یکی از موضوعات بسیار ضروری جهت حفظ جان رزمندگان و سلاح و تجهیزات آنان از تیر و ترکش و موج انفجار ، سنگر سازی بوده است . نوع ساده آن توسط خود رزمندگان انجام میشده است و یا توسط مهندسی رزمی یگان مربوطه و یا قرارگاه اجرا میشده است ، که در این نوشتار انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس تشریح شده است .
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل استراحت و یا درگیری جهت نیروها وتجهیزات استفاده نمود و در مقابل آتش سلاح‌های دشمن در امان باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
به عبارت کامل تر: سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده یکی از انواع استحکامات نظامی است .
فهرست انواع سنگر و موضوعات آنان
انواع سنگر
۱-۱- سنگر نفرات
۱-۱-۱- سنگر درازکش: (تعجیلی)
-۱-۱-۲- سنگر حفره روباه : (با فرصت)
- سنگر حفره روباه یک نفره با سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه یک نفره بدون سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه دو نفره با سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه دو نفره بدون سکوی نشیمن
-۱-۱-۳- سنگر کمین
-۱-۱-۴- سنگر دیده‌بانی و آتش
-۱-۱-۵- سنگر استراحت
-۱-۲-سنگرهاای اجتماعی
-۱-۲-۱- سنگر استراحت اجتماعی:
-۱-۲-۲- سنگر نمازخانه
-۱-۲-۳- سنگر فرماندهی
-۱-۲-۴- سنگر بهداری
-۱-۲-۵- سنگر بیمارستان صحرایی
سنگرهای سلاح های اجتماعی
مراحل اجراء
مواضع آتش
حفاظت
پناهگاه های خدمه
انواع سنگرهای سلاح های اجتماعی
سنگر مسلسل سبك كاليبر ۳۰
دو نوع سنگر مسلسل سبك كاليبر ۳۰:
الف. نوع نعل اسبي
ب. نوع دو حفره انفرادي
سنگر تيربار كاليبر ۵۰ (ضد هوایي)
سه نوع سنگر
الف. سنگر ضد هوایي
ب. سنگر نوع نعل اسبي
پ- سنگر حفره روباه
سنگر بازوكا ( موشك انداز) و آر پي جي ۷
الف-نوع چاله اي با حفره اضافي
ب- نوع چاله اي با دو حفره انفرادي (دو حفره روباه)
سنگرهای خمپاره انداز
سنگر خمپاره انداز ۶۰ ميليمتري
اين سلاح دو نوع سنگر دارد:
الف- نوع چاله اي
ب – نوع غیر چاله ای
-۱-۳- سنگر تسلیحات سبک و سنگین
الف- سنگر سلاح های سنگین
ب- سنگر سلاح سبک:
-۱-۳-۱- سنگر سلاح خودرو تانک و توپخانه
-۱-۳-۲- سنگر تیربار
-۱-۳-۳- سنگر خمپاره انداز
به سه روش
الف) درون زمین بوسیله ی بیل دستی یا مکانیکی
ب) روی زمین بوسیله خاک
ج) بوسیله ی گونی‌های خاک
-۱-۳-۴- سنگر آرپی جی(موشک انداز)
-۱-۴- سنگر مهمات
-۱-۵-سنگر تاسیسات
۱-۴- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس
سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل استراحت و یا درگیری جهت نیروها وتجهیزات استفاده نمود و در مقابل آتش سلاح‌های دشمن در امان باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
به عبارت کامل تر: سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده یکی از انواع استحکامات نظامی است .
همان‌گونه که از نام آن مشخص است این نوع سنگرها به منظور استفاده نیروها در موارد مختلف نظامی و ماموریت خاص ساخته و به کار گرفته می‌شود. (سند شماره ۷۲، ص۹)
سنگرها و مواضع باید شرايط زير را دارا باشند:
۱- امكان اجراي آتش صحيح را داشته باشند،
۲-ساختمان آن ساده و آسان باشد،
۳-حداكثر حفاظت را با حداقل كار و وقت تهيه كنند،
۴-دفاع دورادور را تأمين نمايند،
۵-حداكثر استتار را دارا باشند،
۶-در مقابل حملات زرهي حفاظت و مقاومت نمايند. (جزوه شماره ۱۲، ص. ۲۰)
سنگرهای انفرادی را از لحاظ مدت اجرا به سنگرهای تعجیلی وبا فرصت تقسیم بندی می کنند که در اینجا به موارد مهم آن اشاره می‌شود.
