود.«

۲-۵: تندرستي، بهداشت، بيماري: تندرستي يا سلامت^[۱۰] برابر آن در عربي صحه است.

سلامت مفهوم وسيعي دارد و تعريف آن تأثیر ميزان آگاهي و طرز تلقي جوامع با شرايط گوناگون جغرافيايي و فرهنگي قرار مي‌گيرد. ضمن اينكه سلامتي يك روند پويا است(۱۱).

در فرهنگ ويستر، چنين تعريف شده است: سلامتي وضعيت خوب جسماني و روحي و بخصوص عاري بودن از درد و بيماري جسمي است.

فرهنگ آكسفورد، سلامتي را وضعيت عالي جسم و روح و حالتي كه اعمال بدن به موقع و مؤثر انجام شود، مي‌داند.

سازمان جهاني بهداشت[۱۱]، تندرستي را این‌گونه تعريف مي‌كند: برخورداري از آسايش كامل و نه فقط نداشتن بيماري و نقص عضو (پيشين).

بسياري را گمان برآن است كه تعريف سازمان جهاني بهداشت از تندرستي يك تعريف آرماني (ايده‌آل) بوده و در عمل دست نيافتني است. “تعريف WHO از سلامت يك تعريف عملياتي نيست. يعني نمي‌توان آنرا بصورت مستقيم اندازه‌گيري نمود” (۱۲).

بايد توجه داشت، سلامتي يك مفهوم نسبي است و معيارهاي سلامتي در بين گروه‌هاي سني، فرهنگي و طبقات اجتماعي متفاوت است(۱۳).

بهداشت[۱۲] علم حفظ سلامتي و پيشگيري از بيماري‌ها است با تأکید بر نظافت(۱۴) در عربي حفظ‌ الصحه خوانده مي‌شود.

واژه بهداشت اشاره دارد به شرايط يا اعمالي كه به واسطه آن‌ها افراد اقدام به حفظ يا ارتقاي سلامت خوي با استفاده پاكيزه نگه‌داشتن خود و محيط پيرامونشان مي‌نمايند. حتي در جامعه متمدن امروزي نيز اقدامات بهداشتي مناسب به عنوان استراتژي‌هاي اوليه پيشگيري از بيماري موردتوجه است(۱۵).

تفاوت اصلي ميان سلامتي و بهداشت در اين است كه:

سلامتي سطحي از كارايي متابوليك يا سوخت‌وساز يك موجود زنده است و بهداشت، مجموعه‌اي از روش‌هاي انجام شدني براي حفظ سلامتي است(۱۶).

به بيان روشن‌تر سلامتي (Health) توانايي يك سيستم بيولوژيكي (زيستي) براي بدست‌ آوردن، تبديل، اختصاص، توزيع و استفاده از انرژي پايدار است. تعريف سازمان جهاني بهداشت (WHO) از سلامتي، كه در قبل به آن اشاره شد، به‌ویژه به دليل كمبود ارزش عملياتي، ابهام در تدوين راهبردهاي يكسان، همچنين مشكلات ناشي از بكاربردن واژه «كامل» محل بحث و جدل قرار گرفته، دستيابي به آن را تا حدي غيرممكن ساخته است.

بهداشت، مجموعه‌اي از روش‌هاي انجام شدني براي حفظ سلامتي است. به شرايط، روش‌ها و راهكارهايي اشاره دارد كه به جلوگيري از شيوع بيماري و سالم ماندن كمك مي‌كند. بسياري از افراد بهداشت را با «پاكيزگي» برابر مي‌دانند. اما بايد توجه داشت، بهداشت يك مفهوم گسترده‌تر است.

بيماري[۱۳]، شرايطي كه وضعيت طبيعي يك موجود زنده را برهم زده يا به آن آسيب مي‌رساند. بيماري‌ها ممكن است در تمام موجودات زنده بروز نمايند و بطور معمول برعملكرد سلول‌ها، بافت‌ها، اندام‌ها يا نظام‌ها اثر مي‌گذارند. بيماري‌ها معمولاً با علائم و نشانه‌هاي خاصي مشخص مي‌شوند و ممكن است خفيف و كوتاه مدت – همچون سرماخوردگي معمولي – يا آن‌قدر شديد باشند كه تمام يك گونه را از بين ببرند. بيماري‌ها را مي‌توان به دو دسته مسري و غيرمسري تقسيم كرد. عامل بروز بيماري‌هاي مسري، ميكروب‌هاي بيماري‌زايي همچون باكتري و ويروس هستند كه به بدن حمله مي‌كنند؛ آن‌ها ممكن است در ميان يك گونه شايع يا ميان يك يا چندگونه منتقل شوند. بقيه‌ي بيماري‌ها را مي‌توان بيماري‌هاي غيرمسري به شمار آورد. بروز این‌گونه بيماري‌ها علل بسياري مي‌تواند داشته باشد: ممكن است بيماري‌هاي ارثي (بيماري‌هاي مادرزادي) باشند؛ مي‌توانند براثر بلع يا جذب مواد مضر مانند سموم به وجود آيند؛ ممكن است ناشي از سوء تغذیه يا عدم رعايت صحيح بهداشت باشند؛ يا احتمالاً به دليل بروز جراحت يا كهولت به وجود آيند. دلايل بروز برخي بيماري‌ها هنوز ناشناخته‌اند. برخي از بيماري‌ها بيشتر در مناطق جغرافيايي يا آب‌وهواي خاصي در جهان بروز مي‌كنند اين نوع بيماري‌ها بومي‌اند. مثلاً، بيماري خواب آفريقايي كه مگس تسه‌تسه منتقل مي‌كند، بيشتر در مناطق بسيار گرم و مرطوب آفريقا يافت مي‌شود. به همين ترتيب، مالاريا، از بيماري‌هايي است كه از طريق پشه شايع مي‌شود، و معمولاً در آب راكد يا لجن‌زار يافت مي‌شود كه زمينه‌هاي پرورش اين حشره را فراهم مي‌كنند. بيماري‌هاي ديگر ممكن است فصلي باشند – همچون آنفلوانزا كه بيشتر در فصل زمستان بروز مي‌كند يا بيماري‌هاي روده‌اي كه ناشي از آلودگي غذا در تابستان است. برخي از گروه‌هاي سني ممكن است بيشتر در معرض ابتلا به برخي بيماري‌ها باشند كه از جمله سرخك در كودكان، مننژیت در جوانان و بيماري سرخرگ كرونري در سالمندان است. بيماري‌هاي ديگر ممكن است فقط در گونه‌هاي نژادي خاصي بروز كنند و معمولاً منشأ ژنتيكي دارند، كه نمونه آن بيماري سلول داسي‌شكل است كه بيشتر در ميان سياه‌پوستان آفريقايي‌الاصل يافت مي‌شود. بيماري‌هاي ديگر، همچون سياه‌شش[۱۴] يا بيماري پنوموكونيوز[۱۵] كارگران معدن زغال‌سنگ ناشي از خطرات شغلي هستند؛ برخي از بيماري‌هاي «جديد» طي ساليان اخير ظاهر شده‌اند(۱۴).

۲-۶: جنگ میکروبی: استفاده از باکتری‌ها، ویروس‌ها و میکروارگانیزم‌ها برای کشتن و یا ناتوان ساختن افراد موردنظر در جنگ، عوامل میکروبی به دو صورت «میکروبی کشنده» و «ناتوان‌کننده» عمل می‌کنند(۱۰).

۱-۲-۶: سلاح میکروبی: موجودات ريز زنده‌اي که به لحاظ ماهیت آلوده‌کننده‌ و یا مواد مشتق از آن، برای ایجاد بیماری یا به هلاکت رساندن انسان‌ها، حیوانات و گیاهان در جنگ به کار می‌رود. این نوع تسلیحات قدرت تهاجمی افراد، حیوانات و گیاهان را مورد حمله قرار می‌دهند(۱۰).

۲-۷: حفاظت بیولوژیکی: هرگونه اقدام عملی پیشگیرانه یا مقابله‌ای با بهره‌برداری از وسایل در دسترس يا سازمانی که منجر به حفظ نیروی انسانی در برابر اثرات سوء عوامل‌زیستی شود(پيشين).

۲-۸: رويداد، حادثه، مخاطره، ريسك، سانحه و بحران

رويداد[۱۶]: وضعيت نامطلوبي است كه از پتانسيل لازم براي ايجاد يك حادثه برخوردار است (اعم از اينكه به حادثه منجر شده باشد يا نه). راكتوري كه فشار آن افزايش يافته يا اتومبيلي كه سامانه ترمز آن از كار افتاده است مثال واضحي از رويداد است. در هر دو مثال هنوز حادثه مهلك كه به ترتيب تركيدن راكتور و تصادف اتومبيل است رخ نداده و احتمال جلوگيري از حادثه وجود خواهد داشت(۱۷).

حادثه[۱۷]: وضعيت غيردلخواهي است كه سبب ايجاد واقعه ناخوشايند خواهد شد. حوادث شامل دو دسته حادثه بزرگ و حادثه كوچك است. حادثه بزرگ پتانسيل كشتن بيش از سه نفر و تخريب بخش عظيمي از تجهيزات و محيط‌زيست را خواهد داشت. حادثه كوچك همانند نشر يك ماده به محيط و ايجاد بيماري به دليل خاصيت فيزيكي – شيميايي آن است.

مخاطره[۱۸]: شرايطي فيزيكي است كه پتانسيل صدمه زدن به انسان، تجهيزات محيط‌زيست يا تركيبي از آن‌ها را دارا است. از جمله اين آسيب‌ها مي‌توان به مرگ، بيماري و جراحت انسان، تخريب تجهيزات، كارخانه، محصول و محيط‌زيست، خارج شدن از ميدان رقابت اقتصادي و افزايش بدهي اشاره نمود.

ريسك[۱۹]: شانس (احتمال) منجر شدن يك خطر به حادثه يا سانحه است. در واقع ريسك تركيبي از احتمال وقوع مخاطره وخامت عواقب حادثه يا سانحه است. برآورد ريسك با ضرب پارامترهاي مخاطره در آسيب‌پذيري امكان‌پذير است.

• ريسك عبارت است از احتمال نتايج مخرب يا خسارات قابل انتظار ناشي از تداخل مخاطرات طبيعي يا انسان ساخت و شرايط آسيب‌پذيري است.
• آسيب‌پذيري[۲۰]: شرايط تعريف شده براساس فاكتورها و فرايندهاي فيزيكي، اقتصادي و اجتماعي است كه استعداد يك جامعه را به اثرپذيري از يك مخاطره افزايش مي‌دهد.
• ريسك = مخاطره × آسيب‌پذيري

سانحه[۲۱]: از كلمه لاتين “Astum” به معني ستاره مشتق شده است و معني لغوي آن بي‌ستاره يا بي‌اقبال است و در فارسي كلمات سانحه يا فاجعه بكار گرفته مي‌شود. سانحه يا اتفاق نامطلوب، يك پديده پيچيده و چند وجهي و ممكن است از ابعاد مختلف زيست‌محيطي، اقتصادي، مادي، رواني و اجتماعي آسيب وارد نمايد و گاهي شامل كليه ابعاد فوق نمي‌شود. غالباً، تعداد تلفات و ضايعات انساني مهمترين معيار براي تعريف سانحه است. سوانح در صورت گسترش باعث به وجود آمدن بحران مي‌شوند(پيشين).

سوانح به دو گروه بزرگ سوانح طبيعي[۲۲] و سوانح انسان ساخت[۲۳] تقسيم مي‌شوند.

سوانح طبيعي رخدادهاي ناخوشايندي هستند كه فرايندهاي طبيعي زمين باعث آن‌ها است. از جمله اين رخدادها زمين‌لرزه، آبلرزه (سونامي)، سيل، طوفان، توفند، خشکسالی، آتش‌سوزي جنگل و… را مي‌توان نام برد.

سوانح انسان ساخت، در اين نوع سوانح، انسان با فعاليت و اقدامات و يا برعكس با رفتار انفعالي باعث رخداد فجايع مي‌شود. از جمله سوانح انسان ساخت مي‌توان به جنگ (اعم از جنگ‌هاي كلاسيك و يا جنگ‌هاي شيميايي، ميكروبي و هسته‌اي)، تروريسم، شورش‌هاي خياباني، فجايع صنعتي و سوانح ترافيكي (اعم از سوانح جاده‌اي، راه‌آهن، هوايي و دريايي) اشاره كرد.

بحران[۲۴]: از نظر سازمان ملل متحد يعني «وقفه كامل و يا بخشي از فعاليت‌هاي گروه يا جامعه كه همراه با ضايعات جاني، خسارات مادي و آسيب‌هاي محيطي گسترش يافته و جامعه مربوطه با منابعي كه در اختيار دارد، قادر به جبران آن نمي‌باشد». بحران‌ها از نظر سرعت وقوع به دو دسته ناگهاني و تدريجي و از نظر عامل نيز به دو دسته طبيعي و دست‌ساز (مصنوعي) تقسيم مي‌شوند.

بحران در طول تاريخ همواره با انسان بوده و نسل‌هاي بشري همواره مجبور به تحمل بحران‌ها و خسارات و صدمات ناشي از آن مي‌باشند. البته پس از چندي، بشر از مشقات رهايي يافته و بهبودي حاصل شده و زندگي بشري هم‌چنان ادامه يافته است. امروزه توافق عمومي در مورد تعريف علمي واژه بحران وجود ندارد و درحقيقت تعريف بحران بستگي به يك سلسله مسائل جانبي مربوط به آن دارد كه به جنبه‌هاي تئوري مسائل ويژه‌اي كه در بر مي‌گيرد، مربوط مي‌شود و امكان تعريف موجز و كاملي براي بحران وجود ندارد. بطور كلي با توجه به تعاريف مختلفي كه از بحران موجود مي‌باشد، آن را بدين صورت مي‌توان تعريف نمود:

از منظر سازمان جهاني بهداشت بحران عبارت است از درهم ريختگي شديد زيست‌محيطي و رواني – اجتماعي كه بسيار فراتر از ظرفيت انطباقي جامعه مبتلا به است(۱۸).

