در این نوشتار نخست علل پذیرش صلح از سوی امام حسن (ع) تبیین شده ، انگاه تاثیر وضعیت اجتماعی بر تصمیم امام المسلمین که منجر به پذیرش صلح نامه گردید ، بیان شده است. سپس تاثیر و پیامدهای واقعه صلح بر افکارعمومی جامعه مسلمین تشریح گردیده است .
۲۱ ابان ۱۳۹۹
جریانات جنگ و صلح امام حسن(ع) با معاویه ، یکی از غمناک ترین ؛مظلومانه ترین ؛ پر شكوه ترين نرمش قهرمانانه تاريخ وعبرت آموزترین و در عین حال ناشناخته ترین صحنه های تاریخ صدراسلام است.
صلح نامه امام حسن (ع) قرارداد صلحی میان دومین امام معصوم و معاویه فرزند ابوسفیان خلیفه غاصب، در سال ۴۱ قمری بسته شد. این توافقنامه بعد از جنگی صورت گرفت که بر اثر زیاده‌خواهی معاویه و خودداری بیعت امام برحق حسن ابن علی (ع) با خلیفه غاصب مسلمانان روی داد. بنابر این صلح‌نامه، امام حسن(ع) حکومت را وا نهاد و معاویه عملا حاکم مسلمین گردید. صلح چند شرط داشت که از مهم‌ترین آنها منع معاویه از تعیین جانشین پس از خود، حفظ جان مسلمانان و خودداری از توطئه علیه امام حسن(ع) بود. مع الاسف، معاویه به هیچ‌یک از شرط‌ها عمل نکرد . صلح نامه اگرچه تحمیلی و براساس شرایط بود ولی بلحاظ رعایت مصالح والاتر ،پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ بوده و دستاوردهای زیادی را برای مسلمانان بهمراه آورد. [۱]
علل پذیرش صلح
فریبکاری معاویه با تطمیع وخیانت برخی سرداران سپاه امام حسن(ع) ووجودلشکر غیر متوازن ، خستگی مردم از جنگ وعدم حمایت مردم ؛ حفظ مصلحت مسلمانان، حفظ جان شیعیان ؛ جلوگیری از خونریزی و خطر خوارج ،حفظ دین و زمینه سازی برای ارتقا بصیرت مسلمین و….از دلایل ناگزیرشدن پذیرش امام حسن(ع) به این صلح تحمیلی بوده است . لذا امام(ع) در چنین وضعیتی تصمیم عقلایی و منطقی گرفته و با شرایط مناسب به صلح تن دادند که در ادامه به ابعادی از آن پرداخته شده است.
الف- تاثیر اجتماعی بر تصمیم امام المسلمین
وضعیت اجتماعی مسلمین بگونه ای بود که امام المسلمین (ع) شرایط برای مبارزه مناسب ندیدند و به تبع آن تصمیم حسابگرانه مبنی بر قبول صلح نمایند :
- عدم آمادگی روحی مردم و نظامیان: مردم و رزمندگان آمادگی جنگ را نداشتند؛ و آنها با عملیات روانی دشمن از هم فروپاشیده بودند . مردم عراق، به ویژه کوفیان از آمادگی روحی برای جهاد و نبرد برخوردار نبودند.جنگ جمل، صفین و نهروان، آنان را خسته و علاقه مند به صلح کرده بود. وهمین مساله سبب شد؛ که امام نتواند برحسب تکلیف در برابر دشمن مکار عمل کند .
- عدم حمایت مردم و نظامیان: وقتی خبر لشکرکشی معاویه به امام رسید، بالای منبر رفت و مردم را به جهاد دعوت کرد، ولی کسی اجابت نکرد، اما با ترغیب عدی بن حاتم گروهی برخاستند و با او موافقت کردند. امام فرمود: اگر راست می گویید، به نخیله بروید، ولی می دانم به گفته خود وفا نخواهید کرد؛ چنان که با بهتر از من (امام علی) وفا نکردید.