در مواقعی که نیروهای خودی در عملیات آفندی اهدافی را تصرف می کنند، شدیدترین درگیری ها رخ می‌دهد و دشمن برای بازپس‌گیری آن مناطق ، اقدام به پاتک می‌کند در این مواقع باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن جان‌پناه‌های مناسبی برای خود یافته و یا اقدام به احداث سنگر درازکش نمایند. عرض این سنگر دو برابر طول سرنیزه و طول آن برابر قد انسان و عمق آن حدود یک برابر طول سرنیزه (حدود ۳۰ سانتیمتر) در نظر گرفته می‌شود و در زمین حفر می‌شود. خاکهای کنده شده باید در قسمت جلو و پهلوهای سنگر طوری ریخته شود که اولاً در مقابل تیر دشمن پوشش را افزایش دهد، ثانیاً استتار طبیعی منطقه هرچه بیشتر حفظ شود و ثالثاً خاکهای کنده شده مجدداً به داخل سنگر ریزش نکند. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۴)
-۱-۱-۲- سنگر حفره روباه : (با فرصت)
یکی از سنگرهایی است که در خطوط پدافندی توسط نفرات در زمین حفر و احداث می شود. این سنگر دارای انواع یک نفره، دو نفره، دارای سکوی نشیمن و بدون سکوی نشیمن می باشد. عمق این سنگر از سکوی آتش(محلی که رزمنده ایستاده و به طرف دشمن تیراندازی می‌کند) تا سینه یا زیر بغل رزمنده است. خاکهای کنده شده در این سنگرها نیز باید مانند سنگر درازکش با همان مشخصات در جلو و اطراف سنگر به صورت خاکریز کوتاه ریخته شود. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۵) در کف هریک از سنگرها چاله‌ای به قطر تقریبی ۱۵ سانتیمتر و عمق یک سرنیزه با زاویه ۳۰ درجه حفر می‌شود تا در صورت پرتاب نارنجک به داخل سنگر از سوی دشمن، به داخل آن چاله غلتیده و در آن منفجر شود. چاله مذکور علاوه بر حفظ جان رزمنده از انفجار نارنجک در مواقع بارندگی نیز مانع جمع شدن آب در زیر پا می‌گردد و آبها به داخل چاله سرازیر می‌شوند. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۵)
- سنگر حفره روباه یک نفره با سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه یک نفره بدون سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه دو نفره با سکوی نشیمن
- سنگر حفره روباه دو نفره بدون سکوی نشیمن (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۵-۲۸)
سنگر کمین یا سنگر مقدم جبهه معمولاً جلوتر از خط اول نصب می‌شود، سنگر کمین برای دو هدف،یکی زیر نظر داشتن تحرکات و فعاليت‌های دشمن و دیگر جلوگیری از نفوذ دشمن به داخل خطوط خودی به کار می‌رود. یکی از مهم‌ترین مسائلی که در احداث سنگر کمین لازم است مورد نظر قرار گیرد، استتار مناسب آن است، به‌نحوی که نیروهای دشمن متوجه وجود آن نشوند. همچنین فاصله مناسب این سنگر تا محل تجمع نیروهای خودی فاصله‌ای است که اگر زمانی دشمن سنگر کمین را زیر آتش قرار دهد، دامنه آتش به محل تجمع نفوذ نکند. از دیگر مواردی که باید مورد توجه قرار داد ارتباط سنگر کمین با محل نیروهای خودی است که این امر می‌بایست به سهولت انجام پذیرد، بهترین حالت آن است که از محل تجمع نیروهای خودی بتوان به راحتی سنگر کمین را دید. (سند شماره ۷۲،صص ۹-۱۰)
در احداث سنگر کمین باید سعی شود حتی‌الامکان از مصالح و امکانات موجود در منطقه استفاده کرد. به طور مثال در منطقه هور که پوشیده از نی است استقراردرپشت دو ردیف نی می‌تواند استتارخوبی باشد.(سند شماره ۷۲، صص۱۰)
این سنگر بیشتر به منظور دیده‌بانی و دفاع نفرات خودی از نفوذ و حمله نیروهای دشمن به خط خودی احداث می‌شود. محل به‌کارگیری این نوع سنگر، لبه خاکریز خط مقدم، دژ خط مقدم یا مواضع تپه‌های دیده‌بانی است، حداکثر گنجایش آن ۲ نفر است و معمولاً طوری ساخته می‌شود تا در مقابل گلوله و ترکش نارنجک تفنگی و خمپاره‌های ۶۰، ۸۰ و ۱۲۰ مقاومت داشته باشد.. دیگر ویژگی‌های این نوع سنگر عبارت است از:
- دارای گنجایش کافی برای تحرک دو نفر با وسایل شخصی و جنگ‌افزارهای مربوطه باشد.
- درب ورودی آن حداقل دارای عرض ۷۵ سانتیمتر باشد.
- سقف آن در مقابل انفجار مقاوم باشد.
- دارای دریچه دید و تیراندازی به تعداد ۳ عدد و در ابعاد ۵۰ در ۵۰ سانتیمتر باشد.
- ارتفاع سقف آن به اندازه یک نفر آدم متوسط باشد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۰)
سنگری است که در شرایط پدافندی و بیشتر در عقبه و دور از خط درگیری به منظور استراحت نیروها ساخته می‌شود. (سند شماره ۷۲،صص ۱۰)
در طراحی و ساخت سنگرهای استراحت انفرادی لازم است شرایط کلی زیر رعایت گردد.
۱- مقاومت لازم در برابر آتشبارها و سلاح‌های دشمن از قبیل خمپاره‌ها را داشته باشد.
۲- گنجایش لازم به منظور استقرار حداقل دو و حداکثر ۵ نفر به همراه غذا و تجهیزات شخصی را داشته باشد.
۳- درب ورودی آن دارای عرض حداقل ۷۵ سانتیمتر بوده و در جهت خلاف بادهای غالب منطقه نصب گردد.
۴- ارتفاع سنگر نباید از مواضع دیگر از جمله خاکریزها بالاتر باشد. به‌نحوی که موجب جلب توجه دشمن نگردد.
۵- به اندازه کافی دریچه نور و ورود هوای آزاد داشته باشد.
۶- سقف سنگر مقاومت لازم در مقابل آتش‌بارهای دشمن را داشته باشد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۱)
این سنگرها معمولاً دارای گنجایش تعداد نفرات بیش از ۵ نفر بوده و کاربردهای مختلفی نیز داد. از جمله این کاربردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: (سند شماره ۷۲،صص ۱۲)
به سنگرهایی گفته می‌شود که در عقبه و پشت خط مقدم درگیری و به منظور استراحت تعداد بیشتری از نیروهای خودی طراحی و ساخته می‌شود. (سند شماره ۷۲،صص ۱۲)
به منظور انجام فرایض دینی،اقامه نماز و سخنرانی و توجیه نیروها احداث می‌شود.