۲-۹: سازمان جهاني بهداشت[۲۵]: از آژانس‌هاي (كارگزاري‌هاي) تخصصي سازمان ملل متحد، تشكيل شده در ۱۹۴۶ با هدف جلوگيري از گسترش بيماري‌ها و ريشه‌كني آن‌ها. اين سازمان در ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۷ بودجه‌اي برابر با ۸۴۲٫۶۵۴ ميليون دلار داشت. مقر آن در ژنو، پايتخت سوئيس، است. بزرگ‌ترين دستاورد سازمان جهاني بهداشت تا امروز ريشه‌كن كردن بيماري آبله بوده است. اين سازمان ريشه‌كني چندين بيماري عمده را هدف خود مي‌داند: فلج اطفال، سرخك، جذام، كوري، آلودگي لنفي به كرم نخي شكل فيلاريا (فيل‌پايي)، بيماري ساگاس و بيماري كم گينه. اميد مي‌رود كه فيل‌پايي تا ۲۰۳۰ ريشه‌كن شود. در ژانويه‌ي ۱۹۹۸ گروهارلم برونتلان[۲۶]، نخست وزير پيشين نروژ، به مديركلي اين سازمان رسيد و در ژوئيه‌ي همان سال كار خود را در اين مقام آغاز كرد(۱۹).

۲-۱۰: شيميايي، زيستي، پرتوي، هسته‌اي، انفجاری (ش.ر.پ.ه.ا): كه به آن در لاتين سي.بي.ار.ان.ای[۲۷] گفته مي‌شود. راهكارهاي آمادگي، پيشگيري و مقابله با حوادث شيميايي، زيستي، پرتوي،  هسته‌اي و انفجاری را مورد بررسي و اقدام قرار مي‌دهد.

۲-۱۱: ميكروب: ميكروب (در فرانسه)، ميكروارگانيسم[۲۸] (در انگلیسی)، ريزسازواره يا ريزاندامگان(در فارسی)، جانداران ريزي كه با چشم برهنه ديده نمي‌شوند (باكتريها، قارچها، پروتوزوئرها،‌ جلبك‌هاي تك‌ياخته‌اي و ويروسها) (۲۰).

ميكروب‌ها در همه جا، از آب‌وهوا، روي پوست بدن و مخاط بدن انسان و جانوران به ميزان فراوان وجود دارند. ميكروب‌ها مي‌توانند بيماري‌زا و يا مفيد باشند.

۲-۱۲: وضعيت اضطراري بهداشت عمومي: يك بيانيه رسمي است كه براساس مقررات جهاني بهداشت توسط سازمان بهداشت جهاني به هنگام بحران‌هايي كه مي‌توانند بهداشت عمومي را در سطح جهاني به خطر بيندازند اعلام مي‌گردد. پس از اعلام اين بيانيه ۱۹۴ كشور عضو سازمان بهداشت جهاني موظف‌اند تمامي امكانات و نيروهاي خويش را در زمينه‌ي اداره و پيشگيري از ادامه‌ي بحران به كار گيرند. تا سال ۱۳۹۴ وضعيت اضطراري بهداشت عمومي تنها ۴ بار اعلام گشته بود. نخستين بيانيه وضعيت اضطراري بهداشت عمومي هنگام همه‌گيري جهاني آنفلوانزاي خوكي (۱۳۸۸) اعلام گشت. دومين بيانيه به هنگام بازگشت مجدد بيماري فلج اطفال پس از ریشه‌کن كردن آن در سطح جهاني در ارديبهشت سال ۱۳۹۳ اعلام گشت. سومين بيانيه در سال ۲۰۱۶ و به هنگام همه‌گيري بيماري ويروسي آبولا در غرب آفريقا در سال ۱۳۹۳ اعلام گشت. برخلاف انتظار بسياري از متخصصان به هنگام بروز نشانگان تنفسي خاورميانه، سازمان بهداشت جهاني هيچ‌گونه وضعيت اضطراري بهداشت عمومي اعلام ننمود كه بازتاب قابل توجهي در رسانه‌ها را نيز به همراه داشت. پس از شيوع ويروس زيكا در آمريكاي جنوبي در سال ۲۰۱۶، سازمان بهداشت جهاني براي چهارمين بار اعلام وضعيت اضطراري بهداشت عمومي نمود.

پنجمين بار در ۳۰ ژوئيه‌ي ۲۰۱۹ پس از افزايش سريع آمار تلفات اين بيماري در سراسر جهان، سازمان بهداشت جهاني اعلام وضعيت اضطراري كردم براي ششمين بار در تاريخ ۱۰ بهمن ۱۳۹۸ (۳۰ ژانويه ۲۰۲۰) به دليل شيوع ويروس كرونا سازمان بهداشت جهاني اعلام وضعيت اضطراري كرد(۲۱).

۲-۱۳: ویروس: عامل پالايه‌پذير،‌ انگل، اولترا ميكروسكوپي كه داراي اسيد نوكلئيك محصور در غلاف پروتئيني است(۲۰) ذره بیماری‌زا، مرکب از یک اسید نوکلیئیک، دی.ان.ای یا ار.ان.ای، محصور در یک غلاف پروتئینی، بسیار کوچک‌اند و موجب بیماری می‌شوند. این ذرات ساختار یاخته‌ای ندارند و به همین سبب از سایر اشکال حیات متمایزاند. ویروس‌ها فقط زمانی می‌توانند فعالیت کنند و تکثیر یابند که به یاخته حمله کنند و در آن، به کمک سیستم یاخته، همانندسازی کنند. تا ۱۹۹۸ حدود ۵ هزار ویروس شناخته شده گزارش شده بود(۲۲).

با این همه تصور می‌رود حدود نیم میلیون نوع ویروس وجود داشته باشد. ویروس‌ها در انسان موجب سرماخوردگی، آبله‌مرغان، آنفولانزا، ایدز، تبخال، اوریون، سرخچه و سرخک می‌شوند. بنابر یافته‌های اخیر ویروس‌ها در ایجاد بعضی از اشکال سرطان نیز نقش دارند. آنتی‌بیوتیک‌ها علیه ویروس‌ها عمل نمی‌کنند. بهترین محافظت در برابر آن‌ها ایمن‌سازی[۲۹] است. با این همه، ویروس‌ها براثر جهش ممکن است تغییر یابند که همین امر بدن انسان را از مبارزه مؤثر با آن‌ها عاجز می‌کنند. این امر در ویروس آنفولانزا بسیار رخ می‌دهد.

تولید داروهای ضد ویروسی دشوار است زیرا ویروس‌ها با استفاده از ماشین ژنتیکی یاخته‌های میزبان تکثیر می‌یابند و از این‌رو، داروهای علاوه بر ژنوم ویروس بر یاخته‌ی میزبان نیز اثر می‌گذارد(پيشين).

۲-۱۴: همه‌گیری[۳۰]: بروز بيش از حد يك بيماري يا عارضه در جمعيتي خاص در يك دوره زماني كوتاه است(۲۴). تعریف کلیدی همه‌گیری عبارت است از «افزایش در رویداد پیش‌بینی شده» به عبارت دیگر بروز غیرمعمول بیماری در یک جامعه که آشکارا پیش از رویداد پیش‌بینی شده باشد. مثلاً بیماری وبا درحال عادی در آمریکا وجود ندارد از این‌رو حتی یک مورد بیماری وبا می‌تواند در آن کشور یک همه‌گیری بالقوه باشد. ولی در کشورهایی که وبا همواره به‌صورت بومی وجود دارد (مانند هند و بنگلادش)، حتی اگر چند صد مورد وبا در یک سال باشد «عادی» یا «بروز پیش‌بینی شده» به شمار می‌رود(۱۲).

مطالعه نحوه انتشار بيماري‌ها و عوامل بيماري‌زا، توزيع بيماري‌ها در زمان‌ها، مكان‌ها، نژادها يا فرهنگ‌هاي خاص يا هرعاملي كه به سلامت مربوط باشد را همه‌گيرشناسي[۳۱] مي‌نامند.

همه‌گيري ممكن است به يك مكان محدود شود. چنان‌چه به ديگر كشورها يا قاره‌ها سرايت كند و تعداد قابل توجهي از مردم را تحت تأثیر قرار دهد، ممكن است دنياگيري يا همه‌گيري جهاني[۳۲] ناميده شود (پيشين).

۲-۱۵: ویروس‌های کرونا، ویروس کووید-۱۹: ویروس‌های کرونا یک خانواده بزرگ ویروس‌اند. بعضی از ویروس‌های کرونا انسان را بیمار می‌کنند و دیگر انواع آن‌ها در حیواناتی مثل خفاش‌ها، شترها و گربه‌ها ديده شده است. پیش از این ویروس‌های کرونای انسان، بطور معمول، یک بیماری آرام ایجاد می‌کردند. چیزی شبیه به سرماخوردگی یا آنفولانزای عادی.

ژنتيك بخشي از دانش زيست‌شناسي است كه به وراثت و تفاوت جانداران مي‌پردازد. در علم ژنتيك پاياني‌ترين موجودي كه تمامي اعضاي هر مجموعه از جانداران از نسب او هستند، نزديك‌ترين نياي مشترك[۳۳] آن گروه مي‌گويند. تخمين زده مي‌شود كه نزديك‌ترين نياي مشترك تمامي كرونا ويروس‌ها تا ۸۰۰۰ سال قبل از ميلاد وجود داشته است. اگر چه برخي از مدل‌ها تا ۵۵ ميليون سال يا بيشتر را نيز ذكر مي‌كنند كه اين نشان از همبستگي طولاني مدت با خفاش‌ها دارد(۳۳).

نخستین كرونا ويروس‌هاي كشف شده مربوط به ويروس برونشيت مرغي بوده است. سپس دو نوع انساني ۲۲۹ئي[۳۴] و اوسي۴۳ [۳۵] كه باعث سرماخوردگي در انسان مي‌شود نيز كشف شد.

ویروس‌های کرونای حیوانی بندرت جهش می‌یابند تا انسان‌ها را عفونی کرده، میان  جوامع انسانی پخش شده و بیماری‌های شدیدی را بوجود آورند، مانند سارس[۳۶] (نشانگان تنفسی شدید) که در سال ۲۰۰۲م پدید آمد. و یا مرس[۳۷] (نشانگان تنفسی خاورمیانه) که در سال ۲۰۱۲م نمودار شد.

۲۰۰۲م سارس: نشانگان تنفسی حاد یا سارس^[۳۸] نوعی بیماری خطرناک ویروسی است گمان بر این است که این بیماری در سال ۲۰۰۳، پس از چندین ماه شناسایی شد. به احتمال از خفاش شروع شد، به گربه‌ها و سپس به انسان‌ها در چین سرایت کرد.

عامل ویروسی از خانواده کرونا ویروس می‌باشد^[۳۹] این ویروس به کرونا ویروس۲ (SARA-COV-2) معروف است.

علائم بیماری شامل مشکلات تنفسی، سرفه خشک، تب، سردرد و بدن درد است. از طریق قطرات تنفسی ناشی از سرفه و عطسه منتقل می‌شود.

تلاش‌های قرنطینه موثر واقع شد و تا ماه ژوئن (ژوئیه)، ویروس مهار گردید. سارس توسط متخصصان سازمان جهانی بهداشت به عنوان زنگ خطری برای بهبود بخشیدن به واکنش در برابر همه‌گیری‌ها محسوب شد. برای کنترل این همه‌گیری از درس‌آموخته‌هاي همه‌گیری آنفولانزای خوکی (HIV1)، ابولا و زیکا استفاده شد(۲۳).

در سال ۲۰۱۲م (۱۳۹۱) کرونا ویروس جدیدی برای نخستین بار در عربستان سعودی به نام کرونا ویروس (MERS-COV) شناسایی شد(۲۴و۲۵).

در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۲ (۳۰ شهریور ۱۳۹۱) از نمونه‌های خلط یک پیرمرد عربستانی که سه ماه قبل فوت کرده بود، نمونه جدیدی از کرونا ویروس دیده شد.

در ماه بعد تعداد موارد تایید شده مرس به ۹ نفر رسید. پنج نفر نیز کشته شدند(۲۶). نخستین پرونده به آوریل ۲۰۱۲ (فروردین ۱۳۹۱) مربوط می‌شد. از این تاریخ ۲۷ کشور در سراسر جهان موارد مرس را گزارش کردند. نزدیک به ۸۰۰ درصد موارد تایید شده در عربستان رخ داده بود.

مرس ـ کو (MERS- Cov) یک ویروس مشترک بین انسان و حیوان است. به این معنی که بیشترین موارد عفونت از حیوان به انسان منتقل می‌شد. به گفته سازمان جهانی بهداشت تماس مستقیم یا غیر مستقیم با «شتر» شایع‌ترین راه انتقال عفونت به شمار می‌رفت.

انتقال در بین مردم به ندرت رخ می‌داد. بیشتر در میان خانواده‌ها یا در مراکز مراقبت‌های بهداشتی اتفاق می‌افتاد (پیشین).

ویروس مرس ـ کو (MERS- Cov) با کرونا ویروس خفاش اروپایی شباهت‌هایی داشت.

مطالعات نشان داد که ابتلا به موارد شدید این عفونت در یک سوم موارد به مرگ می‌انجامد. موارد شدید ابتلا و مرگ ناشی از این عفونت، بیشتر در گروههای پر خطر دیده می‌شد. افراد مبتلا به بیماری زمینه‌ای، از قبیل دیابت شدید کنترل نشده، فشار خون بالا، بیماریهای قلبی ـ ریوی شدید و مزمن، نارسایی کلیه، سرطان و دیگر بیماریهای خون. همچنین بیماریهایی که باعث تضعیف سیستم ایمنی می‌شوند(۲۷).

این بیماری کشنده‌ترین کرونا ویروس شناخته شده تا آن زمان محسوب می‌شد. بیماران بعد از تحمل بیماری شدید تنفسی و بستری در بخش مراقبت‌های ویژه در نهایت فوت می‌کردند.

در اواخر ماه دسامبر سال ۲۰۱۹ (دی ماه ۱۳۹۸)، مردم شهر ووهان، استان هوئبی کشور چین با یک نوع بیماری شبیه به پنومونی (ذات الریه)، ناشناخته رو به رو شدند. این نشانه آغاز یک بیماری عفونی نو پدیدی بود که در بعد به عنوان نوع جدید ویروس کرونا شناخته شد. بیماری ناشی از آن نیز به «بیماری کرونا» نامیده شد. به زودی مرزهای کشورهای جهان را در نورید و به یک عالم‌گیری به مفهوم مطلق آن تبدیل گردید(۲۸).