- فقدان جبهه نیرومند و متشکل مسلمین : از مهم ترین مشکلات عصر امام حسن(ع) و موانع رسیدن به اهداف آن حضرت، فقدان جبهه نیرومند و متشکل بود. جامعه آن روز عراق یک جامعه متحد و متشکل نبود، بلکه از قشرها و گروه های ناهماهنگ و متضاد تشکیل شده بود. این چنددستگی و تفرقه به سپاه امام حسن(ع) نیز کشیده شده بود و از سپاه امام، ارتشی ناهماهنگ و نابرابر ساخته بود که به آن در مقابله با دشمنان نمی شد اعتماد کرد.[۲]
- وجود نظامیان متشتت : امام حسن(ع) دارای لشکری بود که دو سوم آن از میدان گریخته و جبهه را دست خوش هرج و مرج ساخته بودند و همین عامل اصلی ناامیدی آن حضرت از پیروزی نظامی شد.
- ضعف در بصیرت مسلمین : این تعبیر که امام حسن مجتبی(ع) با وجود یاران قوی و با ایمان و با وجود ادوات نظامی خواهان صلح بود، در تعارض با تاریخ و در تعارض با شخصیت والای امام(ع) است. شرایط معرفتی مردم در زمان امام حسن مجتبی(ع) حتی با شرایط معرفتی شیعیان در عصر حاضر متفاوت است.
- عمل براساس تکلیف الهی : در اصل عمل به ایه شریفه قرانی بود که : «و اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآ، و بر خدا تکیه کن که او شنوا و داناست».«وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکّلْ عَلَی اللّهِ إِنّهُ هُوَ السّمیعُ الْعَلیمُ». (انفال: ۶۱)
- زمینه سازی با ترور امام : امام صادق(ع)فرمودند: حسن بن علی(ع) پس از آنکه به جانش سوء قصد شد و پیروانش از در ناسازگاری با وی درآمدند، کار را به معاویه واگذاشت.
- و…..
ب- تاثیر واقعه صلح بر افکارعمومی جامعه
رخداد صلح پیامدهای اجتماعی گوناگونی را بر جامعه مسلمین بهمراه داشته است:
- مانع اختلاف درجامعه مسلمین : از انجا که با عملیات روانی معاویه مردم و رزمندگان آمادگی جنگ را نداشتند؛ مانع ایجاد اختلاف و حتی درگیری میان مسلمانان گردید .
- یکی ازتاثیرات تلخ واقعه صلح بر افکارعمومی جامعه مسلمین براساس آنچه در گزارش‌ها آمده است گروهی از شیعیان ابراز تأسف و ناخشنودی می‌کردند . [۳] بخشی از سپاهیان امام حسن و مردم عراق از تصمیم آن حضرت برای صلح ناخشنود بودند و گروهی به شیوه خوارج، امام را به دلیل پذیرش صلح گناهکار دانستند. مخالفت با صلح تنها از سوی خوارج ابراز نشد بلکه برخی از شیعیان بزرگ امام نیز ناخشنودی خود را از پذیرش صلح ابراز کردند.با این حال برخلاف خوارج اعتراض این گروه به نافرمانی آنان از امام حسن منجر نشد. [۴]
- حفظ دین اسلام درجامعه : وضعیت جامعه اسلامی در شرایطی قرار داشت که ممکن بود جنگ با معاویه، اصل دین را از بین ببرد.