به منظور استقرار فرمانده منطقه عملیاتی و یگان‌های مربوطه و نیز استقرار تجهیزات مورد لزوم مانند دستگاه‌های بی‌سیم، نقشه و … و به منظور تشکیل جلسات توجیهی فرماندهان و مسئولین یگان‌های مربوطه احداث می‌گردد. (سند شماره ۷۲،صص ۱۳)
به منظور استقرار نیروهای امدادگر و تجهیزات آنها و نیز مداوای سرپایی بیماران و مصدومین احداث می‌شود. (سند شماره ۷۲،صص ۱۳)
این سنگر که به لحاظ کاربرد خاص آن می‌بایست از نظر شکل ظاهری و مصالح به کار گرفته‌شده در ساختمان آن دارای ویژگی‌های خاصی باشد، در عقبه و به دور از خط آتش به منظور انتقال مجروحین خط نبرد و همچنین انجام یک سری اقدامات اولیه و جراحی برای رفع خطر از مصدومین ساخته می‌شود.
باید توجه شود که این سنگر در مقابل توجه هوایی دشمن و انفجار بمب به وزن ۵۰۰ پوند مقاومت داشته باشد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۳)
سنگرهای سلاح های اجتماعی
موقعی که یک یگان در تماس با دشمن است برای پاک کردن میدان آتش مجال و فرصت بسیار کمی دارد. افراد تفنگدار و خدمه سلاح ها باید بهترین موضع طبیعی در دسترس را انتخاب نمایند. معمولاً زمان موجود فقط اجازه می دهد که مناطق اطراف و نزدیک به موضع انتخاب شود، در هر حال برای آماده کردن موضع دفاعی(در حین تماس با دشمن)و برقراری میدان آتش مناسب در جلوی آن موضع باید اصول کلی زیر را مورد توجه قرار داد:
پاک کردن بیش از اندازه یا بدون توجه باعث کشف موضع آتش می گردد.
در مناطقی که پدافند محدود مورد نظر می باشد، پاک کردن میدان آتش از نزدیک موضع شروع شده وحداقل تا ۱۰۰ متر و یا به اندازه برد موثر سلاح ادامه پیدا می کند. برای پنهان کردن موضع پدافندی بهتر است پرده طبیعی نازکی از گیاهان را به جای گذاشت.
مراحل اجراء
در مناطق جنگلی کم درخت فقط شاخه های پراکنده درختان را که مانع آتش است قطع کنید.
در مناطق جنگلی پر درخت باید شاخه های زیرین درختان تنومند و بوته های بلند را به طور محدود قطع و آرایش نمود تا میدان آتش باریکی برای سلاح های خودکار بدست آید.
شاخه های انبوه و متراکمی را که مانع مناسبی نبوده ولی میدان تیر را محدود می نمایند بریده و جمع آوری می گردند. علف های هرزه را که مانع دید موضع آتش می باشند قطع می گردند. شاخه ها، علف های هرز و سایر اجسام بریده شده را جمع آوری تا موجب کشف موضع یا اختفای حرکت دشمن نشود. میزان مشخص و محدودی از عملیات پاک کردن را در یک زمان انجام دهید. چنانچه عملیات پاک کردن میدان آتش خارج از مقدورات یک یگان باشد ممکن است این کار به طور ناقص و غلط انجام شده و باعث کشف شود. علف های خشک و هرز و بوته ها و خار و خاشاک را بریده و یا بسوزانید. از موضع خود سمت دشمن را کنترل نموده تا مطمئن شوید در اثر پاک کردن میدان آتش استتار آن مناسب و به آسانی قابل کشف نباشد.
مواضع آتش
زمانی که حداکثر حفاظت مطلوب برای کارکنان و وسایل ضروری است، ملاحظات کلی در مورد استفاده مؤثر از سلاح باید مورد توجه قرار گیرد. در رزم آفندی سلاح های پیاده نظام، باید در مواضع طبیعی موجود و در دسترس و یا در محلی که احتیاج به حفاری کمتر داشته باشد مستقر می شوند.
حفاظت
حفاظت سلاح ها و خدمه ی آنها با ایجاد سنگرهایی که موضع آتش مناسبی دارند به نحو مطلوبی تأمین می گردد. همزمان با توسعه مواضع، سنگرها نیز عمیق تر شده و در صورت امکان نیمی از هر سنگر با پوشش بالای سر تقویت می شود، سپس اگر موضع برای مدت بیشتری اشغال شود باید در داخل هر سنگر و یا در مجاورت آن نسبت به احداث پناهگاه اقدام نمود.
پناهگاه های خدمه
پناهگاه هایی که در داخل یا مجاورت سنگرها احداث و با کانال هایی به هم متصل می شوند، خدمه را در حین رفت و آمد بین پناهگاه و محل سلاح از دید و تیر دشمن مصون داشته و باعث افزایش توانایی آنها می شود.
انواع سنگرهای سلاح های اجتماعی
سنگر مسلسل سبك كاليبر ۳۰ (مسلسل ژ –۳)
اين سلاح دو نوع سنگر دارد:
الف. نوع نعل اسبي
طول سنگر ۷/۲ و عرض آن ۶/۱ متر و ضلع طویل آن موازي جبهه مي باشد. اين حفره را به عمق ۱۵ سانتي متر حفر كرده و سپس در طرفين و قسمت عقب آن سه حفره به شكل راهرو و به عرض ۹۰ و عمق ۱۰۵ سانتي متر (تا سينه نفر) احداث می شود. خاك حاصل از حفاري به فاصله ۳۰ سانتي متر از لبه سنگر به عرض ۹۰ سانتی متر در اطراف سنگر ريخته مي شود. سنگر مزبور در مقابل آتش سلاح های کالیبر كوچك و تركش گلوله ها حفاظت لازم را تامين كرده و هنگام عبور تانك ها، سلاح در قسمت عقب و نفرات در راهروهاي طرفين قرار مي گيرند. هنگام لزوم مي توان روي راهرو را پوشانيد.