هنگام تألیف مقاله حاضر تعداد ۲٫۲۰۵٫۹۷۶ نفر از مردم جهان به این بیماری مبتلا بوده، ۱۴۸٫۶۴۱ نفر جان‌باخته و تعداد ۵۵۸٫۱۶۸ نفر بهبود یافته‌اند(۲۹).

ویروس کووید-۱۹ ارتباط نزدیکی با ویروس کرونای خفاش دارد. علی‌رغم پژوهش‌های گسترده در حوزه‌های مرتبط به‌ویژه همه‌گیرشناسی و بالینی، هنوز اطلاعات زیادی از ویروس کرونا در دسترس نیست. همچنین، اكنون واكسن براي پيشگيري از كرونا در دسترس است ولي داروی مؤثر برای درمان این بیماری توليد نشده است. این موضوع بهداشت همگانی، امور اجتماعي و اقتصادي جهانیان را به چالش کشیده، نگرانی‌های عمیق و سنگینی را میان مردم جهان برانگیخته است. سازمان بهداشت جهاني منشأ اين ويروس را بطور قطع طبيعي مي‌داند(۳۰). اما، گمان بسياري بر اين است که ویروس کووید-۱۹ بطور طبیعی جهش نیافته بلکه در آزمایشگاه دست‌کاری و به یک عامل زیستی برای شرکت در تروریسم زیستی، یا جنگ زیستی بدل گردیده است. اثبات این امر به پژوهش‌های آزمایشگاهی نیاز دارد(۳۱).

۳- مخاطرات ناشي از عوامل زيستي

۱-۳- شناخت:

عوامل زيستي (بيولوژيك) در همه جا وجود دارند. در حالي كه عده زيادي از آن‌ها براي زندگي بشر، بسيار مفيد هستند. تعدادي ممكن است به همان اندازه خطرناك باشند.

عوامل زيستي با بسياري از شغل‌ها در ارتباطند. بخش قابل توجهي از نيروي كار در معرض خطر مواجهه با عوامل زيستي قرار دارند، با وجود اين تعداد كمي از اين افراد (اعم از كارگر، كارفرما و…) تمايل اندكي به كسب آگاهي در مورد اين عوامل دارند. بويژه، ريسك (خطرپذيري) در معرض اين عوامل بودن را نمي‌دانند(۱).

ميكروارگانيسم‌هاي بيماري‌زا در مقدار بسيار كم هم خطرناكند. عوامل زيستي با چشم غيرمسلح ديده نمي‌شوند. حتي اگر هيچ عامل بيولوژيكي تشخيص داده نشود، ميكروارگانيسم‌ها مي‌توانند از طريق متابوليت^[۴۰]هاي خود (مايكوتوكسين‌ها^[۴۱] يا آندوتوكسين‌ها^[۴۲])، اثر سمي يا حساسيتي (آلرژيك) ايجاد كنند.

برخلاف ديگر مواد خطرناك، عوامل زيستي قادر به بازتوليد (تكثير) هستند. در شرايط مطلوب تعداد اندكي ميكروارگانيسم مي‌تواند، در مدت زمان كوتاه تكثير شده و مشكل بزرگي ايجاد كند.

ايمني و سلامتي آتش‌نشان‌ها در برابر عوام زيستي، مشابه ديگر مشاغل، بسيار مهم بوده، بايستي پيوسته در دستور كار باشد. اما از آنجايي كه «ايمني» شهر و شهروندان به ميزان زيادي به ايمني و تندرستي آتش‌نشانان بستگي دارد، اين مهم اهميت مضاعفي مي‌يابد. مطلب پيش رو برهمين اساس تنظيم يافته است تا نيروهاي آتش‌نشاني با موضوع مخاطرات زيستي و ايمني در برابر آن‌ها، آشنا شوند.

عوامل زيستي، موجودات زنده يا مواد حاصل از موجودات زنده، شامل باكتري‌ها، قارچ‌ها و متابوليت‌هاي آن‌ها و همچنين ويروس‌ها، كرم‌هاي انگلي و گياه انگل هستند. اين عوامل مي‌توانند با نفس كشيدن (استنشاق)، فروبردن از دهان (بلع)، جذب از طريق پوست، چشم‌ها، غشاهاي مخاطي يا زخم وارد بدن شوند (همچنين نيش يا گازگرفتن حيوانات و يا زخمي شدن پوست به وسيله سرسوزن سرنگ و ديگر اشياء تيز و…).

اگر شرايط زيست مطلوب و مناسب باشد، ويروس‌ها، باكتري‌ها و قارچ‌ها مي‌توانند در مدت زمان بسيار كوتاه به سرعت تكثير شوند. علاوه براين برخي از آن‌ها مي‌توانند از شخصي به شخص ديگر انتقال يابند.(پيشين)

۲-۳:  تقسیم‌بندی عوامل زيستي براساس سطح ريسك

مخاطرات بيولوژيكي (عوامل بيماري‌زا) براساس مخاطرات ذاتي ارگانيسم به چهار گروه زير تقسيم مي‌شوند. اين تقسيم‌بندي تنها به سطح ريسك بيماري‌زايي عامل زيستي مربوطه اشاره دارد.

گروه ۱ : بعيد است كه باعث بيماري انسان شود.

گروه ۲ : مي‌تواند باعث بيماري انسان شود و ممكن است مخاطراتي براي نيروهاي آتش‌نشان (مشابه هر نيروي كار ديگري) محسوب شود. اما، بعيد است كه در جامعه شيوع يابد. بطور معمول پيشگيري يا درمان مؤثر وجود دارد. مثل ويروس هپاتيت ب (B) و س (C)، باكتري سالمونلا و باكتري اي‌كولا (E.coli).

گروه ۳ : مي‌تواند باعث بيماري شديد در انسان شود و براي نيروي آتش‌نشان (نيروي كار) مخاطرات جدي ايجاد كند. ريسك شيوع (همه‌گيري) آن در جامعه وجود دارد. اما، بطور معمول پيشگيري يا درمان مؤثر وجود دارد. مثل ويروس اچ.اي.وي (HIV) عامل بيماري ايدز و يا مايكوباكترويوم توبركلوزيس عامل بيماري سل.

گروه ۴ : باعث بيماري شديد در انسان مي‌شود و براي نيروي آتش‌نشان (مثل هر نيروي كار ديگري) مخاطرات جدي به بار مي‌آورد. ممكن است ريسك بالايي با همه‌گيري در جامعه به همراه داشته باشد. بطور معمول هيچ پيشگيري يا درمان مؤثري در دسترس نيست. مثل ويروس ابولا يا ويروس كرونا (كوويد -۱۹).

لازم به ذكر است، هنوز حد مجاز مواجهه با عوامل زيستي تعيين نشده است. در برخي موارد كمترين مواجهه با اين عوامل مي‌تواند باعث بيماري شود. تقسيم‌بندي بالا، براساس درجه‌بندي ]سطح[ ريسك بوسيله سازمان بهداشت جهاني توصيه شده است.(۳۲)

نكته ديگر آنكه، مخاطرات عوامل زيستي تنها به دليل عفوني و سمي بودن آن‌ها نيست، بلكه مي‌توانند واكنش‌هاي حساسيتي (آلرژيك( مانند پنوموني افزايش حساسيت^[۴۳]، رنيت آلرژيك^[۴۴] (تب يونجه)، برخي از انواع آسم، سندرم گردوغبار سمي آلي، (او.دي.تي.اس)^[۴۵] شوند.

اثرات حساسيت‌زايي عوامل زيستي مربوط به اثرات حساسيت‌زايي قارچ‌ها، باكتري‌ها و تعدادي از انگل‌ها مربوط مي‌شود. بطور معمول بر دستگاه تنفسي تأثیر مي‌گذارند. تعداد اندكي از آن‌ها پوست را درگير مي‌كنند. علاوه براين‌ها، برخي از عوامل زيستي ممكن است بعد از يك عفونت مزمن، اثر سرطان‌زايي داشته باشند. اين مسئله يك موضوع بهداشتي جدي در محل كار بوده و با حوزه بهداشت عمومي مشترك است.

۳-۳- ويژگي‌هاي عوامل زيستي:

عوامل زيستي براي زندگي انسان ضروري بوده و اثرات مفيدي دارند. هرچند در بعضي موارد، گروهي از آن‌ها مي‌توانند زندگي انسان را به خطر اندازند. به تقريب از زمان پيدايش زمين تاكنون خطرپذيري (ريسك) زيستي نيز وجود داشته است.

بسياري از مشاغل و صنوف با عوامل زيستي در ارتباطند. بخش قابل توجهي از نيروي كار، در معرض ريسك (خطرپذيري) عوامل بيولوژيكند. امّا، با وجود اين كارگران و كارفرمايان تمايل اندكي به كسب آگاهي در مورد عوامل زيستي دارند (البته، عالمگيري كرونا ويروس اين معادله را كمي تغيير داد).

ارزيابي خطرپذيري عوامل زيستي به دلايل بسياري چالش‌برانگيز است. نخست به دليل تنوع اين عوامل، سپس محدوديت‌هاي مواجهه شغلي (او. اي. ال)[۴۶] كه براي بسياري از عوامل ياد شده تعيين نشده است.

ميكروارگانيسم‌هاي بيماري‌زا در مقادير بسيار كم نيز خطرناك بوده و البته با چشم غيرمسلح قابل رويت نيستند. حتي اگر هيچ عامل بيولوژيكي تشخيص داده نشود، ميكروارگانيسم‌ها مي‌توانند از راه متابوليت‌هاي خود (مايكوتوكسين‌ يا آندوتوكسين‌ها) اثر سمي يا آلرژيك (حساسيتي) ايجاد كنند. برخلاف ديگر مواد مخاطره‌آميز، عوامل زيستي مي‌توانند باز توليد (تكثير) شوند. بدين ترتيب در مدت كوتاهي تكثير شده، مشكل بزرگ و تهديد جدي ايجاد كنند. بسيار دشوار است كه به نوع تهديد پي برده مشكل ديگر تفكيك بين عمدي و يا طبيعي بودن شيوع يك عامل زيستي است (۱).

۴-۳: تقسيم‌بندي همه‌گيري بر اساس سناريوي رخداد:

همه‌گيري عوامل زيستي از نظر سناريوي به روز، به چهار نوع تقسيم مي‌شود.

• همه‌گيري با منشاء طبيعي: بيشتر همه‌گيري‌ها بدين طريق رخ مي‌دهد و منشاء آن‌ها عوامل طبيعي است مانند انتقال عوامل بيماري‌زا از طريق حشرات، حيوانات و…
• همه‌گيري با منشاء غيرطبيعي: اين نوع همه‌گیری به دليل دخالت انسان و مسائل بهداشتي ايجاد مي‌شود و ليكن عمدي در كار نيست. مانند آلوده شدن آب به فاضلاب‌هاي انساني و يا عدم رعايت اصول بهداشتي كه سبب بروز بيماري‌هاي عفوني مي‌گردد.
• همه‌گيري مشكوك: اين نوع همه‌گيري مشكوك با منشاء نامشخص هستند كه شك برانگيزند، نه دليل قاطعي بر طبيعي بودن آن‌ها وجود دارد و نه استنادي بر به كارگيري عمدي آن‌ها موجود است.
• حوادث زيستي عمدي: اين نوع همه‌گيري‌ها بطور عمدي و با قصد آسيب رساندن به اهداف انساني، دامي و گياهي صورت مي‌گيرد و بطور كلي شامل دو نوع حملات زيستي و بيوتروريسم مي‌باشد(۹).

۵-۳:  زنجيره سرايت (چرخه عفونت):

در پزشكي، بهداشت عمومي و زيست‌شناسي به انتقال عامل بيماري واگير از فرد يا گروه ميزبان آلوده، به فرد خاص يا گروه ديگر «سرايت»^[۴۷] گفته مي‌شود صرف نظر از اينكه آن افراد قبلاً مبتلا بوده‌اند يا نه(۹). عفونت^[۴۸] نتيجه ورود، رشد و نمو و تكثير ارگانيسم ميكروبي در بافت‌هاي بدن ميزبان است. اگر بيماري عفوني مستقيماً از فردي به فرد ديگر منتقل شود، آن را بيماري مسري يا واگيردار مي‌نامند. وجود يك عامل بيماري‌زا به اين معني نيست كه يك عفونت شروع خواهد شد. بلكه تكامل يك عفونت در يك زنجيره با چرخه صورت مي‌گيرد. زنجيره سرايت^[۴۹]، چرخه انتقال، چرخه عفونت^[۵۰] از نام‌هاي اين زنجيره است.

زنجيره (يا چرخه) از شش جزء تشكيل شده است. براي جلوگيري از گسترش بيماري و آلودگي بيشتر بايستي زنجيره شكسته و چرخه سرايت قطع شود.

اين شش جزء عبارتند از:

• عامل عفونت (عامل زيستي)
• مخزن (منبع يا منشاء)
• درگاه خروج
• نحوه انتقال
• درگاه ورود
• ميزبان آماده (ميزبان بالقوه، ميزبان مستعد)

عامل عفونت: همان عامل زيستي، ميكروارگانيسم‌هاي بيماري‌زا، شامل؛ ويروس، باكتري، قارچ، متابوليت آن‌ها، انگل‌ها و…

منشاء:^[۵۱] منبع يا مخزن و يا محل انباشت عامل عفونت، زيستگاهي است كه بطور طبيعي در آن زندگي كرده، رشد و تكثير مي‌يابد. اين مي‌تواند، انسان، حيوان و يا محيط‌زيست باشد.

• منشاء انساني:^[۵۲] بسياري از بيماري‌هاي عفوني مسري، منشاء انساني دارند. بيماري‌هايي كه بدون واسطه از فردي به فرد ديگر منتقل مي‌شود. از جمله اين بيماري‌ها را مي‌توان:

بيماري‌هاي آميزشي، سرخك، اوريون، عفونت استرپتوكوكي و بسياري از عوامل بيماري‌زاي تنفسي را نام برد.

منشاء انساني بيماري، ممكن است علائم و نشانه‌هاي بيماري را داشته، يا نداشته باشند. به بيان روشن‌تر امكان دارد شخص عامل بيماري‌زا را در بدن داشته و به ديگران انتقال دهد، بدون آنكه علائم باليني بيماري مزبور را داشته و يا خود بداند. به این‌گونه افراد ناقل بدون علامت، ناقل سالم، حامل بيماري يا حامل^[۵۳] مي‌گويند. اين پديده «بي‌علامتي»، يا سرايت قبل از بروز علائم، ممكن است كوتاه‌مدت يا طولاني (مزمن) باشد.