- نگه داری و حفظ شیعه : اوضاع بیرونی جامعه اسلامی نشان می داد که روم شرقی آماده حمله نظامی به مسلمانان بود . [۵] و اگر امام مصالحه نمی کردند و نتیجه جنگ نیز پیروزی شامیان بود، معاویه با بهانه کردن جنگ، حتی یک نفر از آنان را باقی نمی گذاشت. گرچه معاویه عهدشکنی کرد و برخی از شیعیان مانند: حجر بن عدی، مرو بن حمق و… را شهید کرد، ولی صلح سبب شد که شیعیان کشته نشوند. از این رو امام حسن (ع) یکی از علل صلح خود را حفظ شیعیان دانست و فرمود: «نگه داری و حفظ شیعه، مرا ناگزیر بر صلح نمود. سپس مناسب دیدم جنگ به روز دیگر محوّل گردد. [۶]
- آثار اجتماعی صلح : دلیل اصلی پیشنهاد صلح از سوی معاویه، رسیدن به حکومت با هزینه کم بود و عامل اصلی در پذیرش صلح از سوی امام حسن (ع)، عدم همکاری و فداکاری مردم، به ویژه خواص بود که ناشی از دنیاگرایی آنان بود که به بروز رفتارهایی چون، پیمان شکنی و خیانت انجامید. بازتاب این رفتارها موجب تنها ماندن امام، ناامیدی از وصول به هدف به وسیله جنگ و درنهایت پذیرش صلح بود، اما به هرحال دستاورد این صلح و منافع آن قابل رقابت با دستاورد معاویه بود. آثار صلح عبارت بود از: کنار زدن نقاب فریب و ظاهر دینی از چهر ه معاویه و حکومت غاصبانه و ستمگرانه او، بقای نظام امامت، حفظ و بقای شیعیان، حفظ دین و رعایت مصلحت امت پیامبر، تأمین عزت واقعی و قرار دادن تجربه ای مهم و سیاسی و فرهنگی فراروی شیعیان.[۷]
- صلح امام حسن (ع) زمینه ساز قیام امام حسین (ع) : از بركت تدبير امام حسن ـ عليه السلام ـ بود كه برادرش سيد الشهداء ـ عليه السلام ـ آن انقلاب بزرگ را كه روشن گر حقيقت و عبرت بخش خردمندان بود، به وجود آورد. از اين جا بود كه پس از واقعه ساباط و كربلا، مردم بيدار شدند و شروع كردند به فكر كردن در مسائل و حوادث و پي به ماهيت پليد بني اميّه بردند . [۸]
- احیای نهضت اسلام ناب انقلابی : بعد از صلح امام حسن مجتبی(علیه‌الصّلاةوالسّلام)، کار به شکلی هوشمندانه و زیرکانه تنظیم شد که اسلام و جریان اسلامی، وارد کانال آلوده‌یی که به نام خلافت – و در معنا سلطنت – به وجود آمده بود، نشود. این، هنر امام حسن مجتبی(علیه‌السّلام) بود. امام حسن مجتبی کاری کرد که جریان اصیل اسلام – که از مکه شروع شده بود و به حکومت اسلامی و به زمان امیرالمؤمنین و زمان خود او رسیده بود – در مجرای دیگری، جریان پیدا بکند؛ منتها اگر نه به شکل حکومت – زیرا ممکن نبود – لااقل دوباره به شکل نهضت جریان پیدا کند. این، دوره‌ی سوم اسلام است.اسلام، دوباره نهضت شد. اسلام ناب، اسلام اصیل، اسلام ظلم‌ستیز، اسلام سازش‌ناپذیر، اسلام دور از تحریف و مبرّا از اینکه بازیچه‌ی دست هواها و هوسها بشود، باقی ماند؛ اما در شکل نهضت باقی ماند. یعنی در زمان امام حسن(علیه الصّلاةوالسّلام)، تفکر انقلابیِ اسلامی – که دوره‌یی را طی کرده بود و به قدرت و حکومت رسیده بود – دوباره برگشت و یک نهضت شد.( بیانات امام خامنه ای در دیدار اقشار مختلف مردم در روز پانزدهم ماه مبارک رمضان ۱۳۶۹/۰۱/۲۲)
- بصیرت بخشی : امام حسن(ع) با قبول صلح و قرار دادن شرایطی در آن، ریشه جریان امامت و تشیع را زنده نگه داشت و چهره واقعی جریان برانداز اموی را با سلاح خویش به جامعه اسلامی نشان داد و این چنین گرد و غبار و شبهات موجود در فضای حق و باطل را به سود جبهه حق فرونشاند. رمز حکمت صلح امام حسن(ع) بسترسازی مناسب برای معرفی کامل و افشای چهره نفاق بنی امیه در زمان امام حسین(ع) و پرورش نیروهای مخلص در مرکز ارشاد و آگاه سازی کربلاست.