به طور كلي سنگر نعل اسبي داراي قابليت انعطاف بيشتري براي دفاع دورادور بوده و نسبت به سنگر دو حفره انفرادي تامين بيشتري در مقابل عبور تانك ارایه مي نمايد.
ب. نوع دو حفره انفرادي
اين سنگر از دو حفره روباه يك نفره با كليه مشخصات و اندازه هاي مربوطه تشكيل شده كه يكي در جلو و ديگري در عقب به فاصله ۶۰ سانتی متر از آن است. خاك حاصل از حفاري براي تهيه جان پناه دورتادور سنگرها ريخته مي شود. ارتفاع جان پناه باید به قدر کافی باشد تا هم اجرای آتش دور تا دور مقدور باشد و هم حفاظت مطلوبی برای خدمه ایجاد نماید. یک سنگر در عقب سلاح برای تیر انداز و سنگر دیگر در فاصله ۶۰ سانتی متری جلوی سنگر تیر انداز برای کمک تیر انداز حفر می گردد. خاک های حاصله از حفاری را دور تا دور سنگرها جمع می کنند تا جان پناه مناسبی به دست آید. در این مورد باید دقت کافی به عمل آید که اجرای آتش دور تا دور به وسیله سلاح امکان پذیر باشد. با وجودی که از این سنگر می توان در یک قوس ۳۶۰ درجه تیر اندازی نمود ولی چون این تیر بار از سمت چپ تغذیه می شود، اجرای آتش به سمت جلو یا عقب مؤثرتر از سمت های دیگر می باشد.
سنگر تيربار كاليبر ۵۰ (ضد هوایي)
اين تيربار داراي سه نوع سنگر به شرح زير مي باشد:
الف. سنگر ضد هوایي : موقع استفاده از مسلسل كاليبر ۵۰ بر عليه هواپيما از اين سنگر استفاده مي شود. قطر این سنگر دایره ای ۲/۱ متر كف و دهانه آن طوري در نظر گرفته مي شود كه ضمن حفاظت و قابليت چرخش سلاح بتواند عليه هدف هاي زميني نيز بكار رود.
ب. سنگر نوع نعل اسبي : اين سنگر شبيه سنگر نعل اسبي مسلسل ژ۳ مي باشد. با این تفاوت که عمق آن ۳۰ تا ۴۵ سانتی متر از سنگر نعل اسبی بیشتر است ۱۵ سانتی متر عمق سنگر مذكور در اين جا به اندازه ۳۵ تا۴۰ سانتي متر عمیق تر بوده و طول و عرض آن نيز ۳۰ سانتي متر از سنگر نعل اسبی بيشتر است.
پ- سنگر حفره روباه ( سه حفره انفرادي )
اين سنگر از دو حفره انفرادي در جلو و یک حفره در عقب تشكيل شده است. سنگر عقب در امتداد ضلع سمت چپ و راست سنگرهاي جلو و به فاصله ۶۰ سانتي متر از آنها قرار مي گيرد.
سنگر بازوكا ( موشك انداز) و آر پي جي ۷
دو نوع سنگر براي این سلاح پيش بيني شده است:
الف-نوع چاله اي با حفره اضافي
اين سنگر از يك حفره دايره ای شكل به قطر ۲/۱ و ارتفاع ۱/۱ متر يا تا سينه نفر تشكيل شده که در آن حفره اي به عمق و قطر ۶۰ سانتي متر قرار دارد. خدمه روي سكوي مدور، داخل سنگر قرار گرفته و تيراندازي مي نمايند. وقتي تانك ها نزديك مي شوند دو نفر خدمه روي سكوي مربوطه نشسته و سلاح را بين پاهاي خود در چاله ۶۰ سانتي متری قرارمي دهند. وقتي تانك ها عبور كردند سلاح دو مرتبه وارد عمل شده و به تيراندازي خود ادامه مي دهد. به علت آتش عقبه این سلاح ها برای این نوع سنگر جان پناه ساخته نمی شود. این سنگر وسعت کافی را برای دو نفر دارد و کمک تیر انداز می تواند در حین تیراندازی همراه با چرخش سلاح با آن به طور موازی حرکت کرده در عقب آن قرار نگیرد. عمق این سنگر به اندازه ای است که وقتی سر سلاح در ارتفاع حداکثر قرار می گیرد حرارت حاصله از آتش عقبه صدمه ای به خدمه وارد نمی سازد. این سنگر در مقابل سلاح های با تیر مستقیم حفاظت لازم را برای خدمه ایجاد می کند ولی به هر حال سنگرهای اضافی برای کارکنان پیش بینی شود.
ب- نوع چاله اي با دو حفره انفرادي (دو حفره روباه)
اين سنگر از يك حفره دايره شكل و دو سنگر انفرادي در عقب آن تشکیل شده است. فاصله اين دو سنگر از یکدیگر ۹/۰ متر و از حفره دایره ای یک متر می باشد. خاك حاصل از حفاري دور تادور سه سنگر ريخته مي شود.
دو حفره انفرادي زمان عبور تانك هاي دشمن مورد استفاده قرار مي گيرد.