تيفوئيد^[۵۴] يا حصبه كه به آن تب روده نيز گفته مي‌شود، يك بيماري عفوني است كه در اثر نوعي باكتري ايجاد مي‌شود، اين بيماري واگيردار بوده و از راه آب آلوده يا غذاي آلوده گسترش مي‌يابد. بطور معمول نشانه‌هاي آن با تب بالا، اسهال، بي‌اشتهايي و سردرد را دارد.

مشهورترين نمونه «ناقل سالم با بي‌علامتي» مربوط به يك زن ايرلندي بنام مري مالون^[۵۵] است. وي در دهه ۱۹۰۰ ميلادي در نيويورك سيتي و نيوجرسي سرآشپز بود. ناخواسته ده‌ها نفر را به حصبه مبتلا كرد، درحالي كه خود بطور كامل، سالم به نظر مي‌رسيد. وي مدت ۲۳ سال در جزيره‌اي در قرنطينه بود، تا آن كه درگذشت(۳۳).

• مخزن حيواني^[۵۶]: انسان‌ها در معرض بيماري‌هايي هستند كه مخزن حيواني دارند. بسياري از اين بيماري‌ها از حيوان به حيوان منتقل مي‌شود. انسان به عنوان ميزبان اتفاقي در اين چرخه قرار مي‌گيرد.(پيشين)

بيماري مشترك انسان و دام يا زُئونوز^[۵۷]، بر اساس تعريف سازمان جهاني بهداشت (WHO) در سال ۱۹۵۹ بيماري‌ها و عفونت‌هايي كه به طور طبيعي بين حيوانات مهره‌دار و انسان انتقال مي‌يابد زئونوز ناميده مي‌شود. بيماري‌هاي قابل انتقال ميان انسان و حيوان فصل مشترك دو حرفه پزشكي و دامپزشكي است كه از نظر حفظ سلامت و بهداشت جوامع انساني و دامي داراي اهميت بسزايي است(۳۴). در برخي زُئونوزها، انسان عفونت را به جانوران منتقل مي‌كند. اين حالت زئوسيس معكوس يا آنتروپوتوسيس خوانده مي‌شود.

بسياري از همه‌گيري‌هاي خطرناك عبارتند از:

سیاه‌زخم يا آنتراكس (گوسفند)، طاعون (جوندگان)، تريشينوز (ناشي از لاروهاي انگلي خوك)، هاري (سگ، خفاش و…)، تب مالت (گاو و خوك) و… همچنين گمان براين است بيماري‌هاي نوپديد مثل انسفاليت غرب نيل (يا ويروس نيل غربي) مانكي پوكس^[۵۸]، ايدز^[۵۹]، ابولا، سارس، مرس، كوويد-۱۹ از مخزن حيواني پديد آمده باشند(۳۳).

• مخزن محيطي: گياه، خاك و آب، مخزن محيطي برخي از عوامل عفوني هستند. باكتري كلوستريديوم‌تتاني^[۶۰] (باسيل نيكولاير) عامل بيماري كزاز، در خاك زندگي مي‌كند. زيستگاه باكتري عامل بيماري لژيونرها (نوعي سینه‌پهلو يا پنوموني)، محيط‌هاي آبي است. از جمله برج‌هاي خنك كننده و كنداسورهاي تبخيري.(پيشين) 

درگاه خروج:^[۶۱] راه خروج يا درگاه خروج گريزگاهي است كه يك عامل بيماري‌زا، منشاء خود را ترك مي‌كند. به عنوان مثال، ويروس آنفولانزا همراه ترشحات عطسه، سرفه يا صحبت كردن از شش‌ها خارج مي‌شود.

عامل بيماري تب كاتاياما،^[۶۲] نوعي كرم انگلي به نام كپك خون (با نام علمي تيسيتوزوما) است. اين بيماري باعث عفونت دستگاه اداري و دستگاه گوارش شده تخم‌هاي انگلي آن از طريق ادرار يا مدفوع خوني فرد بيمار خارج مي‌شود.

باكتري ويبريوكلرا^[۶۳] عامل بيماري «وبا» از راه مدفوع فرد بيمار خارج مي‌شود.

بطوركلي ميكروارگانيسم مي‌تواند از راه‌هاي گوناگون، مانند؛ پوست و غشاي مخاطي، مجاري تنفسي، ادرار، مدفوع، خون، ترشحات تناسلي و… از مخزن بومي خود خارج شود.

نحوه انتقال: عامل عفوني پس از خروج از منبع، مي‌تواند به روش‌هاي گوناگوني به ميزبان مستعد انتقال يابد. در اين مورد طبقه‌بندي‌هاي مختلفي ارائه شده است، در اين مطلب، طبقه‌بندي به قرار زير است:

• انتقال مستقيم: عامل عفوني پس از گريز از درگاه خروج، بطور مستقيم به ميزبان مستعد منتقل مي‌شود.
• تماس مستقيم: عفونت از طريق تماس پوست به پوست، بوسيدن، آميزش جنسي انتقال مي‌يابد. همچنين به تماس با خاك يا ارگانيسم‌هاي عفوني گياهان اشاره دارد. بنابراين، مونونوكلئوز عفوني^[۶۴] (بيماري بوسه)، سوزاك و… از اين طريق گسترش مي‌يابد. كرم قلابدار در اثر تماس مستقيم با خاك آلوده پخش مي‌شود.
• پخش ريزقطره: اين نحوه انتقال به پخش آيروسول‌ها^[۶۵] يا ذرات به نسبت كوچك و بزرگ معلق در هوا اشاره دارد كه توسط عطسه، سرفه و حتي صحبت كردن (قبل از سقوط به زمين)، صورت مي‌گيرد.

سیاه‌سرفه^[۶۶] و عفونت مننژيت^[۶۷] نمونه‌هايي از بيماري‌هاي منتقل شده ناشي از پخش ريزقطره عفوني‌اند.

• انتقال غيرمستقيم: انتشار ماده عفوني پس از گريز از درگاه خروج، بوسيله جابجايي گردوغبار هوا، اجسام بي‌جان، واسطه‌هاي متحرك در اين طبقه‌بندي جاي دارد.
• هوابرد (هواپخش^[۶۸]) در اين نوع انتقال، عامل عفونت بوسيله ريزگرد يا گردوغبار در هوا منتشر مي‌شود. گردوغبار هوابرد، همان موادي است كه بطور معمول برروي سطح مختلف مي‌نشينند، با وزش باد ذرات عفوني بيماري‌زا (پاتوژن) به همراه گردوغبار هوا به حركت درآمده و تا مسافت‌هاي به نسبت دور منتشر مي‌شوند.

انتقال هوابرد (هواپخش) را نبايد با پخش ريزقطره، كه در بالا ذكر شد، اشتباه گرفت. اندازه ذرات بيماري‌زاي هوابرد، كمتر از ۵ ميكرون است. در نتيجه، مي‌توانند تا فواصل به نسبت طولاني در هوا معلق بوده، افراد مستعد را آلوده كنند. در صورتي كه آيروسل ريزقطره‌ها به علت بزرگي (بيش از ۵ ميكرون)، در فواصل بسيار كمتر به زمين سقوط خواهند كرد.

• حاملين:^[۶۹] حمل كننده (ناقل^[۷۰]) مي‌توانند بطور غيرمستقيم عوامل بيماري‌زا را منتشر كنند (انتقال دهد). آب، غذا، فرآورده‌هاي بيولوژيكي (خون)، اشياء (حاملين بي‌جان مثل دستمال، ملافه و ديگر وسايل تختخواب، تيغ جراحي) مي‌توانند بصورت انفعالي بيماري‌زا باشند.

غذا و آب ممكن است ويروس هپاتيت A را حمل كنند. علاوه براين حمل كننده مي‌تواند محيط مناسب رشد، تكثير يا توليد سم عامل بيماري‌زا را فراهم نمايد. براي نمونه قوطي كنسرو مي‌تواند محيط مناسب توليد سم بوتولينوم^[۷۱] (بوتوليسم) از باكتري كلوستريديوم بوتولينوم^[۷۲] را فراهم كند.

پشه، كك و كنه ممكن است يك عامل عفوني را بطور مكانيكي (بطور كامل مكانيكي) حمل كنند. شيگلا^[۷۳]ها باسيل‌هاي گرم منفي و غيرمتحركي هستند كه باعث اسهال خوني مي‌شوند. مگس‌هايي وجود دارند كه شيگلا را روي زائده‌هاي خود حمل مي‌كنند.

كك‌هايي هستند كه يرسينياپستيس^[۷۴]، عامل بيماري طاعون را در روده خود حمل مي‌كنند(۲۸).

درگاه ورود^[۷۵]: درگاه ورودي روشي است كه عامل بيماري‌زا وارد يك ميزبان مي‌شود. بطور معمول، عوامل عفوني از همان درگاهي براي ورود به ميزبان جديد استفاده مي‌كنند، كه براي خروج از منبع ميزبان استفاده كرده‌اند. براي نمونه، ويروس آنفولانزا از مجاري تنفسي (درگاه خروج) منشاء انساني خارج مي‌شود. سپس، از مجاري تنفسي (درگاه ورود) ميزان مستعد ديگري، به بدن وي وارد شده (ورابه) مي‌سازد.

بسياري از عوامل بيماري‌زاي گاستروآنتريت^[۷۶] يا بيماري التهاب معده‌اي روده‌اي، از مسيري كه در اصطلاح «مدفوع – دهاني» خوانده مي‌شود، پيروي مي‌كند. بدين ترتيب كه با مدفوع از بدن منشاء انساني خارج مي‌شود. سپس از راه ميزبان مستعد كه پس از اجابت مزاج به‌خوبی شستشو نشده، با حامل‌هايي مثل آب، غذا يا ظروف، به بدن ميزبان ديگري وارد شده، وي را بيمار مي‌كند.

از ديگر درگاه‌هاي ورود مي‌توان يبوست (ورود انگل كرم قلابدار^[۷۷])، غشاي مخاطي (عامل سفلیس^[۷۸]) و خون (عامل هپاتيت B و يا ويروس HIV) را نام برد.

ميزبان آماده: آخرين حلقه زنجيره سرايت يا چرخه انتقال عفونت، ميزبان آماده، ميزبان مستعد^[۷۹] يا ميزبان بالقوه است.

آَمادگي براي بيمار شدن، بستگي به درجه مقاومت افراد در برابر عامل بيماري دارد. به بيان روشن‌تر هر فردي بطور دائم با ميكروارگانيسم‌ها در تماس است. اما، تا استعداد بيمار شدن نداشته باشد، به عفونت مبتلا نخواهد شد، يا احتمال ابتلاي وي بسيار كم است. اين موضوع به عوامل گوناگوني بستگي دارد، از جمله به ژنتيك و يا بنيه فرد. آرايش ژنتيكي فرد مي‌تواند باعث افزايش يا كاهش حساسيت بيماري شود. براي نمونه سياه‌پوستان كمتر از سفيدپوستان به مالارياي ويواكس حساس مي‌باشند(پيشين). به نظر مي‌رسد افراد داراي ويژگي سلول داسي دستكم تا حدي در برابر انواع خاصي از مالاريا ايمن هستند.

تازه‌ترين يافته پژوهشگران در مورد بيماري ايدز (نقص اكتسابي ايمني انساني) حاكي از آن است كه برخي از انسان‌ها بطور طبيعي در برابر اين بيماري ايمن هستند. اين افراد در صورت ابتلا به ويروس اچ.اي.وي به ايدز مبتلا نمي‌شوند. سيستم ايمني بدن اين افراد، تكثير ويروس را كنترل كرده و مانع از هم پاشيدن مقاومت دفاعي بدن و ابتلا به ايدز مي‌شود.

عواملي هم مي‌توانند با اختلال در سيستم دفاع بدن ميزبان، حساسيت به بيماري را افزايش دهند. ازجمله:

سوء تغذيه، استعمال دخانيات، مصرف الكل، اعتياد به موادمخدر و ابتلا به بيماري‌هايي كه ايمني غيراختصاصي را مختل مي‌كند(پيشين).

علاوه براين‌ها، هنگام همه‌گيري يا عالمگيري بيماري، عدم اجراي دستورات بهداشتي مقامات ذيصلاح، همچنين عدم استفاده از وسايل حفاظت فردي مناسب، فرد را براي ابتلا به بيماري آماده مي‌سازد. 

قطع زنجيره سرايت (شكست چرخه انتقال عفونت): زنجيره سرايت (يا چرخه عفونت) نه تنها عامل ايجاد بيماري واگير (مسري، عفوني) را نشان مي‌دهد، بلكه راه‌هاي مبارزه با اين بيماري‌ها را نيز مشخص مي‌كند. با قطع يك يا چند حلقه از اين زنجيره (يا چرخه)، بيماري از بين رفته يا كنترل مي‌شود.

از جمله موارد مبارزه و ريشه‌كني بيماري واگيردار، مي‌توان به ريشه‌كن كردن بيماري مخوف آبله اشاره نمود.

آبله يك نوع بيماري واگيردار بود كه آخرين نمونه طبيعي ويروس آن در اكتبر ۱۹۷۷ميلادي تشخيص داده شد. سازمان جهاني بهداشت ريشه‌كني آن از سطح كره زمين را در سال ۱۹۸۰ميلادي تائید كرد.

آبله يك بيماري حاد و بسيار مسري ويروسي با علائم درد، تب، استفراغ و جوش‌هايي كه پس از بهبود جاي آن باقي مي‌ماند(۲۸).

گمان براين است آبله ۱۰٫۰۰۰ سال پيش از ميلاد درميان مردم پديد آمده باشد. شايد نخستين نشانه آبله، جوش‌هاي چركين يافت شده در بدن موميايي شده رامسس پنجم فرعون مصر باشد.

تا پيش از پزشك و دانشمند نامدار ايراني محمدبن ذكرياي رازي، آبله با سرخك اشتباه گرفته مي‌شد. رازي دركتاب الجدري والحصبه به شرح بيماري آبله و سرخك پرداخته، تفاوت‌هاي آن‌ها را بيان كرده است.