- تاثیر نامطلوب بر افکار عمومی : باتوجه به شرایط زمانه امام حسن(ع) و امام حسین(ع) ؛ دو برادر در شرایط عادی در کنار پیامبر(ص)،و پدر و مادر معصوم (ع) تربیت یافتند. اما در ذهن‌ها این شبه افتاده که امام حسین(ع) انقلابی و پرشور بوده و روحیه جنگ‌آوری داشته و امام حسن(ع) سر صلح و آرامش داشتند؛ که این مطلب تاثیر نامطلوب بر افکار عمومی برجای گذارده است.وبعضا افرادی شبه پراکنی نموده و یا تعابیر غلط ازصلح امام میکنند. درحالیکه باید به شرایط زمانه این امامان ونیز دستاوردهای آن توجه کرد .
⇐ سخن پایانی
- جنگ و صلح امام حسن(ع) با معاویه درزندگی نورانی این امام غریب یکی از گوشه‌های ناشناخته و بعضا مورد ستم تاریخ اسلام است و برخی افراد با تعابیر انحرافی در تحمیل پذیرش صلح ذلت بار را برای جامعه امروز ایران مقتدراسلامی شبیه سازی میکنند.
- تطبیق جامعۀ امویِ دوران امام حسن مجتبی با جامعۀ فعلی ما که در اوج محبت به خاندان عترت‌اند و استقامت خود در برابر دشمنان و پاسداشت‌های ارزش شیعی را طی این چهار دهه بارها به منصه ظهور رساندند، القای غلط و غیر مستندی است و این امر نوعی توهین به شعور اجتماعی و اعتقادی مردم محسوب میشود. آن عده که از ارزش‌ها و شعارهای انقلابی خود رویگردان شدند و هر بار دست دوستی با دشمن می‌دهند، مردم نیستند بلکه عده‌ای از همین خواص نظام‌اند که باید در عقاید خود تجدیدنظر کنند تا هر بار صلح و مذاکره با دشمن را بر این نظام و رهبری آن تحمیل نکنند. بنابراین نباید ضعف خود را به مردم انقلابی و مقاوم ما تسری دهند. [۹]
- صلح امام حسن، هیچگاه نمی تواند موید اقدامات و افعال اکثریت افراد آن زمان در عدم عمل به وظیفه دینی خود باشد و تنها گذاشتن امام زمانشان بوده و قطعا مورد باز خواست الهی هستند .اما ، امام براساس شرایط و ضرورت زمان و مصالحی که بهمراه آورد ؛ مدبرانه تصمیم را گرفتند وبدین جهت پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانامه‌ی تاریخ از جنبه تصمیم تلقی میشود.
-
همچنین وضعیت قطع نامه ۵۹۸ و برجام ، هیچگاه نمی تواند موید اقدامات و افعال مسولین زمان در عدم عمل به وظیفه دینی وانقلابی خود باشد و با نوشتن نامه های کمبود امکانات و یا خالی بودن خزانه و تنها گذاشتن امام زمانشان بوده و قطعا مورد باز خواست الهی هستند .اما ، امامراحل و امام خامنه ای براساس شرایط و ضرورت زمان و مصالحی در شروط آن ذکر کردند ؛ مدبرانه ترین تصمیم را گرفتند وبدین جهت دومین و وسومین پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانامه‌ی تاریخ معاصر از جنبه تصمیم تلقی میشود.