نکته: با سلاح هایی که دارای آتش عقبه هستند (بدون عقب نشینی) نباید در جای محدودی مثل سنگر کاملاً پوشیده تیراندازی کرد، زیرا شعله خروجی از عقب سلاح موضع آن را آشکار می کند. چنانچه وقت کافی باشد با ساختن و ملحق کردن سنگرهای اضافی، مواضع یدکی آتش به وجود می آورند.
سنگرهای خمپاره انداز
این سنگرها به گونه ای حفر می گردند که کناره های آن از قسمت بالا به طرف کف سنگر، شیب داده می شود. کف سنگر هم به طرف چاله آب که در زیر قسمت باز جان پناه است، شیب داده می شود. در دیواره جانبی سنگر طاقچه ی در ارتفاع مناسبی از کف سنگر برای نگهداری مهمات سلاح حفر می گردد. سنگر اصلی با کیسه شن و سنگر آرایش شده با تیرهای فلزی و نبشی حایل سازی می گردد. قبل از برقراری جان پناه با استفاده از دایره تنظیم هدف یا وسایل دیگر خمپاره را از نظر سمت آتش هدایت و آزمایش می نمایند. ارتفاع جان پناه حداکثر ۵۰ و پهنای آن حداقل ۹۰ سانتی متر می باشد. یک راهروی خروجی برای ارتباط سنگر به پناهگاه و سایر مواضع خمپاره انداز ساخته می شود. فرمانده یگان باید برای ایجاد جان پناه، هماهنگی لازم را به عمل آورد.
سنگر خمپاره انداز ۶۰ ميليمتري
اين سلاح دو نوع سنگر دارد:
الف- نوع چاله اي: اين سنگر شامل يك حفره مربع مستطيل به ابعاد (۲/۱ ×۸/۱) متر مي باشد كه وسعت كافي براي دو نفر خدمه خمپاره انداز و سلاح را دارد. ابعاد سنگر به اندازه كافي كوچك انتخاب شده كه حفاظت در مقابل حملات هوایي و تركش گلوله ها را فراهم مي سازد ولي جاي آن براي ذخيره مهمات كم است عمق اين سنگر ۱/۱ متر تا سينه نفر بوده و ضلع جلوي آن را شيب مي دهند، كه شاخصي كه در ۱۰ ياردي (۱/۹ متر) سنگر براي نشانه روي بكار مي رود ديده شود. خاك حاصل از حفاري را می توان برای جان پناه در اطراف سنگر ریخت. همچنین می توان برای خدمه سلاح دو سنگر يك نفره در نزديكي سنگر سلاح تهيه نمود، تا در هنگام لزوم مورد استفاده قرار بگیرد. مهمات اضافي را در پناهگاهي نزديك سنگر قرار مي دهند.(جزوه شماره ۱۲ ارتش، ص ۳۴ تا ۴۴)
ب – نوع غیر چاله ای
-۱-۳- سنگر تسلیحات سبک و سنگین
تسلیحات موجود در منطقه عملیاتی، می‌بایست فضای مناسب را برای انجام عملیات و شلیک طبق دستور داشته
باشند.(سند شماره ۷۲، ص ۱۴)
سنگرهای سلاح را بایستی با توجه به مأموریت اسلحه در مکانی مستقر نمود که دارای میدان آتش و استتار بوده و از حداکثر مقدورات سلاح بتوان استفاده نمود. (سند شماره ۷۵،ص ۱۰۸)
الف- سنگر سلاح های سنگین : وقتی صحبت از سنگر برای تسلیحات می‌شود منظور انجام اقدامات و پیش‌بینی‌هایی برای موارد زیر است :
- استقرار ثابت و بدون لغزش جنگ افزار
- ایجاد سایت و سکو برای جنگ افزار
- احداث خاکریز و دیگر موارد به منظور استتار جنگ‌افزار
- احداث خاکریزدر اطراف جنگ‌افزار به منظور درامان ماندن از حملات دشمن وجلوگیری از اصابت تیر وترکش
- ایجاد فضایی برای مانور بهتر و شلیک جنگ‌افزار (سند شماره ۷۲،صص ۱۴و۱۵)
توضیح این که برخی از جنگ‌افزارها مانند خمپاره‌اندازها، قبضه‌های توپ، موشک‌ها به طور ثابت مستقر می‌شوند که در این رابطه لازم است ضمن رعایت ۵ مورد فوق سنگرهایی نیز برای تجهیزات و متعلقات و نیز خدمه آنها در کنار جنگ‌افزارهای مورد اشاره ساخته شود. (سند شماره ۷۲،ص ۱۵)
دسته دوم از جنگ‌افزارها که متحرک هستند و امکان جابجایی آنها وجود دارد مانند تانک، کاتیوشا، مینی‌کاتیوشا و … برای استتار و اختفاء و نیز در امان ماندن از اصابت تیر و ترکش، آشیانه‌هایی ساخته می‌شود. این آشیانه‌ها با در دل زمین به طور شیب‌دار و توسط دستگاه‌های مهندسی ایجاد می‌گردد و یا اینکه توسط خاکریزهایی در اطراف جنگ‌افزار احداث می‌شود. (سند شماره ۷۲،ص ۱۵)
معمولاً برای سلاح‌های مختلف علاوه بر سنگر اصلی سنگرهای یدکی نیز تهیه می‌کنند. سنگرهای یدکی هنگامی که دفاع از سنگرهای اصلی امکان‌پذیر نباشد مورد استفاده قرار می‌گیرد. و بایستی همان دقتی را که در تهیه موضع اصلی به کار می‌رود در تهیه آن به کار برد. این مواضع باید حداقل ۱۰۰ یارد از سنگر اصلی فاصله داشته باشد تا هنگامی که با خمپاره یا توپخانه روی موضع اصلی آتش می‌شود مواضع یدکی از آسیب در امان باشند. (سند شماره ۷۵،ص ۱۰۸)
ب- سنگر سلاح سبک:
ویژگی مشترک سنگر سلاح‌های سبک عبارتند از:
۱-نسبت به دشمن باید دید و تیر کافی داشته باشند.