ادوارد جنر (زاده: ۱۷ مه ۱۷۴۹ ميلادي، درگذشته: ۲۶ ژانويه ۱۸۲۳ميلادي)، يك پزشك انگليسي بود كه نزديك سال ۱۸۰۰ ميلادي واكسن آبله را كشف كرد. اما علی‌رغم در دسترس بودن واكسن، همه‌گيري اين بيماري همچنان مردم كشورهاي مختلف جهان را با مرگ روبرو مي‌كرد. گمان مي‌رود فقط در قرن بيستم ميان ۳۰۰ تا ۵۰۰ ميليون نفر از مردم جهان در اثر ابتلا به آبله جان باخته باشند.(پيشين) تا آنكه در سال ۱۹۶۶ ميلادي سازمان بهداشت جهاني هدايت مبارزه با اين بيماري مخوف را به عهده گرفت. هنگامي كه بيماري هنوز شايع بود، براي ممانعت از آن تمهيدات مختلف صورت گرفت. قربانيان قرنطينه مي‌شدند. كوشش پزشكان براين بود تا تمامي كساني كه با بيمار در تماس بودند، شناسايي و واكسينه شوند. در عين حال، آنان را نيز از ديگران جدا مي‌كردند. افراد در معرض خطر ابتلا واكسينه مي‌شدند. خانه‌هاي آلوده و ديگر مواد مسري ضدعفوني مي‌شد. در واقع علاوه بر حلقه «عامل عفونت»، حلقه‌هاي «منشاء»، «درگاه ورود»، «درگاه خروج»، «حاملين» نيز مورد حمله قرار گرفته و قطع مي‌شدند. تا آنكه در سال ۱۹۸۰ ميلادي سازمان جهاني بهداشت ريشه‌كني آبله از جهان را اعلام نمود. هزينه كل اين مبارزه بيش از ۳۰۰ ميليون دلار، برآورد شد. بيش از ۲۰۰ هزار خدمه بهداشتي در بيش از ۷۰ كشور جهان در مبارزه شرکت داشته و ۲۴۰۰ ميليون دوز واكسن مصرف شد.

قطع زنجيره سرايت (شكست چرخه عفونت) بوسيله:

• كنترل يا از بين بردن عامل عفونت (عامل زيستي)
• كنترل يا از بين بردن مخازن عفونت
• كنترل درگاه خروج
• كنترل يا نابود كردن ناقل (حاملين)
• كنترل درگاه ورود
• محافظت از ميزبان آماده

۴- اصول ايمني و تندرستي آتش‌نشانان

مقدمه:

ايمني[۸۰]، تعریف‌های بسیار گوناگونی دارد، از جمله، ایمنی را میزان یا درجه فرار از خطر تعریف کرده‌اند(۳۶). براین اساس یک فرد آتش‌نشان که حرفه او ایجاب می‌کند برای تأمین ایمنی دیگران به سمت خطر برود، خود را در وضعیت نا ایمن قرار می‌دهد(۴).

«ایمنی» نسبی است، یعنی اگر چه می‌توان با رعایت اصول ایمنی امکان وقوع حوادث را به نحو چشم‌گیری کاهش داد (در بعضی موارد حتی بیش از ۹۹درصد) اما، این امر بطور صد درصد و مطلق امکان ندارد(۳۷).

این واقعیت که محیط کار آتش‌نشانان (یعنی محل حادثه) خصمانه و غیرقابل پیش‌بینی است و اینکه آتش‌نشانان نمی‌توانند برای هر رخدادی از قبل آماده باشند، نیاز به افزایش مستمر مهارت و پیشرفت در آموزش، قدرت یادگیری و توسعه تجهیزات حفاظت فردی دارد. تا بدين ترتيب، آتش‌نشان در برابر مخاطرات به نحو مطلوبی ایمن مي‌باشند.

استاندارد ان.اف.پی.ای۱۵۰۰ ، منتشر شده به‌وسیله کانون ملی محافظت در برابر آتش‌سوزی آمریکا  اجرای برنامه ایمنی و بهداشت شغلی برای سازمان‌های آتش‌نشانی را ارائه نموده است. هدف این استاندارد کاهش حوادث شغلی آتش‌نشانان، در نتیجه کاهش آسیب و تلفات آنان است.

این استاندارد موارد ذیل را شامل می‌شود:

• افسران ایمنی آتش‌نشانی
• کمیته‌های ایمنی و بهداشت شغلی
• سامانه جمع‌آوری داده‌ها
• الزامات اصلی آموزش
• بازرسی خودروها و ابزار تجهیزات آتش‌نشانی و نجات
• به‌کارگیری تجهیزات حفاظت فردي
• مدیریت صحنه رخدادهای اضطراری
• آمادگی جسمانی آتش‌نشانان

بسیاری از سازمان‌هاي آتش‌نشانی‌ها در کشورهای مختلف جهان از این استاندارد، دستورالعمل‌ها و استانداردهای بومي مشابه، برای ایجاد یک چارچوب قابل قبول ایمنی و تندرستی سازمان خود استفاده می‌نمایند. نکته بعدی تدوین و در اختیار داشتن مجموعه‌ای از رويه عملیات استاندارد است، که در لاتین براساس حروف اول عبارت آن اس.او.پی[۸۱] و راهنماهای آن، اس.او.جی[۸۲] خوانده می‌شود. باید توجه داشت ركن اساسي كاربردي بودن مجموعه‌های یادشده، برقراري آموزش‌های يكسان و استاندارد در سطح کشور است.

با تمهیدات بالا، ساختاری از سطوح مدیریت کلان سازمان، به‌عنوان مثال ایجاد معاونت «ایمنی، بهداشت، محيط زيست» در کنار معاونت عملیات، معاونت پیشگیری، معاونت آموزش و…، تا سطح ایستگاه آتش‌نشانی، به‌عنوان افسر ایمنی (فرمانده ایمنی) شكل گرفته است.

در کشور ما، علي‌رغم بعضي اقدامات ارزنده ولي پراكنده، تاكنون در هيچ‌يك از سازمان‌هاي آتش‌نشاني چنين ساختاري تشكيل نشده است.

۱-۴: خود مراقبتي و دگر مراقبتي: خدمت در آتش‌نشاني مستلزم ورود به موقعيت‌هاي خطرناك و فداكاري براي شهروندان است. امّا، يكايك افراد آتش‌نشان بايد بدانند اين مهم در صورتي امكانپذير خواهد بود كه آتش‌نشان خود دچار آسيب نشود. به عبارت روشن‌تر در حوادث و سوانح خطرناك از صدمات قابل پيشگيري،‌ جلوگيري كند. مراقب همكاران آتش‌نشان خود باشد،‌ همچنين از افرادي كه به امداد آنها آمده است، محافظت نمايد. نكته بسيار مهم بعدي تندرستي خانواده آتش‌نشانان است. تا مبادا پرسنل آتش‌نشاني عامل بيماري را با خود به خانه ببرد. اقدامات اين بخش بعهده شخص آتش‌نشان است.

خود مراقبتي از دانش، مهارت و توان خود به عنوان يك منبع استفاده مي‌كند تا «بطور مستقل» از سلامت خود مراقبت كند(۳۸).

خود مراقبتي عملكرد آگاهانه، آموختني و تنظيمي است كه [آتش‌نشان]، براي تامين و تداوم شرايط و منابع لازم براي ادامه حيات و حفظ عملكرد جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي و رشد فرد… اعمال مي‌گردد و… شامل اعمالي است اكتسابي، آگاهانه و هدفدار كه مردم براي خود، فرزندان و خانواده‌شان انجام مي‌دهند تا تندرست بمانند.

دگر مراقبتي، شبيه خود مراقبتي است. با اين تفاوت كه فرد به جاي مراقبت از خود از ]خانواده[ و همكارانش ]و آحاد شهروندان[ نيز مراقبت مي‌كند. در واقع فرد با آگاهي، دانش، مهارت و توانايي سعي مي‌كند مانع انتشار ويروس[عامل بيماري] در محيط كار شود و به اين ترتيب از سلامت ]خانواده، شهروندان و[ همكاران خود پاسداري مي‌كند(۳۹).

۲-۴: رويكرد واكنشي (منفعلانه) يا كنشي (فعالانه)؟

براي بهبود ايمني و بهداشت دو رويكرد منفعلانه (واكنشي) و فعالانه (كنشي) در دسترس است.

در رويكرد منفعلانه (واكنشي) اقدامات پيشگيرانه صورت نمي‌گيرد، در نتيجه امكان وقوع حوادث يا بيماري در محل زندگي و كار افزايش يافته، خطرپذيري (ريسك) حوادث و ابتلا، بالا مي‌رود. بالعكس در رويكرد فعالانه (كنشي) سازمان قدرتمندانه ابتكار عمل را در دست مي‌گيرد. بدين ترتيب، براساس اصول علمي ايمني و بهداشت حرفه‌اي راهكارهاي پيشگيرانه را اتخاذ و به مرحله اجرا در مي‌آورد. در نتيجه ريسك حوادث و ابتلا به بيماري، تا كمترين حد ممكن كاهش مي‌يابد(پيشين).

اقدامات اين بخش بعهده “سازمان آتش‌نشاني” است.

جدول شماره هفت مقايسه دو رويكرد فعالانه (كنشي) و  منفعلانه (واكنشي) را نشان مي‌دهد.

 

جدول شماره هفت: مقايسه رويكرد كنشي (فعالانه) با رويكرد واكنشي (منفعلانه)

رويكرد كنشي (فعالانه)	رويكرد واكنشي (منفعلانه)
سازمان ابتكار عمل را در دست دارد	سازمان موضع تدافعي دارد
بطوركامل كنشي و غالب بر رويداد است	بطور كامل واكنشي و مغلوب رويداد است
اقدامات پيشگيرانه، قبل از وقوع رويداد انجام مي‌شود	اقدامات امدادي-اصلاحي بعد از وقوع رويداد انجام مي‌شود
مبنا مديريت خطرپذيري (مديريت ريسك)، شامل شناسايي و ارزيابي ريسك است	مبنا مديريت امدادرساني وكنترل بيماري بعد از وقوع است
هيچ گونه خسارتي به دنبال ندارد (در بدترين حالت، كمترين خسارت)	خسارت‌هاي مالي و آسيب جاني (با شدت‌هاي مختلف) وارد مي‌آيد، هزينه‌هاي پنهان و آشكار به سازمان تحميل مي‌گردد
منابع مالي مشخص و محدود به عنوان سرمايه‌گذاري هزينه مي‌شود	منابع مالي زياد بعنوان خسارت مستقيم و غيرمستقيم مصرف مي‌شود
اقدامات به اختيار، در كمال آرامش و در بازه زماني مناسب پياده مي‌شود	اقدامات جبري، در بازه زماني كوتاه، با استرس و اضطراب انجام مي‌شود
احساس اعتماد و تعلق خاطر پرسنل به سازمان ايجاد و تقويت مي‌گردد	ناتواني سازمان در كنترل موجب كاهش خطر به سازمان مي‌گردد

منبع: مأخذ شماره ۳۹ (با ويرايش)

۳-۴: مخاطرات زيستي،‌ مواد خطرناك، سي. بي. ار. ان:

مقدمه:

تندرستي و ايمني آتش‌نشان بطور مستقيم بر سلامتي و ايمني شهروندان درگير حوادث و سوانح تأثير دارد. چنانچه يك نفر از پرسنل آتش‌نشاني در صحنه عمليات با حادثه روبرو شود، يا دچار يك عارضه ناگهاني، مثل حمله قلبي، گردد، بديهي است بر عمليات امدادي تأثير منفي خواهد داشت. زيرا عمليات آتش‌نشاني در پاسخگويي به آتش‌سوزيها و حوادث و سوانح، “كار تيمي” است. با حذف يك نفر، تيم مزبور با كاستي روبرو خواهد شد. اين رخداد مي‌تواند بر كيفيت و كميت پاسخگويي اثر منفي داشته باشد.

همانطور كه در فصل يك شرح داده شد، آتش‌نشان با پنج گروه از مخاطرات روبرو هستند.

• مخاطرات منجر به حادثه
• مخاطرات فيزيكي
• مخاطرات شيميايي
• مخاطرات ارگونوميكي، روانشناختي و مشكلات درون سازماني
• مخاطرات زيستي(بيولوژيك)

تمركز مقاله حاضر بر مخاطرات زيستي (بيو هازاد[۸۳]) است.

لازم به تذكر است، در اينجا مخاطرات زيستي از موضوعات مواد خطرناك[۸۴] و يا سي. بي. ار. ان. اي[۸۵] تفكيك گرديده، اگرچه بطور كلي با موضوعات مزبور وجه اشتراكاتي دارد.

سازمان ملل متحد “مواد خطرناك” را در نه گروه يا مجموعه طبقه‌بندي نموده است. كه عبارتند از:

• گروه يك، مواد قابل انفجار (با پنج زير مجموعه)
• گروه دو، گازها (با چهار زيرمجموعه)
• گروه سه، مايعات قابل اشتعال و قابل احتراق
• گروه چهار، مواد جامد قابل اشتعال
• گروه پنج، اكسيد‌كننده‌ها و پراكسيدهاي آلي (با دو زيرمجموعه)
• گروه شش، مواد سمي و عفونت‌زا (با دو زيرمجموعه)
• گروه هفت، مواد راديواكتيو
• گروه هشت، مواد خورنده
• گروه نهم، مواد تركيبي خطرناك(۴۰)

همچنانكه ملاحظه مي‌شود، مخاطرات زيستي در گروه شش، با عنوان مواد عفونت‌زا دسته‌بندي شده‌اند.

سازمان‌هاي آتش‌نشاني، بطور معمول و دستكم در بعضي شهرهاي بزرگ، براي پاسخگويي به حوادث ناشي از مواد خطرناك، واحد مستقلي در اختيار دارند. تا چنانچه براي نمونه در كارخانه توليد سم حادثه‌اي رخداد، يا خودروي تانكر حامل بنزين يا خودروي حامل پسماندهاي پزشكي در جاده واژگون شد، آتش‌ گرفت و … چگونه پاسخگويي حادثه باشد. مطلب حاضر به اين موضوع نپرداخته است!