- …مظاهر عزّت جمهوری اسلامی …که جز با شجاعت و حکمت مدیران جهادی به دست نمی‌آمد. سردمداران نظام سلطه نگرانند؛ پیشنهادهای آنها عموماً شامل فریب و خدعه و دروغ است. امروز ملّت ایران علاوه بر آمریکای جنایت‌کار، تعدادی از دولتهای اروپایی را نیز خدعه‌گر و غیرقابل اعتماد میداند. دولت جمهوری اسلامی باید مرزبندی خود را با آنها با دقّت حفظ کند؛ از ارزشهای انقلابی و ملّی خود، یک گام هم عقب‌نشینی نکند؛ از تهدیدهای پوچ آنان نهراسد؛ و در همه حال، عزّت کشور و ملّت خود را در نظر داشته باشد و حکیمانه و مصلحت‌جویانه و البتّه از موضع انقلابی، مشکلات قابل حل خود را با آنان حل کند. در مورد آمریکا حلّ هیچ مشکلی متصوّر نیست و مذاکره با آن جز زیان مادّی و معنوی محصولی نخواهد داشت. [۱۰]
- امروز ملّت ایران علاوه بر آمریکای جنایت‌کار، تعدادی از دولتهای اروپایی را نیز خدعه‌گر و غیرقابل اعتماد میداند. دولت جمهوری اسلامی باید مرزبندی خود را با آنها با دقّت حفظ کند؛ از ارزشهای انقلابی و ملّی خود، یک گام هم عقب‌نشینی نکند؛ از تهدیدهای پوچ آنان نهراسد؛ و در همه حال، عزّت کشور و ملّت خود را در نظر داشته باشد و حکیمانه و مصلحت‌جویانه و البتّه از موضع انقلابی، مشکلات قابل حل خود را با آنان حل کند. [۱۱]
- رهبر معظّم انقلاب اسلامی در این باره اینکه آیا بار دیگر ماجرای صلح امام حسن (ع) اتفاق می‌افتد یا خیر، فرموده اند: امروز دشمن قادر نیست، امروز آمریکا و بزرگ‌تر از آمریکا به برکت ملت هوشیاری مثل ملت ایران، به برکت افکار برانگیخته‌ای مثل افکار ملت ایران، به برکت انقلاب بزرگی مثل انقلاب اسلامی ایران؛ اگر در قدرت‌های مادی باشد، قادر نیستند بر دنیای اسلام امروز حادثه‌ای مثل حادثۀ صلح امام حسن (ع) را تحمیل کنند؛ دشمن اگر خیلی فشار بیاورد، حادثۀ کربلا اتفاق خواهد افتاد. [۱۲]
منابع :
- [۱] ویکی شیعه
[۲] مجله اشارات فروردین ۱۳۸۸ – شماره ۱۱۹
[۳] مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.
[۴]جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۲ش، ص۶
[۵] مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، ص ۹۷٫
[۶]اخبار الطوّال، ص ۲۲۰؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۵٫
[۷] حقایق پنهان: پژوهشی از زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی(ع)، ص ۲۱۲٫
[۸] آل ياسين، شيخ راضي، صلح امام حسن ـ عليه السلام ـ پر شكوه ترين نرمش قهرمانانه تاريخ، ترجمه آيت الله سيد علي خامنه اي، تهران، موسسه انتشارات آسيا، چاپ اول، ۱۳۵۴ هـ.ش، ص ۲۰ ـ ۲۱٫
[۹] حجت الاسلام جواد سلیمانی امیری محقق و پژوهشگر تاریخ ؛ ۲۹ مهر ۱۳۹۹
[۱۰] (امام خامنه ای ، بند دوم توصیه ششم گام دوم انقلاب اسلامی ؛ ۲۲ بهمن ۱۳۹۷)
[۱۱]( امام خامنه ای ، بند دوم توصیه ششم گام دوم انقلاب اسلامی ؛ ۲۲ بهمن ۱۳۹۷)
[۱۲] ( بیانات در ۱ /اردیبهشت/ ۱۳۷۹)
√دکتر سیدجواد هاشمی فشارکی پژوهشگر وازمولفین کتاب نظام مدیریت فرهنگی در شهر اسلامی – ایرانی ( برپایه مبانی نظری و فرایند فکری سازنده شهر اسلامی )