۲-حداکثر استتار را در مقابل دید دشمن داشته باشند.
۳-نیرو و تجهیزات را حداقل از تیر مستقیم سلاح‌های نیمه سنگین و ترکش و در حد امکان از آتش مستقیم یگان‌های زرهی حفاظت نمایند.
۴-امکان ارتباط امن بین سنگرهای مجاور و عقبه، از این سنگرها وجود داشته باشد.
۵-دفاع دورتا دور را تامین کند.
۶-ساختمان آن ساده و اجرای آن برای عموم آسان باشد. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۲)
-۱-۳-۱- سنگر سلاح خودرو تانک و توپخانه
تهیه این سنگرها احتیاح به چند ساعت وقت دارد و از نظر استتار بیشتر در شب تهیه می‌شود.(سند شماره ۷۵،ص ۱۱۹)
در ساختمان سنگرهای تانک بایستی مطالب زیر رعایت شود:
- ابعاد داخلی سنگر به اندازه کافی بشاد تا ورود و خروج به سهولت میسر باشد
- عمق داخلی سنگر باید به اندازه‌ای باشد که سلاح بتواند آن قدر پایین بیاید که از حداقل زاویه ارتفاع خود استفاده نماید.
- عمق سنگر به اندازه مناسب باشد که حفاظت مناسبی را جهت بدنه خودرو تأمین کند. قسمت اعظم خاک حفاری شده در جلو و طرفین ریخته می شود و قسمت عقب برای رفت و آمد باز می‌باشد.
- پیش‌بینی‌های لازم برای زهکشی به عمل آید.
- برای خدمه خودرو سنگر مخصوصی آماده شود. (سند شماره ۷۵،صص ۱۱۹و۱۲۰)
این سنگر که به موضع تانک معروف است در صورتی که شرایط زمین اجازه دهد در درون زمین و در صورتی که سطح آب زیر زمینی بالا باشد روی سطح زمین بوسیله ی لودر یا بلدوزر احداث می‌گردد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
لازم به توضیح است که سنگر توپ یا تانک می‌تواند به صورت y باشد که توپ در بین این سنگر قرار می‌گیرد و نفرات نیز از همین سنگر استفاده می‌کنند. (سند شماره ۷۵،ص ۱۲۰)
موضع توپ یا سنگر توپخانه در روی زمین به گونه ای احداث می‌گردد که لوله‌ی توپ بتواند به راحتی مانور داده و در زاویه‌های مختلف به راحتی آتش بازی کند این سنگرها مانند سنگر تانک بوسیله لودر یا بلدوزر احداث می‌گردد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
، چادر و بالاترین قسمت خودرو باید حداقل ۳۰ سانتی متر پایین تر از سطح جان پناه اطراف قرار بگیرد.
به کار بردن خاک حاصل از حفاری برای ایجاد جان پناه، باعث کاهش حفاری می شود. جان پناه باید در سمتی که لازم است احداث و تا حد امکان کوبیده شود. برای اختفاء و استتار بدنه خودرو ها می توان از عوارض موجود مثل درختان، ردیف پرچین ها و کناره ساختمان ها استفاده نمود. (جزوه شماره ۱۲، ص ۴۷) سلاح کالیبر سنگین خود کششی توپخانه بدون چرخیدن خودروی مربوطه دارای تحرک محدودی است، به همین دلیل برای چنین اسلحه ای به ندرت سنگر ساخته می شود. موقعی که برای توپخانه خود کششی موضعی آماده می شود باید در عقب آن راهروی شیب داری در نظر گرفته شود تا خودرو به آسانی داخل یا خارج گردد.
در سرمای بیش از اندازه، باید کف موضع را با مصالحی مثل سنگ ریزه، ترکه نهال یا سایر مصالح پوشاند تا چرخ های توپ در داخل زمین یخ نبندد. عقب موضع و راهروی شیب دار آن باید به اندازه کافی عریض نمود تا راننده بتواند خودرو را تحت زاویه معین به داخل موضع هدایت و محدودیت تحرک سلاح را جبران نماید. (جزوه شماره ۱۲، ص ۵۰). سنگر سلاح های توپخانه باید طوری باشد که برای اجرای آتش حداکثر انعطاف را فراهم و در عین حال سلاح و خدمه را از اثرات آتش های سلاح های عادی محافظت نماید. این سنگر را می توان به تدریج توسعه داد تا در مواقعی که موضع برای مدت طولانی تحت اشغال است حفاظت و آسایش کارکنان فراهم شود. (جزوه شماره ۱۲، ص ۴۸). هنگام انتخاب موضع توپخانه در منطقه ای که زمین آن سست است باید تکیه گاه هایی پیش بینی تا مانع فرو رفتن توپ در زمین شده و بعد از هر تیر اندازی بتوان آن را روانه نمود. می توان بالشتک های چوبی به صورت ورقه ورقه یا تراورس های شعاعی و یا حالات فنی دیگر استفاده نمود. این سطحه چوبی فشار حاصله از عقب نشینی توپ را در سطح زیادتری تقسیم و مانع از فرو رفتن توپ در یک نقطه می شود. همچنین انعطاف پذیری و استحکام سلاح را در مقابل چرخش و حرکت زیاد می کند. (جزوه شماره ۱۲، ص ۵۲)