“سي. بي. ار. ان. اي” كه در قبل به آن اشاره شد كوته نوشت (مخفف) مواد شيميايي، بيولوژيكي، راديولوژيكي، هسته‌اي و مواد منفجره با عملكرد بالا است. موادي كه بطور معمول بعنوان سلاح در جنگ‌ها يا عمليات تروريستي بكار رفته و از آنها بعنوان سلاح‌هاي كشتار جمعي ياد مي‌شود.

اين نوع سلاح‌ها توانايي ايجاد تلفات جمعي ‌دارد. همچنين باعث اختلال گسترده در جامعه مي‌گردد.

نيروهاي شاغل در خدمات فوريت‌ها (اورژانس)، از جمله آتش‌نشانان بايستي در مورد چگونگي تشخيص و كاهش اثرات چنين سالح‌هايي بخوبي آموزش ديد و تجهيز شده باشد.

مطلب حاضر به اين موضوع نيز نپرداخته است! بلكه كوشش نموده تا آتش‌نشانان با مخاطرات زيستي كه بطور روزمره ممكن است با آنها سروكار داشته باشند، آشنا شده، اصول ايمني در برابر آنها را بدانند.

۴-۴: مديريت خطر‌پذيري (ريسك) مخاطرات زيستي:

مخاطرات زيستي در بيشتر مواقع يك عامل اصلي در ماموريت‌هاي آتش‌نشاني و امداد محسوب نمي‌شوند. امّا در صورت وجود مي‌تواند به چالش اساسي براي آتش‌نشان بدل گردد. در معرض مخاطرات زيستي قرار گرفتن ممكن است، عوارض فوري ايجاد نكند، امّا، اين احتمال وجود دارد روزها، هفته‌ها يا ماه‌ها طول بكشد تا بيماري ناشي از آن آشكار شود. از اين نظر بعنوان يك برنامه‌ريزي پيش از حادثه بايستي مراقب اين عوامل نامرئي بود. مديريت خطرپذيري مخاطرات زيستي،‌ مديريت  موثر مخاطراتي ناشي از عوامل زيستي (يا فرآورده‌هاي آنها) است. دامنه گسترده‌اي از شيوه‌ها، روش‌ها، وسايل و تجهيزات را در بر مي‌گيرد.

در شرايط همه‌گيري بيماري‌ها، مانند شرايط فعلي كه جهان با بيماري كرونا روبرو است،‌ بايستي بر اين مراقب‌ها افزود. در حرفه آتش‌نشاني نوع بخصوصي از نوبتِ كاري (شيفت) اعمال مي‌شود. به اين ترتيب كه آتش‌نشان ۲۴ ساعت به ارائه كار (شيفت) مشغول بوده، سپس ۴۸ ساعت مرخصي دارد. بنابراين هم در ساعتهاي مرخصي و هم در محل خدمت بايستي مراقب مخاطرات زيستي باشد.

۱-۴-۴: گام اصلي رعايت بهداشت: عوامل بيماريزا يا همان ارگانيسم‌هاي ميكروسكوپي، شامل باكتري‌ها، ويروس‌ها، قارچ‌ها يا انگل‌ها با ورود به بدن انسان تكثير شده،‌ با ايجاد عفونت عملكردهاي طبيعي بدن را مختل مي كنند. بيماري‌هاي عفوني عامل اصلي بيماري و مرگ در بسياري از نقاط جهان محسوب مي‌شوند.

بيشتر ميكروب‌ها از راه منافذ بدن (بيني، دهان، گوش و … ) وارد بدن انسان مي‌شوند. همچنين ممكن است از راه نيش حشرات يا حيوانات از طريق پوست به بدن منتقل گردند. بهترين راه پيشگيري از عفونت‌ها،‌ جلوگيري از ورود عوامل بيماري‌زا به بدن است(۴۱).

اصلي‌‌ترين راه پيشگيري از عفونت‌ها، عادت‌هاي خوب بهداشتي است. شامل:

• شستشوي خوب دست‌ها: بعد از استفاده از سرويس بهداشتي، قبل از تهيه يا خوردن غذا، بعد از ملاقات با بيمار، كار يا ورزش كه باعث كثيف شدن دست‌ها مي‌شود، بايستي دست‌ها را بخوبي و بطور كامل با آب و صابون شستشو داد. همچنين بعد از نظافت بيني، سرفه يا عطسه بايد دست‌ها شستشو شود.
• پوشاندن دهان و بيني هنگام سرفه يا عطسه: هنگام سرفه و عطسه بايستي دهان و بيني را با دستمال پوشاند. سپس دستمال را دور انداخت. اگر دستمال در دسترس نبود، بايستي به روش صحيح با آرنج دست دهان و بيني را پوشاند.
• تمام بريدگي‌ها شستشو و پانسمان شوند. هرگونه بريدگي جدي يا گاز گرفتن حيوان و انسان بايستي بوسيله پزشك معاينه شود. از دستكاري زخم‌ها، تركاندن جوش‌ها و … بايد بطور جدي خودداري گردد.
• اجتناب از دست زدن به چشم‌ها، دهان و بيني: از تماس مستقيم دست با چشم‌ها،‌ دهان و بيني بايد اجتناب كرد. هميشه از دستمال كاغذ، دستمال و اقلام مشابه استفاده شود. هرگز از دستمال يا حوله مشترك استفاده نشود.

• اجتناب از استفاده مشترك از ليوان، ظرف غذا: هر كس بايد ليوان، بشقاب و قاشق، چنگال خود را داشته باشد.
• آتش‌نشانان بايد تمام واكسن‌ها توصيه شده در دوران كودكي را دريافت كرده باشند. همچنين از به روز بودن واكسيناسيون خود اطمينان كامل داشته باشند.
• رعايت بهداشت اجتماعي در ايستگاه آتش‌نشاني: پرسنل آتش‌نشان بايستي هنگام استقرار در ايستگاه علاوه بر بهداشت فردي، كليه موازين بهداشت اجتماعي را بطور كامل اجرا نمايند.

نكته حائز اهميت بهداشت ايستگاه است. ايستگاه آتش‌نشاني را بايستي به دو منطقه تميز و بسيار تميز تقسيم نمود.

• منطقه تميز، آشيانه و محل استقرار خودروهاي آتش‌نشاني و نجات
• منطقه بسيار تميز، آشپزخانه، محل صرف غذا، محل استراحت، سرويس‌هاي بهداشتي، حمام و … .

۲-۴-۴: آمادگي جسماني: آمادگي جسماني عبارت است از توانايي انجام موثر كارهاي فيزيكي و آموزشي و ساير فعاليت‌ها به نحوي كه هنوز قواي جسماني باقي مانده باشند و در شرايط اضطراري از عهده انجام وظيفه برآيند…(۴۲).

آتش‌نشانان براي انجام وظيفه مطلوب بايد از ميزان آمادگي جسماني مناسب برخوردار باشند تا در شرايط كاملاً متفاوت و بحراني بتوانند عملكرد تخصصي خود را به درستي و با كمترين تلفات انجام دهند.

عناصر تشكيل دهنده آمادگي جسماني عبارتند از: توانايي قلبي،‌ قدرت عضلاني، قابليت انعطاف و تركيب بدن(پيشين) كه شرح آن از حوصله اين مقاله خارج است.

آمادگي جسماني بطور مستقيم با تندرستي آتش‌نشانان ارتباط دارد، امّا بديهي تنها عامل سلامتي محسوب نمي‌شود. شيوه زندگي سالم عبارت است از:

• آمادگي جسماني
• رژيم غذايي سالم
• اجتناب جدي از استعمال دخانيات (سيگار و …)، الكل و مواد مخدر
• تشكيل خانواده (اجتناب از روابط جنسي ناسالم).
• دوري از استرس و اضطراب
• خواب كافي
• و صد البته توجه به معنويت

۵-۴: پاسخگويي و ارزيابي عمليات: تاكنون در مورد مخاطرات زيستي مطالب به نسبت كاملي ارائه شد. اكنون به اين موضوع مهم پرداخته مي‌شود كه در صحنه عمليات روتين، اعم از فرو نشاندن آتش‌سوزي يا عمليات امداد و نجات، فرمانده عمليات ضمن اخذ تصميم در مورد پاسخگويي مناسب به حادثه مزبور، در مورد مخاطرات زيستي احتمالي چه تدابير ايمني- حفاظتي اتخاذ نمايد.

در واقع اين بخش به موقعيت‌هايي مي‌پردازد كه آتش‌نشانان براساس حرفه خود در عمليات روتين، بالقوه در معرض عوامل زيستي قرار مي‌گيرند. در عرصه عمليات (اطفاي حريق يا نجات و امداد) ممکن است عفونت از راه‌های مختلفي ايجاد شود، از جمله:

• خون و ديگر مايعات بدن انسان
• جسد انسان، لاشه حيوانات و گوشت خام
• مواد دفعي انساني يا حيواني، مانند مدفوع و ادرار
• بازدم تنفس، سرفه و عطسه
• تماس پوستي
• واكنش‌هاي حساسيتي (آلرژيك) و سمي، از طريق:
• كپك (قارچ رشته‌اي) يا هاگ كپك
• غبار مايت‌ها^[۱] (مايت‌هاي موجود در گردوغبار)، پر پرندگان و موهاي حيوانات، گرده گياهان.

از نظر مكان و مشاغل، موارد ذيل را مي‌توان نام برد:

• مراكز خدمات درماني، اعم از بيمارستان، كلينيك، دندانپزشكي، آزمايشگاه طبي، پژوهشي و …
• مراكز تحقيقات پزشكي و بيماري‌ها، مراكز تهيه واكسن و سرم
• مراكز قرنطينه بيماران و يا مراكز بازپروري معتادان
• خدمات دامپزشكي، نگهداري يا فروش حيوانات
• مراكز مديريت پسماندهاي شهري اعم از خاكچال (لندفيل) مركزتفكيك و بازيابي پسماند و…
• آرامستان‌ها
• كشتارگاه (كشتارگاه دام سنگين، دام سبك و طيور)
• جنگل، مرتع و علفزار (عرصه‌هاي گياهي)
• دامپروري، مرغداري (پرورش طيور)
• عرصه‌هاي كشاورزي، صنايع كشت و صنعت
• بسياري از صنايع غذايي
• مكان‌هايي كه ذرات معلق، گرد و ريزگرد در هوا وجود دارد. يا كاربرد آب با فشار بالا باعث توليد ذرات معلق در هوا مي‌شود.
• سوانح حمل‌ونقل اعم از سوانح جاده‌اي، ريلي، هوايي، دريايي كه برجوانب وسايل نقليه درگير يا كالاهاي حمل شده، پلاكارد مواد زيستي (بيولوژيك) ديده مي‌شود.
• تصادفات ترافيكي (شهري و خارج شهر) منجر به فوت و جرح
• مكان‌هايي كه جسد حيوانات، حيوانات بيمار، انبوه فضله پرندگان وجود دارد.

۱-۵-۴: تخمين پتانسيل ريسك: تخمين زده مي‌شود كه نيروي آتش‌نشاني يا نجات با چه ميزان مخاطره روبرو است. ميزان خطر تا حدودي به نوع فعاليت در مكان يا تأسيسات ذكر شده در قبل بستگي دارد.

به هر ترتيب، در اين مورد مخاطره به چهار سطح تقسيم مي‌گردد:

• بسيار زياد
• زياد
• متوسط
• كم

بطور معمول و در بيشتر موارد، آتش‌نشانان در عرصه عمليات با مخاطرات كم و متوسط روبرو هستند. امّا، در هر صورت اين فرمانده عمليات است كه بايستي ميزان مخاطره را تعيين كند.

۲-۵-۴: منطقه‌بندي محل حادثه: بر اساس يافته‌هاي تخمين پتانسيل ريسك، محل حادثه به سه منطقه كاري متمايز از يكديگر تقسيم گردد؛

• منطقه ورود ممنوع
• منطقه كاهش آلودگي (آلودگي زدايي)
• منطقه پشتيباني(۴۳)

“منطقه ورود ممنوع” محلي است كه آلودگي واقعي در آن وجود دارد يا رخ داده است. كمترين تعداد نفرات لازم، مجهز به وسايل حفاظت فردي كامل و مناسب به اين منطقه وارد شده و مشغول عمليات مي‌گردند. اين منطقه به عنوان منطقه داغ[۸۶] ناميده مي‌شود. به منطقه قرمز[۸۷] نيز مشهور است.

اين منطقه بايد به اندازه كافي گسترده در نظر گرفته شود تا افراد خارج از آن آلوده نشوند(۴۴).

در شرايط ريسك متوسط به بالا شايد لازم باشد به وضوح با خطوط، پلاكاردها، نوار خطر (قرمز رنگ) يا ديگر علائم مشخص گردد گاهي اوقات حتي با موانع فيزيكي مانند نرده يا طناب، پيرامون منطقه داغ مسدود گردد.

“منطقه كاهش آلودگي” كه به “منطقه گرم[۸۸]” نيز معروف است بلافاصله بعد از منطقه داغ قرار دارد. منطقه زرد نيز خوانده مي‌شود. به عنوان منطقه انتقال ميان منطقه قرمز و منطقه سبز (منطقه پشتيباني) عمل مي‌كند.

حاوي راهروي دسترسي به منطقه داغ و راهروي سرپوشيده سم‌زدايي است (پيشين) “منطقه سرد[۸۹]” به منطقه سبز نيز مشهور است. بطور معمول پرسنل پشتيباني، فرمانده عمليات و … در آن استقرار دارند.

۳-۵-۴: بررسي نياز به نيرو پشتيباني يا برقراري سامانه فرماندهي حادثه: بر اساس يافته‌هاي تخمين پتانسيل ريسك مشخص شود، كداميك از نيروهاي پشتيباني، اعم از واحد مواد خطرناك (هازمت)، آبرساني و … مورد نياز است، همچنين آيا برقراري سامانه فرماندهي حادثه (ICS)[90] نياز است يا خير.

۵-۵-۴: وسايل حفاظت فردي و ايمني عمليات: لباس عمليات آتش‌نشاني، مشهور به فايركيت در برابر بسياري از عوامل زيان‌آور محيط عمليات آتش‌نشاني محافظت مناسبي دارد. اين لباس شامل كلاه ايمني، هود، كاپشن، شلوار، دستكش و چكمه است. با استفاده لباس مزبور به همراه دستگاه تنفسي با هواي فشرده، مشهور به اس. سي. بي. اي، محافظت مناسبي در برابر بسياري از مخاطرات زيستي فراهم مي‌آيد. اين ويژگي بيشتر به نوع پارچه اصلي لباس كه به نامهاي تجارتي مشهور است، بستگي دارد.