این سنگر در خط مقدم و درون خاکریز به گونه‌ای احداث می‌گردد که بر دشمن میدان دید و تیر مناسبی داشته باشد. این سنگر در ابتدای جنگ دارای سقف نبوده و تنها اطراف آن بوسیله ی گونی‌های خاک یا شن ترکش گیر احداث می‌گردید . با طولانی شدن جنگ این سنگرها مدرن‌تر شده و سقف آن بوسیله الوار و پلیت پوشیده شده و روی آن خاک ریخته شده و بعد از مدتی به جای گونی از بلوک و ملات سیمان استفاده گردید که از استحکام بیشتری برخوردار می‌باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶) از جمله نکات دیگر قابل ذکر در رابطه با این سنگر می‌توان به این نکته اشاره کرد که «اغلب تیربارها علاوه بر تیربارچی داری حداقل یک خدمه هستند؛ که در پر کردن نوار تیربار و فشنگ‌گذاری و…به تیربارچی کمک می‌کند؛ از طرفی به دلیل وزن زیاد تیربار، آن را بر روی دو پایه یا سه پایه مستقر می‌کنند و تیربارچی مجبور است برای تغییر در سمت و برد تیر، به جای تیربار خود را جابجا کند، به همین دلیل سنگر تیربار باید فضای کافی برای فعالیت‌های مذکور داشته باشد. این سنگرها معمولاً به دو شکل”L”و”U”ساخته می‌شوند. داخل این دو شکل محل قرار گرفتن تیربار است پایه تیربار باید حداقل یک سرنیزه از لبه سنگر فاصله داشته باشد، در غیر این صورت لبه‌های سنگر بر اثر ضربات ناشی از عقب‌نشینی سلاح هنگام تیراندازی ریزش می‌کند و تعادل سلاح به هم خواهد خورد. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۸)
این سنگر به سه روش احداث می‌گردد:
الف) درون زمین بوسیله ی بیل دستی یا مکانیکی در ابعاد مورد نیاز حفر می‌گردد.
ب) روی زمین بوسیله خاک ، این سنگر در جاهایی که به دلایل مختلف مانند بالا بودن سطح آب زیر زمینی امکان حفر زمین وجود ندارد بوسیله ی لودر یا بلدوزر مانند موضع تانک، ولی با فاصله‌ی زیاد از هم احداث می‌گردند.
ج) بوسیله ی گونی‌های خاک در زمین‌هایی که دستگاه قادر به احداث سنگر خمپاره نباشد بوسیله ی گونی پر از خاک جهت خمپاره موضع احداث می‌گردد گونی‌های پر شده به صورت دوره ای پیچیده می‌شود تا به ارتفاع مورد نظر برسد.(توکلی ،۱۳۷۱،صص ۶۶و۶۷)
-۱-۳-۴- سنگر آرپی جی(موشک انداز)
سلاح‌های بدون عقب‌نشینی به دلیل داشتن گلوله بزرگ و سنگین، هنگام شلیک دارای انرژی بسیار زیادی هستند و به همین دلیل، برای جلوگیری از ضربه عکس‌العمل بسیار شدید، طوری طراحی شده‌اند که گاز حاصل از انفجار خرج پرتاب آنها، علاوه بر پرتاب نمودن گلوله به جلو، از قسمت عقب سلاح خارج شده و با ضربه زدن به هوای عقب سلاح، مانع از عقب‌نشینی سلاح می‌شوند. با توجه به این مطلب در سنگر این سلاح‌ها باید نکاتی مدنظر قرار داشته باشد:
- پشت این سنگرها باید حتما باز باشد.
- تا فاصله ۳۰ متری عقب این سنگرها نباید محل تحمع، تردد و استقرار نیروها باشد.
- در حد امکان پس از هر شلیک موضع سلاح تغییر کند.
- رزمنده باید قبل از هر شلیک اعلام خطر کند تا کسی در پشت سلاح قرار نگیرد.
شکل این سنگرها بستگی به نوع سلاح آنها دارد. به طور مثال برای موشک آرپی‌جی سنگری مشابه حفره روباه نیاز است. (طاهری،۱۳۸۹،صص ۳۰و۳۱) برای احداث این سنگرها از گونی، الوار، پلیت و یا به جای گونی از بلوک و ملات وسیمان استفاده می‌گردد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۷)
-۱-۴- سنگر مهمات
این سنگر که به منظور نگهداری و انبارکردن مهمات مورد نیاز یگان‌های عملیاتی در قرارگاه‌ها احداث می‌گردد، لازم است با فاصله‌ای دورتر از دیگر سنگرها و تاسیسات احداث گردیده و مقاومت لازم را در مقابل
انفجار آتشبارها داشته باشد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۵)
این نوع سنگر عبارت است از استحکامات و سنگرهایی که برای نگهداری تاسیسات مورد لزوم در منطقه و شهرهای جنگی از قبیل ایستگاه‌های برق، آب و پمپاژ، بنزین، کارخانه یخ و … نصب می‌شود. (سند شماره ۷۲،ص ۱۶)
این سنگرها بیشتر با چیدن کیسه‌گونی و یا خاکریزی اطراف تأسیسات ساخته می‌شود و در هر حالت سنگری که برای تأسیسات مختلف نصب می‌گردد باید حدود نیم متر از ارتفاع تجهیزات مورد نظر بالاتر باشد از آنجا که تأسیسات شکل خاصی ندارند، سنگرهای مربوطه نیز با ابتکارات محلی انجام می‌گیرد یعنی باید برای هر تجهیزاتی در محل خودش سنگر نصب کرد. (سند شماره ۷۵،ص ۱۲۲)
۱-۴- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس
“يگان‌هاي مهندسي تيپ‌ها و لشكرها و گروه مهندسي رزمي و همچنين يگان‌هاي مانوري نزاجا با استفاده از ماشين آلات و دستگاه‌هاي مهندسي و حتي دست ابزارهاي انفرادي در طول دفاع مقدس و در مناظق عملياتي شمال غرب، غرب، جنوب غرب و جنوب براساس ماموريت و شرح وظايف سازماني مبادرت به احداث انواع سنگرها، مواضع و استحكامات (سنگرهاي اجتماعي، مواضع سلاحهاي انفرادي و اجتماعي، جان‌پناه و…) نموده و در اين زمينه هيچ گونه نيازي به كمك ساير قسمت‌ها نداشتند.” (مصاحبه سرهنگ انصاري)
به منظور حفظ نیروهای خودی در میدان نبرد و همچنین اسکان و استمرار فعالیت فرماندهی در دوران دفاع مقدس سنگر های متعددی طراحی و ساخته شد که به شرح زیر می باشد. سنگر های ساخته شده در دفاع مقدس:
سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)
سنگر صد تکه هلالی «با بلوک زین اسبی»
سنگر صد تکه «با بلوک تخت هلالی»
سنگر بلوک چهار گوش
سنگر آرمیکو « بتنی»
سنگر کوچک هلالی « دو تکه»
سنگر بتنی هلالی کوچک « صراط المستقیم»
سنگر تیرچه ای
سنگر سهمی «تخم مرغی»
سنگر استراحت (نیم دایره ای)
سنگر هلالی بزرگ ( ۲ قطعه ای نوح)
سنگر اجتماعی « هلالی بتنی» کف و قوس یکپارچه
سنگر بزرگ هلالی « دو تکه کف و قوس»
سنگر بتنی جعبه ای « بیمارستانی»
سنگر دوار (استوانه ای)
سنگر سهمی شکل چند تکه
سنگر بتنی- اجتماعی- قوس سه مفصلی (سند شماره ۷۲، ص۵)
سنگر فلزی هلالی کوچک
سنگر فلزی هلالی بزرگ
سنگر پنج ضلعی با رویه چوبی « ویژه شناور ها»
سنگر طرح شهید مشاطان
سنگر هلالی تیر آهن
سنگر پنج ضلعی معمولی (نوع بزرگ و متوسط)
سنگر پنج ضلعی بزرگ (دهانه زیاد)
سنگر خیمه ای
سنگر خرپایی (لوله ای)
سنگر استوانه ای (دوجداره)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع کوچک)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع بزرگ)
سنگر هلالی فلزی- نمره ۸
سنگر هلالی فلزی نمره ۱۰
سنگر های خاکی « سقف موجدار»
سنگرهای خاکی «سقف مقطع ذوزنقه» ( سند شماره ۷۲، ص ۶)
- کتاب فارسی
صغریان جدی،۱۳۷۳، مهندسی جنگ.ج اول، واحد اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
توکلی،اکبر،۱۳۷۱ ، نقش مهندسی در دفاع مقدس
جلالی فراهانی؛ غلامرضا، شمسایی زفرقندی ؛ فتح الله، بی تا، مدیریت مهندسی دفاعی، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک اشتر
زنگنه؛ محمدناصر، ۱۳۷۳، جنگ آبی: پدافند آبی فاو ۲، وزارت جهاد سازندگی، تهران
سرداری کرمانی؛ جمشید، بی تا، تدوین تجارب مهندسی جنگ، دانشگاه امام حسین (ع)
سعادتی؛ بنیاد،۱۳۹۱، معمای پنج ضلعی: مروری بر عملیات کربلای ۴، آیین احمد (ص)، قم
طاهری؛ عباس، ۱۳۸۹، مرکز تألیف کتابهای درسی معاونت تربیت، آموزش و فرهنگ پاسداری سپاه، مصاحبه
مصاحبه شماره ۷، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،جلسه هفتم
مصاحبه شماره ۹ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلسه نهم
مصاحبه شماره ۱۰، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلسه دهم
مصاحبه شماره ۱۲، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر جانگداز، جلسه اول
مصاحبه شماره ۱۳، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،امیر جانگداز، جلسه دوم
مصاحبه شماره ۱۶، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جلسه اول
مصاحبه شماره ۱۸، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جاسه دوم
مصاحبه شماره ۲۱، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،جناب آقای عظیمی،
مصاحبه شماره ۳۰، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، براتی، سلسله نشست های باغ موزه دفاع مقدس مورخ ۱۲/۱۰/۱۲۹۱
- مقالات
مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مجموعه مقالات اولین همایش مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶
مقاله شماره ۲،، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش نبرد لشکر۱۰ سیدالشهداء در عملیات کربلای ۵، یدالله ایزدی
مقاله شماره ۳، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسی تمهیدات و تاکتیک های پدافندی ارتش عراق در منطقه بصره، مهدی خداوردی
مقاله شماره ۴، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مثلثی ها: تاکتیک دفاعی عراق در عملیات رمضان
مقاله شماره ۶، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش عملیات رمضان
- جزوات
جزوه شماره ۶: مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی دوره تخصصی سد موانع
جزوه شماره ۸، مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی مین ارتش
جزوه شماره ۹، پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی انفجارات ارتش
جزوه شماره ۱۰،پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی جنگ مین ارتش
معبر نور، ۱۳۹۳، تاریخ مراجعه ۱۵/۱/۱۳۹۴، ۱۳:۰۰
راسخون ۱۳۸۸ ، تاریخ مراجعه ۱۵/۱/۱۳۹۴، ۱۱:۳۰
http://www.rasekhoon.net/Article/Print-26375.aspx
- اسناد
سند شماره۷۸، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع ،جلد اول ؛ میادین مین
سند شماره۷۹، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع ،جلد اول ، آرایشات میدان مین عراق