بطور كلي اندازه ويروس‌ها از حدود ۲۰ نانومتر تا ۴۰۰ نانومتر است. اندازه ويروس سار-كوو-۲ حدود ۱۲۰ نانومتر است. اندازه باكتري، حدود ۱۰۰۰ متر است(۴۵).

بر اساس آزمايش نفوذ انجام شده، وسايل حفاظت فردي داراي گواهينامه همگي در برابر ويروس اچ. اي. وي، هپاتيت، سارس و ابولا محافظت ايجاد مي‌نمايند. همانطور كه در صفحه‌هاي قبل توضيح داده شد، ويروس كرونا و سارس از يك خانواده هستند. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت وسايل حفاظت فردي آتش‌نشانان در برابر ويروس كرونا نيز محافظت ايجاد مي‌كنند.

دستگاه تنفسي با هواي فشرده (اس. سي. بي. اي) چنانچه به درستي استفاده شود، محافظ خوبي در برابر عوامل زيستي (بيوهازارد) محسوب مي‌شود. بدين ترتيب، دهان، بيني و صورت (بويژه چشم‌ها) از آلوده شدن به ويروس، باكتري و … در امان خواهد خواهند بود.

در مورد همكاران امدادگر آتش‌نشاني، موضوع كمي متفاوت است، زيرا اين گروه از پرسنل آتش‌نشاني بر حسب نوع حادثه مثل امداد رساني در سيل، جستجو و نجات شهري، امداد كوهستاني و … تجهيزات ايمني حادثه مربوطه را بكار مي‌برند. تجهيزاتي كه به احتمال زياد، در برابر عوامل زيستي حفاظت مناسبي ايجاد نخواهد كرد.

در چنين حالتي، استفاده از وسايل حفاظت شخصي مثل دستكش لاتكس، عينك محافظتي يا شيلد صورت، ماسك تنفسي ان۹۵ يا ماسك نيم صورت كارتريج‌دار توصيه مي‌گردد. نكته مهم در انتخاب نوع وسايل حفاظت فردي، تخمين پتانسيل ريسك، كه در قبل شرح داده شد، و نوع سطح مخاطره تعيين كننده است. در چنين شرايطي چه بسا، محافظ سطح آ[۹۱] يا محافظ سطح ب[۹۲] مورد نياز باشد.

بايد توجه داشت در شرايط همه‌گيري بيماري‌ها، براي نمونه شرايطي كه اكنون، هنگام تأليف مقاله حاضر، در اثر همه‌گيري جهاني بيماري كرونا تمامي كشورهاي جهان با آن روبرويند، نيروهاي آتش‌نشاني موظفند براي حفظ سلامتي خود، همكاران شيفت، اعضاي خانواده خود و به بيان كامل‌تر حفظ سلامتي جامعه، در صحنه عمليات پروتكل‌هاي بهداشتي توصيه شده از سوي مقامات مسؤول را بطور كامل رعايت نمايند.

در اين مورد حتي فرمانده عمليات از ماسك صورت و … استفاده نموده، هنگام كسب اطلاعات و … از افراد حاضر در صحنه حادثه فاصله اجتماعي را مراعات نمايد.

همچنانكه در قبل اشاره شد مخاطرات زيستي (بيوهازارد) در بيشتر عمليات آتش‌نشاني وجود ندارد. امّا در صورت وجود، مي‌تواند به قيمت سلامتي آتش‌نشان خاتمه يابد. مواجهه با عوامل و مخاطرات زيستي چه بسا نتايج فوري ايجاد نكند، در عوض ممكن است روزها، هفته يا ماه‌ها طول بكشد تا بيماري آشكار شود. اكنون هنگام تهيه مقاله حاضر، شرايط عالمگيري بيماري كرونا مزيد بر علت شده است.

مواد زيان‌آور زيستي در بيشتر بيمارستان‌ها، انواع فرآيندهاي صنعتي، آزمايشگاههاي تحقيقاتي دانشگاهي، انواع آزمايشگاههاي زيست‌شناسي، بيوشيمي، ميكروبيولوژي، ويروس‌شناسي و آزمايشگاههاي پزشكي يافت مي‌شوند. امّا اين احتمال نيز وجود دارد كه در هيچيك از مكان‌هاي نام برده، مخاطرات زيستي وجود نداشته باشد، ولي در آزمايشگاه علوم يك دبيرستان مقدار كمي وجود داشته باشد!

در آزمايشگاه‌ها، مخاطرات زيستي با نماد (پلاكارد) نشان داده مي‌شود. آتش‌نشانان به وجود پلاكارد مربوطه روي درها راهروها توجه نمايند. بطور معمول روي يخچال آزمايشگاهها علائم هشدارها و نوشته‌هايي مشاهده مي‌شود. از باز كردن بي‌مورد درب يخچالها اجتناب شود.

اگرچه ذكر شد، دستكش وسايل حفاظت فردي آتش‌نشانان در برابر بسياري از مخاطرات زيستي مقاوم است، امّا اين مجوزي براي دست زدن وسايل و تجهيزات آزمايشگاه نيست. ظروف نمونه‌برداري، ظروف كشت و … را نبايد دست زده (۴۶). چنانچه آزمايشگاه در اثر آتش‌سوزي و انفجار دچار ريخت و پاش شده، آتش‌نشان نسبت به فرو نشاندن آتش،‌ ايمن‌سازي كامل محيط و … اقدام نموده جمع‌آوري و نظافت و رفع آلودگي را به پرسنل آزمايشگاه كه در اين موارد بخوبي آموزش ديده اطلاعات كافي دارند واگذاري نمايند.

مشكلات احتمالي در پاسخگويي به آتش‌سوزي و ديگر حوادث رخداده در مكان‌ها و تأسيسات بالا با اين واقعيت پيچيده‌تر مي‌شود؛ به احتمال زياد در اينگونه اماكن و تأسيسات، مواد شيميايي قابل اشتعال و … نيز وجود دارد(پيشين).

در نهايت:

• در آتش‌سوزي اماكن و تأسيسات ذكر شده در قبل خود آتش، يا انفجار، همچنين فشار آب آتش‌نشاني ممكن است مواد خطرناك را در هوا پراكنده كند.
• اگرچه گرماي آتش مي‌تواند مخاطرات زيستي را بي‌خطر كند، امّا هيچ راهي براي قطعيت فرمانده حادثه در اينباره وجود ندارد. بايد فرض كرد مخاطرات زيستي در صحنه عمليات وجود دارد، تا هنگاميكه يك مقام مسؤول بي‌خطري محيط را تأييد كند.
• كسب اطلاعات از مقامات مسؤول موضوع بسيار باارزشي است، امّا بايد به ياد داشت، يك دانشمند علوم آزمايشگاهي و … براي ارزيابي صحنه حادثه و بررسي رخداد در حال وقوع آموزش نديده است. تجزيه و تحليل اطلاعات و … و تصميم‌گيري صحيح در مسؤوليت فرمانده آتش‌نشاني است.
• براي فرونشاندن آتش‌سوزي، بايستي جريان آب تا حد ممكن به حداقل برسد. زيرا، ممكن است لازم باشد كه رواناب مهار و كنترل و … شود.
• ريخت و پاش مواد خطرناك در مؤسساتي كه از آنها استفاده مي‌كنند، غيرمعمول نيست. امّا جمع‌آوري و ساماندهي آنها از عهده نيروي آتش‌نشاني خارج است. ضمن آنكه خود پرسنل موسسات مزبور در اين مورد آموزش ديده و از تجهيزات لازم برخوردارند. در نهايت، شايد لازم باشد از واحد مواد خطرناك (هازمت)، يا سي. بي. ار. ان استمداد بخواهند.
• بايد توجه داشت پاسخگويي به حوادث در شرايط احتمال وجود مخاطرات زيستي، با يك حادثه معمولي مواد خطرناك تفاوت چنداني ندارد. بهترين كار براي فرمانده حريق، جمع‌آوري و تجزيه و تحليل اطلاعات،‌ كسب نظرات خود و سپس در چارچوب مسؤوليت و امكانات خود ارائه اقدامات لازم
• بعضي از مناطق صنعتي، كارخانه‌هاي توليدي، آزمايشگاه‌هاي تحقيقاتي و … ممكن است تيم ويژه عمليات در برابر مواد خطرناك (هازمت و …) آموزش ديده و مجهز در اختيار داشته باشند. از بدو شروع عمليات آتش‌نشاني، تيم مزبور را دستكم بعنوان نيروي پشتيبان در اختيار داشته باشيد. تا پس از پايان عمليات فرونشاندن آتش بقيه عمليات بويژه مرحله آلودگي زدايي (رفع آلودگي) و … بعهده آنها باشد.
• در نهايت، تنها راه‌حل قابل اطمينان از عمليات صحيح و ايمن در پاسخگويي به شرايط اضطراري ناشي از رخداد آتش‌سوزي، انفجار و … در اماكن و تأسيسات ياد شده در قبل “برنامه‌ريزي پيش از حادثه است” (همان). از اين نظر، رييس ايستگاه آتش‌نشاني بايستي اماكن و تأسيسات مزبور در حوزه استحفاظي ايستگاه خود را شناسايي نمايد. سپس به كمك رييس منطقه آتش‌نشاني، معاونت يا واحد پيشگيري سازمان آتش‌نشاني و … با مكاتبه، مراجعه، بازديد و تشكيل جلسه با مديريت اماكن و تأسيسات مزبور، دستورالعمل پاسخگويي به شرايط اضطراري واحد (يا واحدهاي) مربوطه را تدوين نمايد.

۶-۵-۴: آلودگي‌زدايي (رفع آلودگي): در تعريف جامع و مانع، آلودگي عبارت از دسترسي و تماس عوامل عفوني به بدن انسان، غذا، آب و يا ساير مواد و وسايل مهم مي‌باشد و رفع آلودگي به هر نوع فعاليتي اطلاق مي‌شود كه تعداد ميكروارگانيسم‌ها را در محل مورد نظر تا سطح قابل قبول و بي‌خطر كاهش داده و آن را قابل استفاده نمايد. به عبارت ديگر رفع آلودگي به مراحل مختلفي كه مواد خطرناك را از محيط زندگي و يا لوازم حذف و يا خنثي نمايد گفته مي‌شود(۹).

مأموريت‌هاي متصور در رفع آلودگي عبارتند از:

• رفع آلودگي از محيط (زمين، هوا و …)
• رفع آلودگي از نفرات
• رفع آلودگي از تجهيزات و تأسيسات
• رفع آلودگي از مواد غذايي و غيره (پيشين).

در تعريف ساده‌تر؛ حذف يا خنثي كردن يك ماده آلوده‌ساز از سطح لباس، بدن شخص يا تجهيزات را رفع آلودگي گويند(۴۷).

رفع آلودگي، بطور معمول آخرين عمليات پاسخگويي محسوب شده در پايان فرو نشاندن آتش‌سوزي و … انجام مي‌گيرد. مراحل، روش‌ها و انواع گوناگوني دارد كه شرح آن از حوصله اين مقاله خارج است.

نكته حائز اهميت آنكه در مواجهه با مخاطرات زيستي حتي در ميزان كم و متوسط آلودگي‌زدايي انجام شود. در شرايط اپيدمي بيماريها، اين امر اهميت مضاعف دارد. در مورد آلودگي‌زدايي علاوه بر پرسنل آتش‌نشاني حاضر در صحنه عمليات، ابزار و تجهيزات بكار گرفته شده در عمليات آتش‌نشاني، حتي لوله‌ها و سر لوله‌ها را نبايد از قلم انداخت. در شرايط اپيدمي بيماري، مانند شرايط حاضر ناشي از اپيدمي جهاني كرونا ويروس خودروها نيز بايستي رفع آلودگي شود.

۷-۵-۴: بازتواني، مراقبت‌هاي اضطراري و امداد پزشكي: عمليات آتش‌نشاني و نجات در بيشتر مواقع با فعاليت‌هاي فيزيكي شديد همراه است. در نتيجه پرسنل به سرعت دچار خستگي مي‌شوند. بطور معمول با جايگزيني نيروهاي تازه نفس اين گروه از پرسنل خسته، در محل مناسبي به استراحت، نوشيدن آب، مراقب پزشكي (گرفتن فشار خون) و … مي‌پردازند[۹۳]. بايد توجه داشت، در شرايط احتمال مخاطرات زيستي خوردن و آشاميدن ممنوع است. نكته ديگر آنكه پس از خروج از منطقه داغ بايستي اقدامات آلودگي‌زدايي انجام گيرد. بنابراين در چنين شرايطي “بازتواني” در محل عمليات صحيح بنظر نمي‌رسد. پرسنل خسته بايستي با نيروي تازه تنفس جايگزين شده، امّا پس از رفع آلودگي به ايستگاه خود مراجعه نموده و در آنجا امور “بازتواني” انجام گردد.

نكته بعدي عمليات آتش‌نشاني بخودي خود مخاطره‌آميز است، در شرايط احتمال مخاطرات زيستي چنانچه هريك از پرسنل آتش‌نشان دچار حادثه مثل زمين‌خوردگي و … شود، بويژه چنانچه حادثه باعث افتادن كلاه ايمني، برداشته‌ شدن فيس دستگاه تنفسي از روي صورت و … شود، علاوه بر بررسي ضايعات و جراحات احتمالي

و ارائه اقدامات فوري پزشكي مربوطه، شخص آسيب‌ديده از نظر آلودگي به عوامل بيماري‌زا نيز مورد مراقبت و

اقدامات لازم از جمله اعزام به بيمارستان و حسب مورد انجام آزمايشات لازم، قرنطينه و … قرار گيرد.

نتيجه گیری

با توجه به ماموریت خطیر آتش‌نشانان کشور که برحسب ضرورت بایستی در حوادث مختلف حضور یافته و اقدامات لازم را بعمل آورند، لذا نخست لازم است از مخاطرات زیستی (بیولوژیک) بخوبی شناخت داشته و همچنین از تجهیزات لازم برخودار باشند، تا در صورتیکه در صحنه عملیات با این مخاطرات زیستی (بیولوژیک) مواجه شدند، بدرستی اصول مقدماتي در برابر مخاطرات زیستی را هم برای خود و هم مددجویان بکار بندند.

فهرست منابع و مآخذ:

• Risk Assessment for Biological Agents European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA).http://osha.europa.eu
• International Hazard Data Sheets on Occupation. Fire-Fighter .ILO
• شكري، نادر (گردآوري و تنظيم). مجموعه قوانين و مقررات مورد عمل شهرداري – آتش‌نشاني، سازمان فرهنگي و هنري شهرداري تهران، موسسه نشر شهر، تهران ۱۳۷۹٫
• عبدالهي، مجيد. ايمني و سلامتي آتش‌نشانان، فصلنامه فرهنگ ايمني، سال پنجم، شماره ۱۹، بهار ۱۳۹۱، صص۹۶-۱۰۲٫
• قاسملو، فرشيد. جذاب‌ترين حرفه جهان، فصلنامه فرهنگ ايمني، سال ششم، شماره ۲۱، زمستان ۱۳۹۱، صص۸۸-۸۹٫
• قاسملو، فرشيد. پيدايش و توسعه آتش‌نشاني درجهان، انتشارات سازمان شهرداريهاي كشور، چاپ دوم، تهران ۱۳۸۲٫
• Fire Fighter.ccons.cd
• شاهي فردوس، محمد مصطفي. فلاح مهرآبادي، محمد حسين. سلامت، ايمني و امنيت زيستي (بيماري‌هاي دامي و بهداشت عمومي)، لوح نگار، تهران ۱۳۹۰٫
• رنجير، دكتر رضا. شناسايي و مديريت تهديدات زيستي در حوزه انسان، دانشگاه جامع امام حسين(ع)، موسسه چاپ و انتشارات. تهران ۱۳۹۴٫
• هاشمي فشاركي، سيدجواد. امير محمودزاده. فرهنگ توصيفي دفاع غيرعامل، علم آفرين، اصفهان ۱۳۹۱٫
• سيد نوزادي، دكتر محسن. كتاب جامع بهداشت عمومي، فصل ۲٫ گفتار ۱٫

www.pn.s.sbmu.ac.ir

• احمدي، دكتر كامران. بهداشت اپيدميولوژي آمار حياتي. مؤسسه فرهنگي انتشاراتي تيمورزاده. چاپ دوم. تهران ۱۳۷۶٫
• بلورچيان، مهدي جهانگير. كليات پزشكي و بهداشت سلامتي بيماري. دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي گيلان ۱۳۹۴٫
• رامين، علي. سادات، محمدعلي (زيرنظر). دانشنامه دانش گستر، جلد چهارم، موسسه علمي فرهنگي دانش گستر، تهران ۱۳۸۹٫
• صفاري، محسن. سنايي نصب، هرمز. رشيدي جهان، حجت. بهداشت فردي و عوامل كنترل كننده آن در نيروهاي نظامي طلوع بهداشت، دانشكده بهداشت يزد، سال سيزدهم، شماره ششم، شماره مسلسل ۴۸، بهمن و اسفند ۱۳۹۳، صص ۵۷-۷۱٫
• com/health-vs-hygiene.
• زارع، مهدي. مديريت كاهش ريسك سوانح طبيعي، كيميا خرد پارس، تهران ۱۳۹۵٫
• حبيبي، كيومرث. سركارگراردكاني، علي. نظري عدلي، سعيد. آسيب‌پذيري شهري و GIS، دانشگاه جامع امام حسين(ع)، پژوهشكده پيامبر اعظم(ص)، تهران ۱۳۸۸٫
• رامين، علي. فاني، كامران. سادات، محمدعلي (زيرنظر). دانشنامه دانش گستر، جلد نهم، موسسه علمي فرهنگي دانش گستر، تهران ۱۳۸۹٫
• ملك‌زاده، دكتر فريدون. دكتر منوچهر شهامت. ميكروبيولوژي عمومي. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. چاپ سوم ۱۳۸۶٫
• وضعيت اضطراري بهداشت عمومي. ويكي پديا، دانشنامه آزاد
• رامين، علي. سادات، محمدعلي (زيرنظر). دانشنامه دانش‌گستر، جلد هفدهم، مؤسسه علمي فرهنگي دانش‌گستر، تهران ۱۳۸۹
• قانعی، مصطفی. علی کرمی. سیدرضا حسینی دوست. حسن ابوالقاسمی. سیدمحمدجواد حسینی. بیماری سارس. مجله طب نظامی، زمستان ۱۳۸۱، شماره۴ ص۲۶۵ تا ۲۷۲
• سلیمان چاهی، دکتر حوریه، زهره فرهمند، آلا حبیبیان، کیا ناکنابی. کرونا ویروس‌ها؛ از ویروس‌های سرماخوردگی تا ویروس نوپديد SARS-COV2 و بیماری COVID-19 دانشگاه تربیت درس. اسفند ۱۳۹۸
• Middle East Respiratory Syndrome Corona Virus (MERS-COV)
• yella Hewings- Martin. Now do SARS and MERS compare with COVD-19? Medical news today. Com. April 10, 2020
• – کرونا ویروس جدید (MERS- Cov) معاونت امور بهداشتی، داتشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی ارومیه، Umsu.ac.ir
• Covid- 19 corona virus. Disasterphila nthropy. Org. joly & 2021.
• Coronavirus Cases. Worldometer
• سازمان جهاني بهداشت. منشأ ويروس كرونا قطعاً طبيعي است. خبرگزاري تسنيم، شماره ۳۳، ارديبهشت ۱۳۹۹٫
• خبرگزاري دانشجو، رئيس سازمان پدافند غيرعامل: اثبات سلاح بيولوژيك بودن كرونا نياز به بررسي آزمايشگاهي دارد. شماره ۱۳ اسفند ۱۳۹۸، كد خبر ۸۳۲۱۷۲٫
• راهنماي تدوين استراتژي ارزيابي و مديريت مواجهات شغلي كاركنان با عوامل زيان‌آور، اداره كل بهداشت،‌ ايمني، محيط زيست و پدافند غيرعامل وزارت نفت ۴/۳/۱۳۹۵
• Principles of Epidemiologyin Public Health Pradice. Third Editein 2012.cdc.gov
• خصريان، علي. كيومرث بهمني. اميرحسين مصلحي. اميرحسن سامري. بازنگري و مروري بر بيماري‌هاي زئوئوز باكتريايي و ويروسي. همايش ملي بيماريهاي مشترك بين انسان و دام. ۴ و ۵ اسفندماه ۱۳۹۵٫
• زئونوز. ويكي‌پديا. دانشنامه آزاد
• محمدفام، ايرج. مهندسي ايمني، نشر فن‌آوران،‌ همدان ۱۳۷۹٫
• نمازي، مينو. صادقي فرد، ناصر. آشنايي با نيازمندي‌هاي سيستم مديريت ايمني و بهداشت حرفه‌اي، انتشارات مركز آموزش و تحقيقات صنعتي ايران، چاپ پنجم، تهران ۱۳۸۶٫
• خودمراقبتي يعني چه؟

SUMSac.ir/page-sib88/fa/156/form/PIs43673

• جهانگيري، مهدي. دانشجويان تحصيلات تكميلي و اعضاي هيأت علمي گروه مهندسي بهداشت حرفه‌اي و ايمني كار، دانشگاه علوم پزشكي شيراز (گردآوري و تدوين): راهنماي بهداشت شغلي ويژه پيشگيري از بيماري كوويد-۱۹ در محيط كار (ويراست دوم). گروه بين‌المللي طرفه. انتشارات حك. تهران ۱۳۹۹٫
• قاسملو، فرشيد. مروري بر سوانح مواد خطرناك در ايران و جهان. فصلنامه فرهنگ ايمني شماره ۱۸ پاييز ۱۳۹۰٫ صص ۱۰۹-۱۱۱٫
• How to Prevent Infectionus Disease.minthgraph.com
• قنبري خانقاه، قاسم. آموزش آمادگي جسماني. موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسين(ع). تهران ۱۳۸۳٫
• The OSHA HAZWOPER WORKZONE.natlenvtraine
• قانع،‌ دكتر طلعت و … و ديگران. راهنماي جامع مقابله با مسموميت‌ها و حوادث شيميايي و ميكروبي. انتشارات ابن سينا. تهران ۱۳۹۶٫
• Q&A:PPE and COVID-19. Firehouse. Sun1st,2020.

• David R,ORVOS. BIOHAZARD.4.1.1988.www.fireengineering.com (9.28.21)
• رهبر، ناصر. راهنماي عمليات در سوانح مواد خطرناك. انتشارات چاپ و نشر تهران ۱۳۹۸٫

[۱] Fungi

۲  International Lab our Organization (ILO)

[۳]  Department

[۴]  Organization

[۵] -Personal Protective Equipment (PPE)

[۶] – Post Traumatic Stress Disorder (PTSO)

[۷] Flashover

[۸] Backdraft

[۹] – Passive Defense

[۱۰] – Health

[۱۱]  World Health Organization (WHO)

[۱۲] – Hygiene

[۱۳] – Disease

[۱۴] – Black Lung

[۱۵] – Pnevmoconiosis

[۱۶] – Incident

[۱۷] – Accident

[۱۸] – Hazard

[۱۹] – Risk

[۲۰] – Vulnerability

[۲۱] – Disaster

[۲۲] – Natural Disasters

[۲۳] – Man Maid Disaster

[۲۴] – Crisis

[۲۵] – World Health Organization

[۲۶] – Gro Harlem Brundtland

[۲۷] – ‍Chemical, Biological, Radiological, Nuclear,Explosion (CBRNE)

[۲۸] – Microorganism

[۲۹] – Immunization                                            ایمن‌سازی يا مصون‌سازی فرايندي است كه در آن سيستم ايمني بدن فرد در برابر يك عامل

(شناخته شده به عنوان ايمونوژن) تقويت مي‌شود.

[۳۰] – Epidemic

[۳۱] – Epidemiology

[۳۲] – Pandemic

[۳۳] – Most recent  common ancestor (MRCA)

[۳۴] – HCOV-229E

[۳۵] – HCOV-OC43

[۳۶] – Sever Acute Respiratory Syndrome (SARS)

[۳۷] – Middle East Respiratory Syndrome (MERS)

[۳۸]. Severe acute respiratory Syndrome (SARS)

[۳۹]. Panademics ….

[۴۰]– اجزاي شركت كننده در سوخت‌وساز سلولي را متابوليت (Metabolite) مي‌نامند.

[۴۱] – مايكوتوكسين‌ها (Mycotoxins) دسته‌اي از مواد سمي و آلاينده مواد غذايي هستند كه بطور طبيعي از انواع بخصوصي از كپك‌ها (قارچ‌ها) توليد مي‌شوند.

[۴۲] – اندوتوكسين (Endotoxin) سمي را گويند كه در باكتري وجود دارد و تنها پس از مردن يا متلاشي شدن ياخته باكتري آزاد مي‌شود. پيروژن‌هاي عوامل ايجاد كننده تب هستند.

[۴۳]– پنومونيت ناشي از افزايش حساسيت (HP) يا آلونوليت آلرژيك برون زا (Extrinsic)، يك التهاب با واسطه‌ي ايمني در پارانشيم ريه است كه ديواره‌هاي آلونولي و راه‌هاي هوايي انتهايي را گرفتار مي‌كند. اين بيماري ثانويه به استنشاق تعدادي از غبارهاي آلي توسط يك ميزبان حساس است.(vista.i)

[۴۴] – رینیت به تحریک و التهاب مجاری بینی گفته می شود که با علایمی مانند عطسه، خارش، آبریزش بینی و ترشح از سینوس‌ها به پشت گلو همراه است. رینیت مزمن در اثر آلرژی های فصلی و برخی عوامل دیگر رخ می‌دهد. نام دیگر این بیماری تب یونجه است و ۲۰ درصد از مردم دنیا به آن مبتلا هستند. بیشتر این افراد سابقه ابتلا  به آسم و اگزما در خود و یا خانواده‌شان دیده می‌شود. شروع بیماری در کودکی یا اوایل جوانی بوده، البته در هر سنی می‌تواند رخ دهد. اغلب در کودکان و افراد در دهه ۳۰ تا ۴۰ زندگی باعلایم شدیدتری بروز می یابد. (allergyclinic.ir)

[۴۵] – سندرم گردوغبار سمي آلي (ODTS) يك سندرم بالقوه شديد شبه آنفولانزا است كه ابتدا در كشاورزان و كارگران پرورش دهنده قارج و ديگر افراد در معرض شرايط گردوغبار قرار داشتند، ديده شد. (organic dust toxic syndrome.wikipedia.org)

[۴۶] Occupational Exposure Limits (OEL)

[۴۷] – Transmission

[۴۸] – Infection

[۴۹] – Chain Transmission Diseases

[۵۰] – Chain of Infection

[۵۱] – Reservoir

[۵۲] – Homan Reservoir

[۵۳] – Carrier

[۵۴] – Typhoid

[۵۵] – Mary Mallon

[۵۶] – Animal Reservoir

[۵۷] – Zoonosis

[۵۸] – Monkeypox

[۵۹] – HIV

[۶۰] – Clostridium tetani

[۶۱] – Portal of exit

[۶۲] – Katayama Fever  (تب حلزون)

[۶۳] – Vibrio Cholerae

[۶۴] – Ifections Mononucleosiss

[۶۵] – Aerosol

[۶۶] – Pertussis

[۶۷] – Meningits

[۶۸] – Airborne

[۶۹] – Vehicles

[۷۰] – Vector

[۷۱] – Botulinum (Botulism)

[۷۲] – Clostridium Botulinum

[۷۳] – Shigella

[۷۴] – Yersinia Pestis

[۷۵] – Portal of entry

[۷۶] – Gastroenteritis

[۷۷] – Nectorameyicanus

[۷۸] – Syphilis

[۷۹] – Potential Most

[۸۰] safety

[۸۱] Standard Operating Procedures (SOP)

[۸۲] Standard Operating Guidelines (SOG)

[۸۳] BioHazard

[۸۴] Hazardous Material (HazMat)

[۸۵] Chemival, Biological, Radiological, Nuclear, Explosives (CBRNE)

[۸۶] Hot Zone

[۸۷] Red Zone

[۸۸] Warm Zone

[۸۹] ‍Cold Zone

[۹۰] Incident Command System

[۹۱] Level A Protection

[۹۲] Level B Protection

[۹۳] در اصطلاح بازتواني (Rehabilitation)